Βιβλίο: «Από τον Οκτώβρη στον Στάλιν»

Κυκλοφόρησε τις προηγούμενες μέρες το βιβλίο του Χρήστου Κεφαλή, μέλους της Συντακτικής Επιτροπής του περιοδικού «Μαρξιστική Σκέψη», Από τον Οκτώβρη στον Στάλιν (Εκδόσεις Επίκεντρο). Περιλαμβάνει τέσσερα δοκίμια που συζητούν την πορεία της ΕΣΣΔ από τον Οκτώβρη ως τις εκκαθαρίσεις του 1936-38. Παραθέτουμε στη συνέχεια ένα απόσπασμα από το δεύτερο δοκίμιο, «Για το αφιέρωμα της Ελευθεροτυπίας, Οι Δίκες της Μόσχας».

Όσοι από τους αναγνώστες μας ενδιαφέρονται για το βιβλίο, μπορούν να το αποκτήσουν επικοινωνώντας με το «Ξεκίνημα», www.xekinima.org ή [email protected]

Ο Ρογκοβίν για τις Δίκες της Μόσχας

Στη διεθνή φιλολογία υπάρχουν σοβαρές μελέτες που προβαίνουν σε μια τεκμηριωμένη ανάλυση των Δικών της Μόσχας, παρουσιάζοντας με ακρίβεια τα ιστορικά στοιχεία και συζητώντας τα αίτια και τις συνέπειές τους. Καθώς η ενασχόληση με παραχαράξεις δεν βοηθά ποτέ να φωτιστεί ολόπλευρα και θετικά ένα ιστορικό γεγονός, θα σταθούμε εδώ σε μια από αυτές τις μελέτες, το ήδη μνημονευμένο βιβλίο του Β. Ρογκοβίν Stalin’s Terror of 1937-1938. Political Genocide in the USSR. Βέβαια, η αντιπαραβολή μιας δομημένης έρευνας με μια προχειρολογία είναι πάντα διδακτική και χρήσιμη, στο να αποκαθιστά ιδιαίτερα την αίσθηση του μέτρου, αν όχι εκείνων που επιδίδονται στην προχειρολογία, τουλάχιστον όσων μπορεί στιγμιαία να παρασυρθούν από αυτή. Θα ασχοληθούμε με το βιβλίο του Ρογκοβίν κυρίως από αυτή την τελευταία άποψη, θίγοντας μόνο ορισμένες πτυχές και ζητήματα από τα πλούσια περιεχόμενά του.

Ο Ρογκοβίν δίνει ακριβή στοιχεία για την έκταση των εκκαθαρίσεων στο κόμμα, το στρατό, την Κομσομόλ (την κομμουνιστική νεολαία) και τη μη κομματική διανόηση, καθώς επίσης στα άλλα κομμουνιστικά κόμματα.

Στο κόμμα, σε τρεις ολομέλειες της Κεντρικής Επιτροπής (ΚΕ) τον Ιούνη και τον Οκτώβρη του 1937 και τον Ιανουάριο του 1938 διαγράφτηκαν 75 μέλη της, δηλαδή πάνω από τα μισά, πολλά από τα οποία είχαν ήδη συλληφθεί όταν λήφθηκε η απόφαση της διαγραφής τους. Τα μέλη της ΚΕ που δεν είχαν συλληφθεί ακόμη συχνά εμποδίζονταν να παρευρεθούν στη συνεδρίαση. Συνολικά, από 139 μέλη και υποψήφια μέλη της ΚΕ που είχε εκλεγεί στο 17ο Συνέδριο του 1934, 98 εξοντώθηκαν στα 1936-40 (44 από 71 τακτικά και 55 από 68 υποψήφια), με το 80% από αυτά να είναι ηλικίας κάτω των 50 χρονών.

