Στις 18 Αυγούστου του 1917, η φωτιά που ξεκίνησε από προσφυγικό σπίτι στη Θεσσαλονίκη κατέστρεψε μεγάλο μέρος της πόλης. Η σημερινή της εικόνα, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην καταστροφή που οδήγησε στο ξαναχτίσιμό της. Με αφορμή αυτή την επέτειο αναδημοσιεύουμε παλιότερο άρθρο του σ. Γιάννου Νικολάου για την κατάσταση στην πόλη πριν και μετά την πυρκαγιά, που δημοσιεύτηκε αρχικά το Δεκέμβρη του 2018 με αφορμή την προβολή του ντοκιμαντέρ «Θεσσαλονίκη 1917: H φωτιά που γέννησε μια πόλη», στο χώρο ΤΑΚΙΜ.
Μερικά πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία
Το ντοκιμαντέρ ξεκινάει με μια ιστορική αναδρομή στη Θεσσαλονίκη των αρχών του 1910 και την κατάσταση που επικρατούσε μετά την απελευθέρωσή της το 1912 από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι αναφορές στις συνθήκες, την εξέλιξη και τις επιπτώσεις της πυρκαγιάς γίνονται μέσα από ιστορικά ντοκουμέντα και οπτικό υλικό της περιόδου, αρκετά από τα οποία περιλαμβάνονται για πρώτη φορά σε ντοκιμαντέρ. Παρουσιάζεται επίσης η πληθυσμιακή, πολιτισμική, θρησκευτική και κοινωνική σύνθεση της πόλης και πως επηρέασε με διαφορετικό τρόπο η πυρκαγιά τις διάφορες κοινότητες. Τέλος, προβάλλονται τα σχέδια της τότε κυβέρνησης Βενιζέλου και της αρχιτεκτονικής ομάδας του Ερνέστ Εμπράρ για τον ανασχεδιασμό της πόλης, τα οποία αν και δεν εφαρμόστηκαν πλήρως (λόγω κονδυλίων και πιέσεων των μεγαλοϊδιοκτητών) βελτίωσαν σημαντικά την όψη και ρυμοτομία της πόλης.
Η κατάσταση της Θεσσαλονίκης πριν την πυρκαγιά
Σε αντίθεση με τη σημερινή σύνθεση της πόλης αλλά και με την εθνικο-πατριωτική ρητορεία που κατά καιρούς μονοπωλεί το δημόσιο λόγο, η Θεσσαλονίκη του 1917 ήταν αρκετά διαφορετική. Αποτελούνταν από ένα μωσαϊκό θρησκευτικών κοινοτήτων και εθνοτήτων, με τους Σεφαραδίτες Εβραίους να αποτελούν την πλειοψηφία και να ακολουθούν Τούρκοι, Έλληνες, Βούλγαροι κ.α., χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Στους μόνιμους κατοίκους ήρθαν να προστεθούν και οι προσφυγικοί πληθυσμοί, καθώς και τα συμμαχικά στρατεύματα της Αντάντ που είχαν λάβει την άδεια να στρατοπεδεύουν στην περιοχή.
Επηρεάστηκαν όλοι οι κάτοικοι το ίδιο;
Στις 3 το μεσημέρι της 18ης Αυγούστου του 1917 ξέσπασε η πυρκαγιά από μία σπίθα σε προσφυγικό σπίτι της οδού Ολυμπιάδος (μεταξύ κέντρου και Άνω Πόλης) και μέσα σε 32 ώρες έκαψε σχεδόν όλο το κέντρο. Συνολικά καταστράφηκε το 32% της τότε έκτασης της πόλης και έμειναν περίπου 75.000 κάτοικοι χωρίς στέγη. Αυτό που είναι αποκαλυπτικό και περιγράφεται μέσα από τεκμήρια που αναλύουν ακαδημαϊκοί, είναι ότι η πυρκαγιά δεν έπληξε το ίδιο όλες τις κοινωνικές τάξεις. Αυτοί που έμειναν χωρίς στέγη και χωρίς να «έχουν στον ήλιο μοίρα» ήταν οι φτωχοί κάτοικοι και η εργατική τάξη που έμενε στο κέντρο της πόλης, γύρω από την αγορά. Το ξύλο και το άχυρο κυριαρχούσε στις κατασκευές των φτωχικών κατοικιών της εποχής, με αποτέλεσμα -και σε συνδυασμό με τον άνεμο- η εξάπλωση να είναι ταχύτατη και η καταστροφή ολοκληρωτική.
