Με αφορμή την επέτειο του θανάτου του Καρλ Μαρξ, στις 14 Μάρτη του 1883, δημοσιεύουμε κείμενο του σ. Νίκου Αναστασιάδη γύρω από τους πιο γνωστούς μύθους που κυκλοφορούν στις μέρες μας για τον Μαρξ και τη θεωρία του. Το κείμενο είναι βασισμένο σε εισήγηση που έγινε στα πλαίσια του 25ου κάμπινγκ Antinazi zone – YRE, το καλοκαίρι του 2018 με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τη γέννηση του Μαρξ.
Για λόγους χώρου, το άρθρο δημοσιεύεται σε δύο μέρη. Στο προηγούμενο τεύχος ξεκινήσαμε με τους δύο πρώτους από τους πιο διαδεδομένους μύθους για τον Μαρξ, ενώ στο τρέχων τεύχος του «Ξ» (510 – 20/3 – 3/4) ακολουθούν οι επόμενοι τέσσερις.
3ος μύθος: Ο Μαρξισμός είναι καλός στην θεωρία, αλλά αποδείχτηκε στην πράξη ότι δεν μπορεί να εφαρμοστεί- είναι ουτοπία
Εδώ έχουμε μια υποχώρηση από την πλευρά των επικριτών του, με την παραδοχή ότι η ανάλυση του Μάρξ ήταν σωστή, αλλά σε μια προσπάθεια να σινιαριστεί ο Μάρξ ώστε να μην είναι επικίνδυνος.
Ας δούμε κατ’ αρχήν τι κοινωνία ονειρευόταν ο Μάρξ για να δούμε μετά αν μπορεί να εφαρμοστεί. Δεν πρέπει να αναζητούμε βέβαια λεπτομερή σχέδια της μελλοντικής κοινωνίας. Ο Μάρξ είχε μιλήσει ενάντια σε αυτούς που ψάχνουν «συνταγές για τις κουζίνες του μέλλοντος». Όπως είδαμε ο Μάρξ σκιαγράφησε το κοινωνικό σύστημα που θα διαδεχτεί τον καπιταλισμό μέσω της ανάλυσης του ιστορικού υλισμού. Χτυπήθηκε με τους «ουτοπικούς σοσιαλιστές» που θεωρούσαν ότι μπορεί να φτιαχτεί μια καλύτερη κοινωνία μόνο και μόνο γιατί «είναι δίκαιη». Αλλά εκτός από την θεωρητική προσέγγιση, πήρε πολλά από την εμπειρία της Κομμούνας του Παρισιού 1871, που ήταν η πρώτη εργατική επανάσταση. Με βάση την εμπειρία της Κομμούνας ο Μάρξ και ο Έγκελς διατύπωσαν τις βασικές αρχές πάνω στις οποίες θα βασίζεται το κράτος μετά τον καπιταλισμό. Ο Λένιν συνόψισε αυτές τις αρχές ως εξής:
Να υπάρχει ανακύκλωση των καθηκόντων όλων των κρατικών λειτουργών ώστε να μην αναπτύσσεται μια μόνιμη γραφειοκρατία.
Οι κρατικοί λειτουργοί να πληρώνονται με το μισθό του ειδικευμένου εργάτη ώστε να μην υπάρχουν προνόμια.
Όλοι οι κρατικοί λειτουργοί να είναι αιρετοί και ανακλητοί ανά πάσα στιγμή και όχι μια φορά στα τέσσερα χρόνια, και να είναι εκλεγμένοι και υπόλογοι στο σώμα που τους εξέλεξε.
Να μην υπάρχει σταθερή αστυνομία αλλά να αντικατασταθεί από ένοπλες πολιτοφυλακές, γιατί όσο υπάρχει ένα μόνιμο ένοπλο σώμα αυτό θα μπορεί να αυτονομείται και να επιβάλλει τη θέληση του πάνω στην κοινωνία.
Ταυτόχρονα, όλη η εξουσία να βρίσκεται στα συμβούλια των εργατών και των λαϊκών στρωμάτων, τα οποία να παίρνουν τις αποφάσεις και εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους.
Η βάση για μια τέτοια κοινωνία βρίσκεται φυσικά στην οικονομία. Στην κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (όχι, δεν θα πάρουμε τα σπίτια των ανθρώπων!) και στο σχεδιασμό της παραγωγής για να υπηρετήσει κοινωνικές ανάγκες.