Πάνω από τα μισά εκτελεσμένα μέλη της ΚΕ θανατώθηκαν σε ομαδικές εκτελέσεις, ενώ υπήρξαν και 4-5 περιπτώσεις αυτοκτονιών που παρουσιάστηκαν σαν ατυχήματα. Μόνο 24 από τα μέλη της ΚΕ του 17ου Συνεδρίου επανεκλέχτηκαν στην ΚΕ στο επόμενο 18ο Συνέδριο, δηλαδή, πρακτικά, μόνο οι στενοί συνεργάτες του Στάλιν. Ανάλογα ήταν τα ποσοστά και σε άλλα ανώτατα κομματικά όργανα: 18 από 22 μέλη της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής και 29 από 61 μέλη της Κομματικής Επιτροπής Ελέγχου επίσης εξοντώθηκαν.

Υπάρχει άμεση και έμμεση μαρτυρία ότι σε όλα τα στάδιά της η εκκαθάριση της ΚΕ κατευθυνόταν άμεσα από τον Στάλιν και η μεθόδευσή της σε δόσεις αποσκοπούσε στο να μην υπάρξει δυνατότητα αντίδρασης των εκκαθαριζόμενων, τους οποίους οι υπόλοιποι φρόντιζαν να αποκηρύσσουν και να καταγγέλλουν σθεναρά με την ελπίδα ότι θα γλιτώσουν, ενώ στην πραγματικότητα άνοιγαν το δρόμο για να έρθει η δική τους σειρά¹.

Ανάλογη ήταν η εικόνα στον κομματικό μηχανισμό, τις περιφερειακές επιτρο­πές του κόμματος, κοκ. Από την άνοιξη του 1937 ως το καλοκαίρι του 1938 αντικαταστάθηκαν το 85% των μελών των κομματικών επιτροπών στις Δημοκρατίες, περιοχές και μεγάλες πόλεις. Από τους γραμματείς των επιτροπών περιοχών που είχαν εκλεγεί το 1937, το 1938 επανεκλέχθηκαν μόνο τρεις, ο Ζντάνοφ, ο Χρουστσόφ και ο αδελφός του Καγκάνοβιτς. Συνολικά από τους 1996 αντιπροσώπους στο 17ο Συνέδριο συνελήφθησαν οι 1108 και εκτελέστηκαν 848².

Στο στρατό, η δίκη του Τουχατσέφσκι έγινε αφορμή για να εξαπολυθεί ένα πραγματικό πογκρόμ. Μέσα σε 9 μέρες είχαν συλληφθεί 980 διοικητές μονάδων και πολιτικοί επίτροποι. Οι εκκαθαρίσεις ήταν πιο σαρωτικές στα υψηλά κλιμάκια της στρατιωτικής ιεραρχίας: από το Μάη του 1937 ως το Σεπτέμβρη του 1938 είχαν εκκαθαριστεί οι μισοί διοικητές συνταγμάτων, σχεδόν όλοι οι διοικητές ταξιαρχιών και μεραρχιών, όλοι οι διοικητές σωμάτων στρατού και οι διοικητές στρατιωτικών περιφερειών, συνολικά 720 από τους 837 που είχαν λάβει τίτλους (από συνταγματάρχη έως στρατάρχη) μετά το Νοέμβρη του 1935.

Αλλά και για εκείνους που επέζησαν, το NKVD είχε συγκεντρώσει ενοχοποιητικά υλικά, συμπεριλαμβανόμενων των πιο ικανών στρατιωτικών διοικητών στη διάρκεια του πολέμου, Ζούκοφ, Κόνιεφ, Μαλινόφσκι, Μπαγκραμιάν, Σοκόλοφσκι, κ.ά. Στο τέλος της διαδικασίας ο Κόκκινος Στρατός διοικούνταν από στρατιωτικούς που δεν είχαν καν στοιχειώδη μόρφωση: από 225 διοικητές συνταγμάτων σε μια συνεδρίαση τον Ιούνη του 1940 μόνο 25 είχαν τελειώσει ένα στρατιωτικό ινστιτούτο και μόνο 7% είχαν ανώτατη εκπαίδευση.

Οι τραγικές συνέπειες των εκκαθαρίσεων φάνηκαν στο σοβιετοφιλανδικό πόλεμο και με την έναρξη της ναζιστικής επίθεσης, όταν η σταλινική ηγεσία αναγκάστηκε να επαναφέρει όσους διοικητές δεν είχαν εκτελεστεί και κρατούνταν σε φυλακές, γιατί ο Κόκκινος Στρατός κατέρρεε³.

