12 Οκτωβρίου 1944: τα τελευταία γερμανικά στρατεύματα εγκαταλείπουν την Αθήνα. Ο αθηναϊκός λαός έχει ξεχυθεί στους δρόμους, μια λαοθάλασσα έχει πλημμυρίσει την πόλη. Έχει προηγηθεί η κατάθεση στεφάνου στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη από τον επικεφαλής των γερμανικών δυνάμεων, το οποίο καταξεσκίζεται από το οργισμένο πλήθος. Η κεφαλή της παρέλασης της νίκης βρίσκεται στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη και το τέλος της στη διασταύρωση των οδών 3ης Σεπτεμβρίου και Αγ. Μελετίου. Τουλάχιστον 300.000 από τους διαδηλωτές είναι μέλη και υποστηρικτές του ΕΑΜ, συνθήματα υπέρ του οποίου ακούγονται παντού. Οι δρόμοι είναι γεμάτοι με κόκκινες και γαλανόλευκες σημαίες, πανό του ΕΑΜ και του ΚΚΕ υψώνονται από τους παρευρισκόμενους. Μετά από τρεισήμισι χρόνια ναζιστικής κατοχής η Αθήνα είναι επιτέλους ελεύθερη.
Η Εθνική Αντίσταση
Με την απελευθέρωση της Αθήνας, κλείνει ο κύκλος της περιόδου της Εθνικής Αντίστασης. Αν και η αστική τάξη προσπαθεί ακόμη και σήμερα να πείσει ότι η Εθνική Αντίσταση ήταν έργο όλων των πολιτικών χώρων και κομμάτων, η πραγματικότητα είναι ότι τον κεντρικό ρόλο έπαιξε το ΕΑΜ, το οποίο ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του ΚΚΕ. Η αντίσταση κατά βάση δεν ήταν “Εθνική” αλλά περισσότερο ταξική, μια και η αστική τάξη της χώρας είτε συνεργάστηκε με τους κατακτητές είτε διέφυγε στο εξωτερικό. Το ΕΑΜ, εκτός από την ίδρυση του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), συνέβαλλε ποικιλοτρόπως τόσο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, όσο και στον ταξικό αγώνα των εργαζομένων και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων ενάντια στα δεινά που βίωναν εξαιτίας των κατακτητών και του ντόπιου κεφαλαίου που συνεργάστηκε μαζί τους.
Στην επαρχία, στις περιοχές που ελέγχονταν από το ΕΑΜ, η χωροφυλακή αφοπλίστηκε και αναπτύχθηκαν νέοι θεσμοί Λαϊκής Εξουσίας και αυτοδιοίκησης (πολύ συχνά χωρίς τη στήριξη του ΚΚΕ). Έτσι εξασφαλίστηκε η τροφοδοσία των χωριών, ενώ επιλύθηκαν μια σειρά από ζητήματα των τοπικών κοινωνιών (λειτουργία σχολείων, βελτίωση τηλεπικοινωνιών, δικαστικές διαμάχες κ.α.) και προέκυψαν νέες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Ακόμα, υπήρξε απαλλοτρίωση και αναδιαμοιρασμός της γης, με αποτέλεσμα να επικρατήσει ένα πολύ πιο ισότιμο σύστημα εκμετάλλευσης της αγροτικής γης σε σχέση με πριν. Στις πόλεις, το ΕΑΜ πρωτοστάτησε στην αντίσταση οργανώνοντας διαδηλώσεις και απεργίες, πετυχαίνοντας σημαντικές νίκες για τους εργαζόμενους (όπως η ακύρωση της επιστράτευσης).