Κατηγορούν τους μαρξιστές ότι είναι υπέρ ενός συγκεντρωτικού κράτους. Φυσικά θέλουμε να υπάρχει αυτο που ονομάζουμε κράτος πρόνοιας. Αλλά οχι το κράτος με την έννοια της γραφειοκρατίας, του στρατού και της αστυνομίας.
Λέει ο Ένγκελς:
«Το κράτος λοιπόν δεν υπάρχει από καταβολής κόσμου. Υπήρξαν κοινωνίες, που τα βγάζανε πέρα χωρίς αυτό, που δεν είχαν ιδέα για κράτος και κρατική εξουσία. Σε μιαν ορισμένη βαθμίδα της οικονομικής εξέλιξης, που συνδεόταν αναγκαστικά με τον χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις, το κράτος έγινε αναγκαιότητα εξαιτίας αυτού του διαχωρισμού. Πλησιάζουμε τώρα με βήματα γοργά σε μια τέτοια βαθμίδα ανάπτυξης της παραγωγής, όπου η ύπαρξη αυτών των τάξεων όχι μόνο έπαψε ν’ αποτελεί αναγκαιότητα, μα και γίνεται πραγματικά εμπόδιο της παραγωγής. Οι τάξεις θα εξαφανιστούν τόσο αναπόφευκτα, όσο αναπόφευκτα είχαν γεννηθεί στο παρελθόν. Με την εξαφάνιση των τάξεων θα εξαφανιστεί αναπόφευκτα και το κράτος. Η κοινωνία, που θα οργανώσει με νέο τρόπο την παραγωγή πάνω στη βάση της ελεύθερης και ισότιμης ένωσης των παραγωγών, θα στείλει ολόκληρη την κρατική μηχανή εκεί, όπου θα είναι τότε η θέση της: στο μουσείο των αρχαιοτήτων, δίπλα στο ροδάνι [σημ: τροχός της παλιάς κλωστικής μηχανής] και στο μπρούντζινο τσεκούρι».
Το όραμα του Μάρξ ήταν μια κοινωνία πραγματικής δημοκρατίας, χωρίς καταπιεστές και καταπιεσμένους. Μια κοινωνία όχι ενός συγκεντρωτικού κράτους, αλλά όπου όλοι θα συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων.
Κομβικό βέβαια σε αυτό είναι ο χρόνος των πολιτών! Δεν μπορείς να συμμετέχεις ουσιαστικά στα κοινά αν δουλεύεις 12 ώρες τη μέρα. Και σήμερα, με βάση την τεχνολογική πρόοδο που υπάρχει αν μοιραζόταν ισότιμα η δουλειά σε όλους θα μπορούσαμε να δουλεύουμε δύο ώρες τη μέρα χωρίς αυτό να σημαίνει μείωση της παραγωγής!
Ο Μάρξ περιέγραψε μια κοινωνία πλήρους ελευθερίας, όπου οι άνθρωποι δεν θα καταπιέζονται, όπου θα υπάρχει η ενέργεια και ο χρόνος να ασχολούνται με την τέχνη, τον πολιτισμό, τις επιστήμες, τις ανθρώπινες σχέσεις. Και η υλική βάση για μια τέτοια κοινωνία υπάρχει σήμερα!
Βέβαια, οι επικριτές του μαρξισμού χρησιμοποιούν τα Σταλινικά καθεστώτα ως σκιάχτρα. Λένε, αφού ο Κομμουνισμός εφαρμόστηκε και απέδειξε ότι είναι αντιδημοκρατικό καθεστώς. Στην ουσία όμως, ο Σταλινισμός, ενώ πάτησε πάνω στην επανάσταση, ήταν η άρνηση της. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το κυνήγι των διαφωνούντων (και κυρίως των Τροτσκιστών) ο περιορισμός των προσωπικών ελευθεριών, η μίζερη διαβίωση δεν είχαν καμία σχέση ούτε με το καθεστώς που εγκαθίδρυσαν στην αρχή οι Μπολσεβίκοι, ούτε με την ιδέα του Κομμουνισμού.
Ο Σταλινισμός ήταν μια ιστορική παρέκκλιση λόγω συγκεκριμένων συνθηκών στις οποίες εφαρμόστηκε. Η κοινωνία προσπαθεί να ξεφύγει από τη μέγγενη του καπιταλισμού, αυτό όμως δεν σημαίνει αυτόματα ότι κάθε προσπάθεια της να ξεφύγει θα είναι και πετυχημένη. Ο άνθρωπος στην προσπάθεια του να πετάξει, είχε πολλές αποτυχίες. Κάθε αποτυχία δεν σήμαινε την απόρριψη της ιδέας, αλλά της μεθόδου με την οποία προσπαθούσε να πετάξει. Έτσι γίνεται και με την προσπάθεια να αλλάξει η κοινωνία.