Στην Κομσομόλ, πριν από την 4η Ολομέλεια τον Αύγουστο του 1937, συνελήφθησαν 35 μέλη της ΚΕ της, και δεκάδες άλλα συνελήφθησαν αμέσως μετά την ολομέλεια. Αργότερα, το 1938, συνελήφθη και ο Γραμματέας της Α. Κόσαρεφ, που ως τότε είχε συμβάλει στις διώξεις, με την ελπίδα, όπως είχε συμβεί και με πολλούς άλλους κομματικούς αξιωματούχους, να αποφύγει ο ίδιος τη σύλληψη. Συνελήφθησαν επίσης τα περισσότερα εναπομένοντα μέλη της ηγεσίας (ο Κόσαρεφ εκτελέστηκε το 1939).

Από τους 93 συμμετέχοντες στην Ολομέλεια του Νοέμβρη 1938 που συγκλήθηκε γι’ αυτό το σκοπό, συνελήφθησαν οι 77 και εκτελέστηκαν οι 48. Συνολικά, στα 1936-38 συνελήφθησαν τα 96 από τα 128 μέλη και υποψήφια μέλη της ΚΕ της Κομσομόλ⁴.

Ο Ρογκοβίν λέει συγκριτικά λίγα για τη μη κομματική διανόηση, ιδιαίτερα τους καλλιτέχνες που χάθηκαν στα χρόνια του τρόμου, όπως ο Μπαμπέλ και ο Πιλνιάκ. Δίνει όμως αναλυτικά στοιχεία για τα ηγετικά στελέχη ξένων κομμουνιστικών κομμάτων που βρίσκονταν στη Ρωσία, τα οποία, με ελάχιστες εξαιρέσεις, εξολοθρεύτηκαν μέχρις ενός.

Ουσιαστικά, στα 1936-38 εκμηδενίστηκαν οι ηγεσίες του ΚΚ Πολωνίας, του ΚΚ Γερμανίας (από την τελευταία επέζησαν μόνο οι Πικ και Ούλμπριχτ, δυο πιστά σταλινικά στελέχη), του ΚΚ Ουγγαρίας και των ΚΚ των Βαλτικών Χωρών και της Γιουγκοσλαβίας, ενώ σημαντικές απώλειες είχαν το ΚΚ Βουλγαρίας, το ΚΚΕ, κ.ά.

Η έκταση της αποδιοργάνωσης που επέφεραν στα ευρωπαϊκά ΚΚ οι σταλινικές εκκαθαρίσεις φαίνεται από ένα γράμμα που απεύ­θυνε τον Ιανουάριο του 1939 ο Δημητρόφ στον Αντρέγιεφ:

«Μετά τη σύλληψη των πρώην ηγετών των ΚΚ της Λιθουανίας, της Λετονίας και της Εσθονίας στη Μόσχα ως εχθρών του λαού… δεν έχουμε τώρα στη Μόσχα ούτε ένα σύντροφο από αυτά τα κόμματα στον οποίο να μπορούμε να βασιζόμαστε πλήρως, για να αποκτήσουμε δεσμούς, ή τελικά να σταλεί σε αυτή τη χώρα»⁵.

Η καθοδήγηση των εκκαθαρίσεων, τεκμηριώνει αναλυτικά ο Ρογκοβίν, ήταν έργο του Στάλιν και των στενών συνεργατών του, με τον πρωταγωνιστικό ρόλο να ανήκει στον Στάλιν. Από τον Απρίλη του 1937 δημιουργήθηκε επίσημα μια «διαρκής επιτροπή» του Πολιτικού Γραφείου (η οποία ανεπίσημα υπήρχε και πιο πριν) αποτελούμενη από τους Στάλιν, Μολότοφ, Καγκάνοβιτς, Βοροσίλοφ και Γιέζοφ. Τα υπόλοιπα μέλη του ΠΓ, όπως οι Αντρέγιεφ, Καλίνιν, Ρουτζουτάκ, Κοσιόρ, κ.ά., δεν είχαν αποφασιστική ανάμειξη – οι δυο τελευταίοι μάλιστα υπήρξαν θύματα των εκκαθαρίσεων.

