«Κάθε πόλεμος, όταν πλησιάζει, παρουσιάζεται σαν μια αναπόφευκτη πράξη αυτοάμυνας απέναντι σε έναν μανιακό δολοφόνο».
«Ο πόλεμος εναντίον μια ξένης χώρας συμβαίνει μόνο όταν οι τάξεις με το χρήμα εκτιμούν ότι θα βγάλουν κέρδος απ’ αυτόν».
Τζορτζ Όργουελ (G. Orwell)
Στις 28 Ιουλίου 1914 ξεσπά ο Α Παγκόσμιος Πόλεμος. Στις 28 Ιουνίου του 1919 υπογράφεται η συνθήκη των Βερσαλλιών, που τερματίζει επίσημα τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ανάμεσα στις Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία) και στις δυνάμεις της Αντάντ (Entente -Γαλλία, Μ. Βρετανία, Ιταλία, Ρωσία, ΗΠΑ). Απολογισμός του πολέμου: περίπου 16 εκατομμύρια νεκροί και σχεδόν 20 εκατομμύρια τραυματίες.
Κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου σημειώθηκαν κάποιες από τις πιο αιματηρές σφαγές στην ιστορία. Στο τέλος του, οι άρχουσες τάξεις των κρατών που σχημάτισαν την Αντάντ βγήκαν κερδισμένες απέναντι στις αστικές τάξεις των Κεντρικών Δυνάμεων. Οι όροι που τέθηκαν για τη σύναψη ανακωχής ήταν ταπεινωτικές για τη Γερμανία, τη βασική δύναμη της ηττημένης συμμαχίας.
Ωστόσο η κατάσταση που γέννησε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, η κατοχή, η πείνα, οι κακουχίες, η φτώχεια, οι ασθένειες, ήταν το εφαλτήριο για την ανάπτυξη επαναστατικών κινημάτων σε πολλές χώρες της Ευρώπης και μια από τις αιτίες για τη Ρώσικη Επανάσταση του 1917. Το αίτημα για μια σοσιαλιστική επανάσταση, την ανατροπή της εκμετάλλευσης των αστικών τάξεων μέσω του ιμπεριαλιστικού πολέμου, κέρδισε εκατομμύρια εργάτες ανά την Ευρώπη και έδωσε την ώθηση για κινήματα, εξεγέρσεις και επαναστάσεις.
Τα αίτια και η αφορμή του πολέμου
Στα τέλη του 19ου αιώνα και μέχρι τις αρχές του 20ου, ο καπιταλισμός περνά σε μια νέα φάση. Οι ευρωπαϊκοί εθνικοί καπιταλισμοί, μέχρι και το ξέσπασμα του πολέμου ήταν σε ένα συνεχή αγώνα για εκμετάλλευση νέων αγορών στις αποικίες τους και στην επέκταση σε νέες. Ο βρετανικός καπιταλισμός είναι η παγκόσμια οικονομική δύναμη, μιας και πέρα από την αναπτυγμένη βιομηχανία, κατέχει περίπου το 25% της έκτασης της γης σε αποικίες. Η Γαλλία, ακολουθεί από απόσταση, με αποικίες κυρίως στην Αφρική.
Ταυτόχρονα, το γεγονός πως η Γερμανία, η Ιαπωνία και οι ΗΠΑ εντάσσονται σε αυτό τον αγώνα δυναμικά, οξύνει περισσότερο τον ανταγωνισμό. Η Γερμανία που σαν κράτος δημιουργήθηκε το 1871 είχε ανάπτυξη με ταχύτατους ρυθμούς λόγω της γρήγορης εκβιομηχάνισής της. Πλέον ζητούσε και αυτή μερίδιο σε νέες αγορές, νέους πληθυσμούς και νέα πεδία εκμετάλλευσης.
Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων (μέσα από νέες τεχνολογίες και τεχνογνωσίες) ώθησε στα άκρα τους περιορισμούς που υπάρχουν στα όρια της οικονομίας του έθνους-κράτους. Σε αυτό το σημείο ξεκινάει και ο μεγάλος ανταγωνισμός μεταξύ των εθνικών καπιταλισμών, που κορυφώθηκε στην πολεμική σύρραξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που υπήρξε διαμάχη μεταξύ τους. Σε διάφορες στιγμές μέσα στον 19ο αιώνα η Βρετανία, η Γαλλία, το Βέλγιο κ.α., ήρθαν σε αντιπαράθεση με επίκεντρο τα συμφέροντά τους στην Ασία, την Αφρική και κυρίως τη Μ. Ανατολή και τα Βαλκάνια. Για παράδειγμα η κατασκευή του σιδηροδρόμου της Βαγδάτης άνοιξε στην Γερμανία τον δρόμο προς τα κοιτάσματα του περσικού κόλπου. Παράλληλα τα εδάφη της Αλσατίας και της Λωραίνης που η Γερμανία είχε κατακτήσει στον Γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870-1971, ήταν σημείο τριβής με τον γαλλικό ιμπεριαλισμό που επιδίωκε την επαναπόκτησή τους.
Αυτός ο αδιάκοπος αγώνας έφερε τις κύριες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις στα όρια τους. Η εξαγωγή κεφαλαίων, η εξασφάλιση νέων ζωνών επιρροής και αγορών, η εξασφάλιση νέων και φθηνών πρώτων υλών αλλά και η εξεύρεση νέων πηγών ενέργειας ήταν ζητήματα στρατηγικής σημασίας. Η επεκτατική πολιτική του γερμανικού ιμπεριαλισμού στη Μέση Ανατολή, οι προσπάθειές του να θέσει υπό τον έλεγχό του την Τουρκία, έθιγαν τα οικονομικά, πολιτικά και στρατιωτικά στρατηγικά συμφέροντα της Ρωσίας. Στην τελωνειακή της πολιτική, η Γερμανία προσπαθούσε με υψηλούς δασμούς να περιορίσει την εισαγωγή δημητριακών από τη Ρωσία και ταυτόχρονα να εξασφαλίσει την ελεύθερη διείσδυση στη ρωσική αγορά των γερμανικών βιομηχανικών προϊόντων.
Έτσι έφτασε η στιγμή που η όξυνση αυτών των αντιθέσεων δεν μπορούσε να λυθεί στα πλαίσια του καπιταλισμού, παρά μονό με πόλεμο. Η αφορμή για το ξέσπασμα του πολέμου δόθηκε σύντομα. Στις 28 Ιουνίου του 1914, δολοφονείται στο Σαράγεβο, ο αυστριακός αρχιδούκας και διάδοχος του θρόνου Φραγκίσκος Φερδινάνδος (Franz Ferdinand) από μέλη της εθνικιστικής οργάνωσης Mlada Bosna (Νεαρή Βοσνία).
Το ξέσπασμα του πολέμου και το κόστος του
Στις 28 Ιουλίου του 1914 η Αυστρο-Ουγγαρία κηρύττει τον πόλεμο στη Σερβία και το μπαράζ της πολεμικής σύρραξη ξεκινάει. Ξεκινάει ο βομβαρδισμός του Βελιγραδίου και σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο πόλεμος γενικεύεται. H μια χώρα μετά την άλλη, μπαίνουν στον πόλεμο με τη μία ή την άλλη πλευρά.
Με το ξέσπασμα του πολέμου ξεκινά και μια μεγάλη εθνικιστική προπαγάνδα σε κάθε χώρα, για την «αναγκαιότητα» του πολέμου, που συνοδευόταν από τη διαβεβαίωση ότι ο πόλεμος θα είναι σύντομος. Μάλιστα κυκλοφορούσαν συνθήματα όπως «Θα είμαστε πίσω στο σπίτι, πριν τα φύλλα πέσουν» (το Φθινόπωρο δηλαδή).