Αντίθετα, η αστική τάξη της περιόδου έμενε εκτός κέντρου, στην οδό που είναι σήμερα η Λεωφόρος Βασιλίσσης Όλγας (περιοχή των Εξοχών) με αποτέλεσμα να μην καταστραφούν οι κατοικίες τους. Η βασική κοινότητα που έμενε στην πυρίκαυστο ζώνη ήταν η εβραϊκή που είχε και τους περισσότερους πυροπαθείς, ενώ καταστράφηκε και το μεγαλύτερο απόθεμα των κτηρίων που είχαν ανατολίτικα στοιχεία. Η πυρκαγιά όμως επηρέασε ευρύτερα την πόλη για τα επόμενα χρόνια σε όλα τα επίπεδα, με αποτέλεσμα ένα τμήμα της αστικής τάξης και των πλουσίων της εποχής που είχαν την οικονομική δυνατότητα, να αναχωρήσουν για την Αθήνα ή την Ευρώπη και άλλοι για την Παλαιστίνη.
Η ανοικοδόμηση
Και στην ανοικοδόμηση της πόλης, διαφόρων ειδών οικονομικά συμφέροντα επηρέασαν την εξέλιξη. Ήδη αναφέρθηκαν οι αλλαγές στα σχέδια της «Διεθνούς Επιτροπής Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης» που ιδρύθηκε από τον τότε υπουργό συγκοινωνιών Αλέξανδρο Παπαναστασίου και είχε επικεφαλής τον Εμπράρ. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν αναστηλώθηκαν οι εβραϊκές συναγωγές καθώς επίσης και μουσουλμανικά τεμένη (τζαμιά), τα οποία δεν είχαν καταστραφεί εντελώς και θα μπορούσαν με χαμηλό κόστος να ξαναγίνουν λειτουργικά.
Με απόφαση του Παπαναστασίου, εκδόθηκαν τίτλοι ιδιοκτησίας που αντιστοιχούσαν στις κατοικίες που καταστράφηκαν και παραδόθηκαν στις πυρόπληκτες οικογένειες, χωρίς να επιτρέπεται η αγοραπωλησία τους. Η επόμενη κυβέρνηση όμως ανέτρεψε αυτόν τον όρο, με αποτέλεσμα οι φτωχοί πυροπαθείς να πουλάνε «για ένα κομμάτι ψωμί» τις ιδιοκτησίες τους στους πλούσιους αστούς.
Ενδιαφέρον για την ιστορία
Αρκετές και αρκετοί ίσως έχουμε ακούσει ή διαβάσει κάποια πράγματα αποσπασματικά για τα γεγονότα της πυρκαγιάς. Το ντοκιμαντέρ καταφέρνει με μεγάλη επιτυχία μέσα σε 60 λεπτά να δώσει στο θεατή μια πολύ καλή εικόνα των γεγονότων και της περιόδου, τόσο για την ίδια την πυρκαγιά, όσο και για το κοινωνικό υπόβαθρο και τη ζωή της πόλης. Κλείνοντας, αξίζει να σημειωθεί πως σε πείσμα των καιρών ο κόσμος δεν έχει σταματήσει να ψάχνει και ενδιαφέρεται για την ιστορία. Όχι απλά για την καταγραφή των γεγονότων, αλλά για τα «μαθήματα» που απορρέουν από κάθε περίοδο και τις συγκρίσεις και αναλογίες που μπορούμε να κάνουμε με το παρόν και πως μπορούμε να εξοπλιστούμε για το μέλλον, κάτι που επισημάνθηκε και στη συζήτηση.
Συντελεστές ντοκιμαντέρ
Σκηνοθεσία: Γρηγόρης Βαρδαρινός
Σενάριο: Αναστασία Μπαρτζουλιάνου, Φίλιππος Μανδηλαράς, Γρηγόρης Βαρδαρινός
Διεύθυνση φωτογραφίας: Δημήτρης Σταμπολής
Μοντάζ: Γιάννης Καράμπελας
Ήχος: Τάσος Καραδέδος
Μουσική: Δήμητρα Σιδερίδου
Έτος Παραγωγής: 2017
Διάρκεια: 62′
H σελίδα του Ντοκιμαντέρ στο fb: The Great Fire of Salonica: Birth of a City
Δείτε το τρέιλερ εδώ