Η απελευθέρωση της Αθήνας
Ακόμη και λίγο πριν την απελευθέρωση της Αθήνας, η συμβολή των δυνάμεων του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ ήταν καθοριστική. Πολλές συνοικίες της Αθήνας βρίσκονταν ήδη στα χέρια του εφεδρικού ΕΛΑΣ, έναν μήνα πριν την επίσημη αποχώρηση των Γερμανών. Στις συνοικίες αυτές είχαν στηθεί φρουραρχεία και κυκλοφορούσε ελεύθερα ο αντιστασιακός τύπος. Έχοντας αυτά τα προπύργια εντός της Αθήνας, ο ΕΛΑΣ μπόρεσε να περιφρουρήσει τις κρίσιμες υποδομές της πόλης όπως το ηλεκτρικό εργοστάσιο Κερατσινίου αλλά και το λιμάνι του Πειραιά, τα οποία οι Γερμανοί σχεδίαζαν να ανατινάξουν. Παρά τις ηρωικές του προσπάθειες, ο ΕΛΑΣ δεν κατάφερε να αποτρέψει την σφαγή 47 αγωνιστών στο Κορωπί από τα Τάγματα Ασφαλείας και τον απαγχονισμό άλλων στην Καισαριανή (από τα προπύργια του ΕΑΜ) τις ημέρες πριν την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων.
Στις 18 Οκτωβρίου αποβιβάστηκε στο Κερατσίνι η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας* υπό τον Γ. Παπανδρέου. Συνοδευόμενος από τον Βρετανό πρεσβευτή Λήπερ και τον Βρετανό στρατηγό υπεύθυνο για την Ελλάδα, Ρόναλντ Σκόμπυ, ύψωσε την ελληνική σημαία στην Ακρόπολη ενώ ταυτόχρονα, αγήματα του ΕΛΑΣ και του Ιερού Λόχου παρουσίαζαν όπλα. Στον «Λόγο της Απελευθέρωσης», ο Παπανδρέου μιλάει για τη διατήρηση της εθνικής ενότητας, για την τιμωρία όσων συνεργάστηκαν με τους κατακτητές, ενώ διαμηνύει την πίστη του στη λαοκρατία. Δεν επρόκειτο για τίποτε παραπάνω από μία σειρά κάλπικες εξαγγελίες.
Η απελευθέρωση της Αθήνας βρίσκει την Ελλάδα σε μία παράδοξη κατάσταση: από τη μία η ύπαιθρος και το μεγαλύτερο κομμάτι της επαρχίας αλλά και της Αθήνας βρίσκονται υπό την κυριαρχία του ΕΛΑΣ. Ταυτόχρονα όμως το ΕΑΜ συμμετέχει σε μία κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» που κανέναν σκοπό δεν έχει να σεβαστεί τη λαϊκή βούληση. Σκοπός της είναι να εκτελέσει τις επιταγές των Άγγλων ιμπεριαλιστών (οι οποίοι θέλουν να ξεφορτωθούν το ΕΑΜ) και να παραδώσει την εξουσία πίσω στην αστική τάξη, την εκκωφαντικά απούσα από τον αντιστασιακό αγώνα. Αυτό καταδεικνύει το μέγεθος της προδοσίας που είχε ήδη αρχίσει να συντελείται με τεράστιες ευθύνες της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ.
Οι συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας
Την άνοιξη ‘44 αντιπροσωπείας της ΠΕΕΑ**, του ΕΑΜ και του ΚΚΕ μετέβησαν στον Λίβανο όπου βρίσκονταν η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση ώστε να διαπραγματευτούν. Τον Μάη του ‘44, κατόπιν πιέσεων και επιθέσεων σε βάρος του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, υπογράφεται η λεγόμενη «Συμφωνία του Λιβάνου». Σύμφωνα με αυτήν όλες οι αντάρτικες οργανώσεις έπρεπε να πειθαρχήσουν στις εντολές της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας. Να υποταχθούν, ουσιαστικά, στην άρχουσα τάξη και τους στους Βρετανούς.