Ωστόσο η πραγματικότητα αποδείχτηκε πολύ διαφορετική. Σε όλη την ευρωπαϊκή ήπειρο εκτυλίσσονται πολεμικές συγκρούσεις, κάποιες από τις πιο άγριες που γνώρισε η ανθρώπινη ιστορία. Επιστρατεύτηκαν 74 εκατομμύρια άνθρωποι, σε έναν πόλεμο με έκταση περίπου 4 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα. Οι στρατιωτικές δαπάνες άγγιξαν περίπου τα 208 δισεκατομμύρια δολάρια. Στον πόλεμο συμμετείχαν συνολικά 38 χώρες και επηρεάστηκαν περίπου 1,5 δισεκατομμύριο άνθρωποι.
Στη μάχη της Γαλλικής πόλης Σομέ (Somme) σκοτώθηκαν συνολικά 1,1 εκατ. στρατιώτες. Στη μάχη της Ιπρ (Ypr) στο Βέλγιο, οι Βρετανοί θυσίασαν 13.000 στρατιώτες μέσα σε 3 ώρες για να προωθηθούν περίπου 100 μέτρα. Στη μάχη του Βερντέν, το αποκορύφωμα του πολέμου των χαρακωμάτων, εξαιτίας της σφοδρότητας των συγκρούσεων η Γαλλία και η Αγγλία μέτρησαν 800.000 νεκρούς.
Ενώ το μέγεθος των απωλειών απαγόρευε οποιονδήποτε συμβιβασμό, η σφοδρότητα των βομβαρδισμών ανάγκαζε τους στρατιώτες των δύο πλευρών να οχυρωθούν στα χαρακώματα τους, οδηγώντας σε έναν ατελείωτο πόλεμο φθοράς.
Η προδοσία της Β’ Διεθνούς
Το ξέσπασμα του πολέμου άνοιξε μια ευρεία συζήτηση στο πλαίσιο της Β΄ (σοσιαλιστικής) Διεθνούς. Τόσο στο εσωτερικό πολλών από τα κόμματα που συμμετείχαν σε αυτή, όσο και σε κεντρικό επίπεδο, ξεκίνησε μια έντονη αντιπαράθεση για τον χαρακτήρα του πολέμου και για την στάση που θα έπρεπε να υιοθετήσει η Διεθνής.
Με το ξέσπασμα του πολέμου συγκροτήθηκαν δύο βασικά μπλοκ. Το πρώτο, η δεξιά πτέρυγα της διεθνούς Σοσιαλδημοκρατίας, τάχθηκε ανοιχτά υπέρ του πολέμου, με τα κόμματα που το απάρτιζαν να συντάσσονται πίσω από τις άρχουσες τάξεις των χωρών τους. Σε αυτό συμμετείχαν μεγάλα εργατικά κόμματα, όπως το γερμανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, που στηρίζοντας την «άμυνα» των χωρών τους, έδωσαν άλλοθι στη σφαγή εκατομμυρίων εργατών.
Το άλλο μπλοκ αποτελούνταν από την αριστερή πτέρυγα της Β’ Διεθνούς, στα πλαίσια της οποίας η μαρξιστική τάση έπαιζε πρωταγωνιστικό ρόλο, με πιο σημαντικούς εκφραστές της τους Ρώσους Μπολσεβίκους (και τον Λ. Τρότσκι που τότε δεν ήταν ακόμα μέλος των Μπολσεβίκων) και τους Γερμανούς εκπροσώπους της μαρξιστικής αντιπολίτευσης στο γερμανικό κόμμα, Ρ. Λούξεμπουργκ, τον Κ. Λίμπκνεχτ, Κ. Τσέτκιν κ.α.
Η αριστερή-μαρξιστική πτέρυγα καταδίκασε τον πόλεμο ως ιμπεριαλιστικό, δήλωσαν εξαρχής πιστοί στη διεθνιστική παράδοση της Β’ Διεθνούς και πρόβαλαν το σύνθημα της μετατροπής του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε ανοιχτή κοινωνική επανάσταση. Με αυτό το σκεπτικό τάχθηκαν ενάντια σε κάθε συμφιλίωση με τις άρχουσες τάξεις των χωρών τους, υπέρ της συναδέλφωσης των στρατιωτών στα χαρακώματα του πολέμου και δήλωσαν έτοιμοι για την προετοιμασία των επερχόμενων επαναστατικών κινημάτων.