Οι λίστες με τα ονόματα των προς εκκαθάριση προσώπων, που συνέτασσε με οδηγίες του Στάλιν ο Γιέζοφ, εξετάζονταν συνήθως από τους Μολότοφ, Καγκάνοβιτς και Βοροσίλοφ. Υπήρχαν τρεις κατηγορίες τέτοιων αναφορών: λίστες προσώπων που για τη σύλληψή τους απαιτούνταν η προσωπική έγκριση του Στάλιν· αναφορές με πληροφορίες για την πορεία ανακρίσεων και ερευνών· λίστες ανθρώπων που οι ποινές τους έπρεπε να εγκριθούν από τον Στάλιν και τα άλλα μέλη της επιτροπής.

Οι οδηγίες που ανέγραφαν σε αυτές ο Στάλιν και οι στενοί συνεργάτες του ήταν της μορφής, «Πρέπει να τους συλλάβετε, όχι να τους “εξακριβώσετε”», «Κτυπήστε τους, και κτυπήστε μερικούς ακόμη», κοκ. Οι λίστες της τρίτης κατηγορίας περιείχαν συνήθως 100-200 ονόματα, και ο Στάλιν σημείωνε με «1» εκείνους που θα εκτελούνταν και με «2» εκείνους που θα καταδικάζονταν σε 10 χρόνια φυλάκιση.

Τον Αύγουστο του 1938 ο Γιέζοφ έστειλε τέσσερις λίστες με 313, 208, 208 και 15 ονόματα (στην τελευταία υπήρχαν ονόματα συζύγων «εχθρών του λαού») ζητώντας την έγκριση για την εκτέλεσή τους, την οποία οι Στάλιν και Μολότοφ έδωσαν, γράφοντας πάνω στις λίστες «υπέρ».

Συνολικά, όπως ανακοίνωσε ο Χρουστσόφ στο 20ό Συνέδριο, ο Γιέζοφ έστειλε 383 λίστες με χιλιάδες ονόματα προσώπων προς εκτέλεση, ζητώντας την έγκριση του ΠΓ. Σε αυτές τις λίστες, ο Στάλιν υπέγραψε 362 φορές, ο Μολότοφ 373, ο Βοροσίλοφ 195, ο Καγκάνοβιτς 191 και ο Ζντάνοφ 177. «11 τόμοι τέτοιων λιστών… περιέχουν τα ονόματα 38.848 κομμουνιστών που καταδικάστηκαν σε εκτέλεση και 5449 που καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης και σε εκτόπιση… Έτσι, η μοίρα ενός σημαντικού αριθμού θυμάτων αποφασίστηκε από τα πριν από τον Στάλιν και τα ανδρείκελά του· στη συνέχεια οι δικές τους αποφάσεις διατυπώνονταν ως η απόφαση μιας ”τρόικας”, Ειδικής Επιτροπής ή Στρατιωτικού Συμβουλίου»⁶.

Το συμπέρασμα που συνάγεται αβίαστα από όλα τα στοιχεία, είναι ότι η τρομοκρατία κατευθύνθηκε κεντρικά από τον Στάλιν και τους πιο στενούς του συνεργάτες και ότι πρώτος στόχος της υπήρξαν οι κομμουνιστές, οι στενοί συνεργάτες του Λένιν στην Οκτωβριανή Επανάσταση, οι ηγέτες των περισσότερων τμημάτων της Κομμουνιστικής Διεθνούς, όλα τα κάπως σημαντικά στελέχη του κόμματος που, στις παραμονές των διώξεων, δεν ανήκαν στο στενό σταλινικό κύκλο. Ποιους σκοπούς επεδίωκε η σταλινική ηγεσία, ποια ήταν τα κίνητρα που την ώθησαν σε αυτό το αιματηρό όργιο;