Δεν απέτυχε λοιπόν ο σοσιαλισμός, γιατί δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Απέτυχε μια αστοχία στην ιστορική εξέλιξη, που δημιούργησε ένα παραμορφωμένο εργατικό κράτος.
Τίποτα από αυτά που έγιναν επί Σταλινισμού δεν υπάρχει στη μέθοδο του Μάρξ, αλλά και του Λένιν. Ίσα ίσα, ο Τρότσκι χρησιμοποιόντας τη μαρξιστική μέθοδο ανέλυσε το πρόβλημα του σταλινισμού, και έδωσε τεράστιες μάχες για να σταματήσει αυτή την πορεία.
Στόχος μας είναι να βγάλουμε τα συμπεράσματα και να προχωρήσουμε σε νέες προσπάθειες που αυτή τη φορά να μην είναι αποτυχημένες.
4ος μύθος: Ο Μάρξ βλέπει τους ανθρώπους σαν πιόνια της ιστορίας και δεν αναγνωρίζει την ατομικότητα του καθενός
Άλλος ένας μύθος, που αντιστρέφει εντελώς την πραγματικότητα. Ο Μάρξ εξήγησε πως ο καπιταλισμός κάνει τους ανθρώπους όντα αποξενωμένα από τη φύση τους, που λειτουργούν σαν πιόνια στα πλαίσια της αγοράς και της μαζικής παραγωγής εμπορευμάτων. Στον αντίποδα μίλησε για τον στόχο του «ολοκληρωμένου ανθρώπου», πραγματικά ελεύθερου να αποφασίζει για την μοίρα του.
Ο Μαρξ, μέσα από την ανάλυση της λειτουργίας του συστήματος έδειξε πως στον καπιταλισμό ο άνθρωπος είναι αποξενωμένος από το αντικείμενο της εργασίας του.
Κατ’ αρχήν, επιτελεί μόνο ένα πολύ μικρό τμήμα της παραγωγής, και δεν έχει λόγο πάνω στο σχεδιασμό, την εκτέλεση και το τελικό αποτέλεσμα του προϊόντος που ο ίδιος παράγει. Όταν πιάνεις δουλειά σε μια εταιρία, κανείς δεν σου λέει πως ακριβώς λειτουργεί η παραγωγή, ποιό είναι το οργανόγραμμα της εταιρίας, ποιοι οι συνεργάτες και οι προμηθευτές της, ποια κοινωνική ανάγκη εξυπηρετεί, κτλ. Σου λένε μόνο «εσύ θέλουμε να κάνεις αυτή τη συγκεκριμένη δουλειά», χωρίς να ρωτάς περισσότερα.
Ταυτόχρονα, η εργατική δύναμη στον καπιταλισμό μετατρέπεται σε εμπόρευμα σαν όλα τα άλλα, που πουλιέται και αγοράζεται. Με αυτό τον τρόπο οι εργάτες υποβιβάζονται σε αντικείμενα.
Τέλος, ο άνθρωπος αποξενώνεται από τη φύση, καθώς στον καπιταλισμό η φύση λειτουργεί μόνο σαν δεξαμενή από την οποία αντλούμε πλουτοπαραγωγικές πηγές και όχι σαν το φυσικό μας περιβάλλον με το οποίο αλληλεπιδρούμε και το οποίο σεβόμαστε.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες οδηγούν τους ανθρώπους στην αποξένωση και την αλλωτρίωση. Ο άνθρωπος στον καπιταλισμό είναι απλά ένα εργαλείο της μηχανής παραγωγής, και όχι ελεύθερος άνθρωπος.
Ο Μάρξ αντίθετα περιέγραψε τον Κομμουνισμό ως την
«οριστική λύση του ανταγωνισμού ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση και ανάμεσα στον άνθρωπο και τον άνθρωπο».
Δεν έχει υπάρξει στην ιστορία πιο ανθρωποκεντρική θεωρία από το Μαρξισμό. Στην ουσία ο Μάρξ επεδίωξε μια κοινωνία στην οποία οι άνθρωποι θα είναι πραγματικά ελεύθεροι.
5ος μύθος: Οι Μαρξιστές υποστηρίζουν τη βία
Αυτή είναι ίσως από τις πιο γνωστές κατηγορίες. Όχι, δεν είμαστε υποστηρικτές της βίας. Ούτε είμαστε όμως «ειρηνιστές», δηλαδή διατεθειμένοι να υποστούμε βία χωρίς να αντιδράσουμε. Ο Μάρξ, αυτό που έκανε είναι να αναλύσει ότι αντικειμενικά, οι κοινωνίες αλλάζουν και εξελίσσονται μέσα από συγκρούσεις. Και οτι καμιά από τις παλιές εκμεταλλεύτριες τάξεις δεν παρέδωσε την εξουσία της χωρίς μάχη. Ξέρουμε λοιπόν ότι στην προσπάθεια για την αλλαγή της κοινωνίας θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε τη βία των καπιταλιστών.
Ο Μάρξ, με το γνωστό ρητό «η βία είναι η μαμή της ιστορίας» περιέγραψε τους νόμους της κινησης της ιστορίας. Ποτέ όμως δεν θεοποίησε την βία. Γράφει
«Πρέπει να δηλώσουμε στις κυβερνήσεις: ξέρουμε ότι είσαστε η ένοπλη δύναμη που κατευθύνεται ενάντια στο προλεταριάτο. Θα προχωρήσουμε εναντίον σας με ειρηνικά μέσα όπου είναι δυνατόν, και με τη δύναμη των όπλων όπου είναι αναγκαίο».
6ος μύθος: Η εμμονή του Μάρξ με την ταξική πάλη δεν κολλάει στη σημερινή εποχή
Παρόλα αυτά που λένε, σήμερα οι ταξικές συγκρούσεις συνεχίζονται. Όχι γιατί είναι κολλημένοι οι Μαρξιστές προφανώς, αλλά γιατί συνεχίζεται η καταπίεση της εργατικής τάξης.
Μάλιστα, οι αντιθέσεις και οι ανισότητες έχουν φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα. Σήμερα, οι επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι η ανισότητες είναι μεγαλύτερες απ’ ότι στην εποχή του Μαρξ.
Μια πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι στις ΗΠΑ η ανισότητες σήμερα είναι μεγαλύτερες από το 1774, ακόμα και αν λάβουμε υπόψη την ύπαρξη των σκλάβων!
Μπορεί αυτά τα στοιχεία να φαίνονται απίστευτα σε πολλούς, αλλά η εκμετάλλευση και η εξαθλίωση είναι σχετικές. Το επίπεδο της εκμετάλλευσης έχει να κάνει με τον πλούτο που υπάρχει και τις παραγωγικές δυνατότητες κάθε κοινωνίας. Σήμερα προφανώς ζούμε καλύτερα από την εποχή του Μάρξ, αλλά το θέμα είναι ότι θα μπορούσαμε να ζούμε πολύ καλύτερα αν οι καπιταλιστές δεν ήταν άπληστοι.
Η ταξική πάλη συνεχίζεται λοιπόν οχι λόγω εμμονής των Μαρξιστών αλλά γιατί πουθενά η «ταξική συνεργασία» δεν έχει βελτιώσει τη ζωή της πλειοψηφίας. Γιατί; Γιατί η απληστία είναι εγγεγραμμένη στο DNA του καπιταλισμού. Το σύστημα δεν μπορεί να λειτουργήσει αλλιώς. Αν κάποιος καπιταλιστής είναι «καλός» και όχι τόσο άπληστος, θα τον φάνε στον ανταγωνισμό οι υπόλοιποι και θα τον εξαφανίσουν.
Ο Μαρξ, εξήγησε θεωρητικά όλα αυτά, και ανέλυσε πως οι κοινωνίες προχωρούν μέσα από κοινωνικές συγκρούσεις. Το εργαλείο με βάση το οποίο έκανε τις αναλύσεις του είναι η διαλεκτική σκέψη.
Τι είναι διαλεκτική: τρόπος σκέψης και αντίληψης της πραγματικότητας. Δεν την ανακάλυψε ο Μάρξ, ο Μάρξ όμως την συνδύασε με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας.
Η διαλεκτική προσπαθεί να συλλάβει τη διαδικασία εξέλιξης και μεταμόρφωσης. Εξηγεί ότι τίποτα δεν μπορεί να κατανοηθεί απομονωμένο και στατικά: κάθε φαινόμενο πρέπει να ειδωθεί στη δυναμική του, στην αλληλεπίδραση του με άλλα φαινόμενα, και στην ίδια του τη μεταβολή και εξέλιξη. Το κάθε τι είναι σε μία διαρκή κατάσταση ροής και εξέλιξης – η πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ύλη σε κίνηση.