Επαναστατικά κινήματα
Η όλη κατάσταση σε σχέση με τον πόλεμο, οι απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό, η αγριότητα του αλλά και το γεγονός πως κράτησε τέσσερα ολόκληρα χρόνια, πυροδότησαν το αντιπολεμικό αίσθημα που με το πέρασμα του χρόνου γινόταν όλο και πιο έντονο. Αν και υπήρχαν διαδηλώσεις και αντιδράσεις από την έναρξη του πολέμου, αυτές ενισχύθηκαν, όσο φαινόταν το αδιέξοδο στο οποίο έσυραν οι κυβερνήσεις των καπιταλιστών τους λαούς της Ευρώπης.
Η θέση των Σοσιαλδημοκρατών υπέρ του πολέμου ήταν μια μεγάλη ήττα για το παγκόσμιο εργατικό κίνημα που προκάλεσε την απονέκρωση και τη διάσπασή της. Ωστόσο, τα κομμάτια που αποχώρησαν από τη Β’ Διεθνή μπόρεσαν να οργανωθούν και να προετοιμαστούν για το κύμα επαναστάσεων που πρόβλεπαν ότι έρχεται.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, στη Ρωσία οι Μπολσεβίκοι με βασικά τους συνθήματα την άμεση κατάπαυση του πυρός, την άρνηση αποπληρωμής χρεών, την αναδιανομή της γης και την εργατική εξουσία, καταφέρνουν με την Οκτωβριανή Επανάσταση να δημιουργήσουν το πρώτο εργατικό κράτος στην ιστορία. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να αρχίσουν να ξεσπούν ανταρσίες σε μέτωπα του πολέμου, όπου στρατιώτες αντιδρούσαν στη συνέχιση του, πράγμα που επιτάχυνε το τέλος του.
Το τέλος του πολέμου
Το τέλος του πολέμου βρήκε νικήτριες τις δυνάμεις της Αντάντ, με πολύ μεγάλο κόστος. Στις 11 Νοέμβριου του 1918 στη γαλλική πόλη Κομπιέν (Compiègne) σε ένα σιδηροδρομικό βαγόνι, υπογράφεται η παράδοση της Γερμανίας. Στις 18 Ιουνίου του 1919 υπογράφεται η συνθήκη των Βερσαλλιών, όπου η Γερμανία αναγκάζεται σε υπογραφή επαχθών και ατιμωτικών κυρώσεων. Υποχρεώνεται να παραχωρήσει 75.000 τ. χλμ του εδάφους της, δημεύονται γερμανικά περιουσιακά στοιχεία στο εξωτερικό και ορίζονται αποζημιώσεις ύψους 269 εκατ. χρυσών μάρκων, δηλαδή περίπου 32 δισ. δολαρίων. Επρόκειτο για μια ληστρική ειρήνη. Αυτή η συνθήκη εξάλλου ήταν και μια από τις αιτίες του ξεσπάσματος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Διδάγματα στο σήμερα
Η πρωτοφανής σφαγή του Α’ Παγκοσμίου επέφερε ένα μεγάλο πλήγμα στην ανθρωπότητα. Μια ολόκληρη γενιά ανθρώπων ξεκληρίστηκε και εκατομμύρια έζησαν τον όλεθρο. Παράλληλα φάνηκε το αδιέξοδο του καπιταλισμού, που σαν σύστημα είναι φτιαγμένο για να προκαλεί πολέμους, εξαθλίωση και φτώχεια. Ο εθνικισμός της άρχουσας τάξης, το μόνο που μπορεί να αποφέρει είναι νέες σφαγές. Ο αγώνας για μια σοσιαλιστική κοινωνία, με βάση τον δημοκρατικό σχεδιασμό της οικονομίας για τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου, είναι η μόνη λύση απέναντι στην δίψα του καπιταλισμού για κέρδος με οποιοδήποτε κόστος.