Συνέχεια και συμπλήρωμα της συμφωνίας του Λιβάνου αποτέλεσε η συμφωνία της Καζέρτας, η οποία υπεγράφη τον Σεπτέμβρη του ‘44, λίγο πριν την απελευθέρωση της Αθήνας. Σύμφωνα με αυτήν όλες οι αντάρτικες ομάδες τίθενται υπό τις διαταγές της Κυβέρνησης, η οποία με την σειρά της τις θέτει υπό τις διαταγές του αντιστράτηγου Σκόμπυ, δηλαδή υπό βρετανική διοίκηση. Απαγορεύεται δε στον ΕΛΑΣ να συνεχίσει τις επιχειρήσεις στην περιφέρεια Αττικής, στη Θράκη, τη Θεσσαλονίκη, και στην Πελοπόννησο. Ειδικά για την Αθήνα απαγορεύεται οποιαδήποτε κάθοδος τακτικών τμημάτων του ΕΛΑΣ εντός της (εξ ου και η υπεράσπισή της έγινε από τον εφεδρικό ΕΛΑΣ).
Οι δύο αυτές συμφωνίες στην ουσία αποτέλεσαν προδοσία του αγώνα των προηγούμενων χρόνων. Οι δυνάμεις του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ βρίσκονταν ένα βήμα από την εξουσία και αντί να την καταλάβουν, η ηγεσία τους στην ουσία την παρέδωσε στα χέρια των ιμπεριαλιστών και της αστικής τάξης, που τα επόμενα χρόνια θα εξαπέλυαν μια λυσσαλέα επίθεση ενάντια στους αγωνιστές και τις αγωνίστριες της αντίστασης στους ναζί και θα παγίωναν ένα καθεστώς διώξεων και τρομοκρατίας.
Οι μείζονες λόγοι για αυτή τη συνθηκολόγηση ήταν δύο: Πρώτον, η στάση της σοβιετικής γραφειοκρατίας, η οποία εξυπηρετώντας τα δικά της συμφέροντα και έχοντας εγκαταλείψει κάθε έννοια προλεταριακού διεθνισμού, παρέδωσε την Ελλάδα στη σφαίρα επιρροής των Βρετανών. Δεύτερον, η υιοθέτηση από το ΚΚΕ της σταλινικής «Θεωρίας των Σταδίων». Σύμφωνα με αυτήν, η μισο-φεουδαρχική Ελλάδα θα έπρεπε πρώτα να περάσει από το «στάδιο» της αστικής δημοκρατίας και όταν αργότερα «ωρίμαζαν οι συνθήκες», να προχωρήσει στην σοσιαλιστική επανάσταση. Ως εκ τούτου η εξουσία δεν έπρεπε να καταληφθεί από τον εργαζόμενο λαό, αλλά να παραδοθεί στην «προοδευτική αστική τάξη» ώστε να λύσει τα αστικοδημοκρατικά ζητήματα. Απόρροια αυτής της αντίληψης ήταν οι συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας, η οποίες έστρωσαν τον δρόμο πρώτα για τα Δεκεμβριανά και στη συνέχεια για την οριστική υποταγή με τη συμφωνία της Βάρκιζας.
*Η κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» ήταν η κυβέρνηση που σχηματίστηκε το Μάη του ‘44 με πρωθυπουργό τον Γ. Παπανδρέου και τη συμμετοχή του ΕΑΜ με 5 υπουργούς.
** Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, ήταν η προσωρινή κυβέρνηση της ελεύθερης Ελλάδας που σχηματίστηκε το Μάρτη του ‘44 και στην οποία συμμετείχε κυρίως το ΕΑΜ.
Πηγές:
- Τ. Βουρνάς, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας (1940-1944),
- Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1980, σελ. 375-389, 397-431
1941- 1945: Κατοχή της Ελλάδας και Εθνική Αντίσταση
Η Απελευθέρωση της Αθήνας – 12 Οκτωβρίου 1944
78 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας από τους Γερμανούς