Η διαλεκτική μας δίνει τη δυνατότητα να εξετάζουμε τα πράγματα σαν μέρος μιας διαδικασίας, όπου όλα είναι αλληλένδετα – κάτι σαν να βλέπεις ταινία παρά να κοιτάζεις φωτογραφίες.
Οι πρώτοι διαλεκτικοί στοχαστές ήταν στην αρχαία Ελλάδα. «Τα πάντα ρεί» είχε πει ο Ηράκλειτος:
«Ο Ήλιος δεν είναι καινούριος κάθε μέρα, αλλά συνεχώς καινούριος… δεν μπορούμε να περάσουμε ποτέ από το ίδιο ποτάμι, γιατί τα νερά του συνεχώς ρέουν, πάντα αλλάζουν… όλα τα αντικείμενα είναι και δεν είναι, δεν είναι ποτέ τα ίδια, αλλά συνεχώς αλλάζουν σε κάτι άλλο».
Ο Ηράκλειτος περιέγραψε τη διαλεκτική ως τη «λογική των αντιφάσεων». Και αυτό είναι το ζήτημα – κλειδί. Η διαλεκτική εξηγεί ότι η κεντρική ιδέα για να καταλάβουμε το κάθε τι, φαινόμενο ή γεγονός, είναι η ιδέα της αντίφασης.
Ο Ένγκελς έδειξε ότι η αντίφαση είναι η καρδιά της ζωής.
«Κάθε ζωντανός οργανισμός» είπε «απορροφά άλλες κατάλληλες ουσίες απ` το περιβάλλον και τις αφομοιώνει… σε κάθε δοσμένη στιγμή κάθε τι είναι το ίδιο και ταυτόχρονα κάτι άλλο».
Πως μεταφράζεται αυτό στην ταξική πάλη;
Στην καθημερινότητα μας τα πάντα ρέπουν προς το συντηρητισμό. Ακούμε συνεχώς «έτσι είναι», «έτσι έχουμε συνηθήσει», «τίποτα δεν αλλάζει», «έτσι είναι ο νόμος», κτλ. Οι εργοδότες με βάση αυτή τη λογική φαντάζουν ανήκητοι.
Τα πράγματα όμως συνεχώς αλλάζουν. Βέβαια, δεν αλλάζουν αρμονικά, σε μια ευθεία γραμμή. Αλλάζουν μέσα από αντιφάσεις και συγκρούσεις, μέσα από άλματα και πισωγυρίσματα. Οι εργοδότες και το κράτος επιτίθονται, αλλά όπου βρίσκουν σοβαρή αντίσταση υποχωρούν. Η καθημερινότητα είναι γεμάτη με μικρές νίκες και ήττες. Αυτή η διαδικασία μπορεί να κατανοηθεί μόνο με την διαλεκτική σκέψη, που βλέπει τα πράγματα σαν «ταινία» και όχι σαν «φωτογραφία».
Όλα αυτά σημαίνουν ότι η ιστορία αλλάζει «αντικειμενικά»; Καθόλου. Οι άνθρωποι είναι αντικείμενα της ιστορίας αλλά ταυτόχρονα και υποκείμενα της. Δεν πρόκειται να υπάρξει καμία αλλαγή αν δεν έχουμε την συνειδητή παρέμβαση του ανθρώπου για τη διαμόρφωση της ιστορίας.
Από την αρχή της ύπαρξης του, ο άνθρωπος έζησε μέσα στον κόσμο όχι παθητικά αλλά ενεργητικά, μέσω της εργασίας, της πράξης. Καθώς αλλάζαμε τον κόσμο, διευρύνθηκε η δυνατότητα μας να τον γνωρίσουμε.
Σήμερα, υπάρχουν όλες οι αντικειμενικές συνθήκες για να περάσουμε σε μια κοινωνία αφθονίας, ισότητας και ελευθερίας. Αυτό που μένει είναι να συνειδητοποιήσουμε το ρόλο μας προκειμένου να ανοίξουμε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ένα κεφάλαιο που θα ανοίξει τεράστιες δυνατότητες για την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της.
Όπως είπε ο Μαρξ:
«Η θεωρία η ίδια γίνεται μια υλική δύναμη όταν έχει κατακτήσεις τις μάζες. Η θεωρία είναι ικανή να κατακτήσει τις μάζες όταν φανερώνει τα ανθρώπινα. Και φανερώνει τα ανθρώπινα, αμέσως μόλις γίνει ριζοσπαστική. Ριζοσπαστικός σημαίνει να φτάσεις στις ρίζες των πραγμάτων. Για τον άνθρωπο όμως, η ρίζα είναι ο ίδιος ο άνθρωπος».