Οι φιλο-σταλινικοί ιστορικοί, στο στιλ των κ. κ. Δάγκα, Μαργαρίτη, κ.ά., χωρίς να τολμούν να το πουν και να το υποστηρίξουν ανοικτά, αφήνουν σαφή υπονοούμενα περί 5ης φάλαγγας που δρούσε στην ΕΣΣΔ, η ανάγκη αντιμετώπισης της οποίας κατεύθυνε τις επιλογές του Στάλιν. Κάτι τέτοιο όμως δεν τεκμηριώνεται από πουθενά, αφού στις μετέπειτα δεκαετίες κανένα στοιχείο δεν ήρθε σε φως που να πιστοποιεί έστω την ενοχή ενός μικρού μέρους από τους διωχθέντες (ούτε μια σχετική αναφορά από τις μυστικές υπηρεσίες των ναζί, των Ιαπώνων, κοκ δεν παρουσιάστηκε ποτέ). Ο Ρογκοβίν, όπως και άλλοι σοβαροί ιστορικοί, δίνει έμφαση στην άνοδο των πιστών στελεχών του σταλινικού μηχανισμού, που η καταστροφή της παλιάς φρουράς ήταν όρος για να καταλάβουν τα πόστα:

«Στη θέση αρκετών γενιών Μπολσεβίκων (60, 50 και 40 χρονών), που εξαλείφθηκαν σχεδόν πλήρως από τη φωτιά της Μεγάλης Εκκαθάρισης, ήρθε μια γενιά ανθρώπων που μόλις πρόσφατα είχαν περάσει το σύνορο των 30. Από αυτούς, ο Στάλιν μπορούσε να περιμένει ανεπιφύλακτη συμμόρφωση και χωρίς αμφισβητήσεις και ενδοιασμούς υπακοή σε κάθε μετατόπιση της πολιτικής του πορείας… Με αυτούς, η αφοσίωση στα μπολσεβίκικα ιδανικά αντικαταστάθηκε με μια πραγματικά απεριόριστη προσωπική αφοσίωση στον ηγέτη και μια προθυμία να εκτελούν με ζήλο οποιεσδήποτε εντολές έρχονταν από το αξίωμά του»⁷.

Σημειώσεις

1. Β. Ρογκοβίν, Stalin’s Terror of 1937-1938. Political Genocide in the USSR, Mehring Books, 2009, σελ. 173-177.

2. Στο ίδιο, σελ. 190.

3. Στο ίδιο, σελ. 195, 198-199, 201. Ο Ρογκοβίν βασίζεται φυσικά σε αυτά τα νούμερα τα σχετικά με την ανώτατη διοίκηση για να εκτιμήσει τις συνέπειες των εκκαθαρίσεων στον Κόκκινο Στρατό· το να περιληφθεί στην ανάλυση όλο το σώμα των βαθμοφόρων, μαζί με τους λοχαγούς και τους λοχίες, είναι μια πρωτοτυπία που μόνο ένας Μαργαρίτης μπορεί να επινοήσει. Ο ίδιος παραθέτει τα λόγια του Κάιτελ, ενός από τους επιτελάρχες της Βέρμαχτ, για το πόσο η εκμηδένιση της ηγεσίας του Κόκκινου Στρατού ενθάρρυνε τον Χίτλερ στην απόφαση να επιτεθεί το 1941 στην ΕΣΣΔ: «Ο Χίτλερ πάντα προχωρούσε από το γεγονός ότι… ο Στάλιν είχε καταστρέψει όλη την πρώτη ιεραρχία των υψηλόβαθμων στρατιωτικών ηγετών το 1937 και, για την ώρα, δεν υπήρχαν ικανά μυαλά μεταξύ εκείνων που τους είχαν αντικαταστήσει» (Ρογκοβίν, στο ίδιο, σελ. 203).

4. Στο ίδιο, σελ. 214-217.

5. Στο ίδιο, σελ. 319, επίσης σελ. 302-319 για το σύνολο των διώξεων.

6. Στο ίδιο, σελ. 130-131.

7. Στο ίδιο, σελ. 292, 294.

*Ο Χρήστος Κεφαλής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης.