Θέσεις και Αντιθέσεις – 20ο Συνέδριο ΚΚΕ

Του Θόδωρου Μαράκη

maxresdefault

«Ο Οκτώβρης απέδειξε τη δυνατότητα και ικανότητα της εργατικής τάξης να υλοποιήσει την ιστορική της αποστολή ως μοναδικής τάξης πραγματικά επαναστατικής, να ηγηθεί της κοσμογονίας της οικοδόμησης του σοσιαλισμoύ-κομμουνισμού.

»Ο Οκτώβρης δείχνει ταυτόχρονα τον αναντικατάστατο ρόλο του καθοδηγητικού παράγοντα της σοσιαλιστικής επανάστασης του Κομμουνιστικού Κόμματος, την τεράστια δύναμη του προλεταριακού διεθνισμού».

(Δ. Κουτσούμπας, ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, Ριζοσπάστης 24/1/2017)

Το παράδειγμα των Μπολσεβίκων

Η διεξαγωγή του 20ου συνεδρίου του ΚΚΕ συμπίπτει με τα 100 χρόνια της μεγάλης Οκτωβριανής Επανάστασης. Οι Μαρξιστές-Λενινιστές τιμούμε τη μνήμη του Οκτώβρη πραγματικά, όχι με πανηγυρικούς και πομπώδεις λόγους, αλλά βγάζοντας τα αναγκαία διδάγματα. Να τολμήσουμε να δούμε τα σωστά και κύρια τα λάθη μας, στην πείρα που μας άφησε η κληρονομιά των Μπολσεβίκων, στη θεωρία, στο πρόγραμμα και στην τακτική, για να τα διορθώσουμε.

Να καταλάβουμε, κύρια, πως το σχεδόν διαλυμένο Μπολσεβίκικο κόμμα, μειοψηφία στα σοβιέτ –το Φλεβάρη του 17 είχε 8.000 μέλη, 2.000 στην Πετρούπολη, με την ηγεσία του στην εξορία ή στις φυλακές– κατάφερε μέσα σε 8 μήνες να φτάσει τις 265.000 μέλη, να πάρει την πλειοψηφία στα σοβιέτ από τις συμβιβασμένες, ρεφορμιστικές, οπορτουνιστικές ηγεσίες και να πάρει την εξουσία!!

Το πρώτο δίδαγμα, από τους Μπολσεβίκους, είναι ότι μάθαιναν από τα λάθη τους στο φως των γεγονότων και τα διόρθωναν έγκαιρα. Διόρθωσαν τη στρατηγική τους με τις περίφημες θέσεις του Απρίλη, όπου εγκατέλειψαν την αστικοδημοκρατική επανάσταση και υιοθέτησαν τη σοσιαλιστική, που εκφράστηκε με τη θέση: «Όλη η εξουσία στα Σοβιέτ!». Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι τα Σοβιέτ ελέγχονταν από τις συμβιβασμένες ηγεσίες.

Το δεύτερο δίδαγμα είναι ότι το πρόγραμμά τους πρόβαλε τις άμεσες ανάγκες των λαϊκών μαζών: Ειρήνη, η γη στους χωρικούς, ψωμί για όλους. Δεν εναπόθεταν τη λύση αυτών των ζητημάτων σε μια μελλοντική Λαϊκή εξουσία αλλά τα πρόβαλλαν σαν άμεσα και κεντρικά ζητήματα πάλης. Αυτά τα απλά συνθήματα βοήθησαν τις μάζες να καταλάβουν ότι για να τα λύσουν πρέπει να πάρουν την εξουσία. Με αυτά τα απλά συνθήματα πήραν την εξουσία!!

Ο Λένιν συνδύαζε αυτά τα συνθήματα στο μεταβατικό πρόγραμμα των Μπολσεβίκων, στην μπροσούρα «Η κρίση που μας απειλεί και πως να την αντιμετωπίσουμε», με μια σειρά άλλων αιτημάτων όπως τη λειτουργική κατάληψη των επιχειρήσεων που έκλειναν, τις εθνικοποιήσεις κλπ.

Το πιο σημαντικό ίσως δίδαγμα για τη σημερινή συγκυρία, είναι η ενιαιομετωπική τακτική τους, που τους επέτρεψε να κερδίσουν την επαναστατική πρωτοπορία στις γραμμές τους και να ισχυροποιήσουν το κόμμα.

Έχοντας βγάλει συμπεράσματα από την επανάσταση του 1905 δε δίστασαν, αν και μικρή μειοψηφία, να μπουν στα Σοβιέτ. Από τους 1500-1600 αντιπροσώπους στο Σοβιέτ της Πετρούπολης το Φλεβάρη, γύρω στους 40 (!!) ήταν Μπολσεβίκοι!! Στα Σοβιέτ κυριαρχούσαν, όπως είναι γνωστό, τα αριστερά-ρεφορμιστικά κόμματα των Μενσεβίκων και των Εσέρων (ή Σοσιαλεπαναστατών) και μάλιστα το Σοβιέτ της Πετρούπολης έδινε την υποστήριξή του στην Προσωρινή Κυβέρνηση, επικεφαλής της οποίας ήταν ο πρίγκηπας Λβοφ και στην οποία κυριαρχούσαν οι εκπρόσωποι της αστικής τάξης, το κόμμα των Καντέτων (Συνταγματικοί Δημοκράτες).

Τα Σοβιέτ δεν ήταν τίποτε άλλο από ενιαιομετωπικές οργανώσεις της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, στις οποίες κυριαρχούσαν, ως και τις παραμονές της επανάστασης, οι συμβιβασμένες ηγεσίες, οι ρεφορμιστές, οι οπορτουνιστές!

Ωστόσο οι Μπολσεβίκοι δεν απείχαν απ’ αυτά, δεν τα διέσπασαν, πάλεψαν μέσα σ’ αυτά και αυτό, σε συνδυασμό βέβαια με τις σωστές θέσεις και συνθήματα, τους έδωσε τη δυνατότητα να ισχυροποιήσουν το κόμμα και να ανασυντάξουν το κίνημα. Ανέβασαν με αυτό τον τρόπο τη συνείδησή των λαϊκών μαζών στο επίπεδο για την κατάληψη της εξουσίας.

Στα πρώτα στάδια της επανάστασης, το επίπεδο της συνείδησης των λαϊκών μαζών, της κοινωνικής συμμαχίας ανάμεσα στην εργατική τάξη και τη φτωχή αγροτιά, ήταν χαμηλό και εξαιρετικά συγχυσμένο, και σαν αποτέλεσμα ακολουθούσαν τις συμβιβασμένες ηγεσίες με πολλές αυταπάτες. Όμως οι Μπολσεβίκοι δεν εγκατέλειψαν τις μάζες στην επιρροή των ρεφορμιστών. Δεν έκαναν αυτό που κάνει σήμερα το ΚΚΕ, που καλεί τις μάζες να εγκαταλείψουν τις ηγεσίες τους και να έρθουν στο κόμμα και στο ΠΑΜΕ, ΠΑΣΥ, ΠΑΣΕΒΕ, ΟΓΕ και ΜΑΣ – δεν έχτισαν μέτωπο γύρω από τον εαυτό τους για να το ονομάσουν κοινωνική συμμαχία!

Με υπομονετική εξήγηση βοήθησαν τους πρωτοπόρους του κινήματος να δουν την αντιδραστική πολιτική των συμβιβασμένων ηγεσιών και τους απέσπασαν από την επιρροή τους.

Αποκορύφωμα της ενιαιομετωπικής τακτικής τους ήτανε η ένοπλη στήριξη που έδωσαν στη κυβέρνηση Κερένσκι και η κοινή αντίσταση ενάντια στο επιχειρούμενο πραξικόπημα του Κορνίλοφ.

Και αυτά παρά το γεγονός ότι η ίδια αυτή κυβέρνηση καταδίωκε τους Μπολσεβίκους σαν πράκτορες των Γερμανών, με το Λένιν να κρύβεται, τον Τρότσκι στη φυλακή μαζί με άλλα μέλη της ηγεσίας των Μπολσεβίκων.

Συμμετέχοντας στα εναιομετωπικά Σοβιέτ, όμως, οι Μπολσεβίκοι δεν μετρίασαν ούτε στιγμή την οξύτατη κριτική τους απέναντι στους ρεφορμιστές Μενσεβίκους και Εσέρους. Η τακτική τους συνοψιζόταν στη φράση του Λένιν: Χτυπάμε μαζί, βαδίζουμε χωριστά!

Η «κλασική» απάντηση που δίνεται στα πιο πάνω επιχειρήματα είναι ότι η σύγκριση με το τι έπραξαν οι Μπολσεβίκοι το 1917 δε στέκει, γιατί τότε είχαμε μια κατάσταση επαναστατική ενώ τώρα το κίνημα βρίσκεται σε υποχώρηση. Η πρώτη απάντηση σ’ αυτό είναι ότι πριν το κίνημα μπει σε υποχώρηση, μετά τη μνημονιακή μετάλλαξη του ΣΥΡΙΖΑ και την αδυναμία του ΚΚΕ να δώσει διέξοδο, ήταν στα επάνω του με ιστορικούς, σε διεθνές επίπεδο, αγώνες! Η δεύτερη είναι ότι η ενιαιομετωπική πολιτική ισχύει πολύ περισσότερο όταν το κίνημα είναι στα κάτω του, γιατί η ενότητα στη δράση της Αριστεράς, είναι το θεμέλιο για την ανασύνταξη του κινήματος.

Γιατί μέχρι σήμερα το ΚΚΕ δεν έχει πιάσει τους στόχους του 20^ου;

Το ΚΚΕ βαδίζει για το 20^ο Συνέδριο με βασικά συνθήματα:

Ισχυροποιούμε το ΚΚΕ
Για δυνατό εργατικό κίνημα και κοινωνική συμμαχία
Για την εξουσία – το σοσιαλισμό

Πιο συγκεκριμένα στο πρόλογο γράφει:

«Βασικός στόχος των Θέσεων της ΚΕ για το 20^ο Συνέδριο και της εσωκομματικής συζήτησης που θα ξεκινήσει μετά τη δημοσίευση τους, όπως και των τελικών αποφάσεων του Συνεδρίου, είναι το ολόπλευρο ιδεολογικό-πολιτικό-οργανωτικό ατσάλωμα του Κόμματος και της Νεολαίας του ως κόμματος της επαναστατικής ανατροπής. Αυτό το ατσάλωμα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να φέρουμε σε πέρας τα σύνθετα καθήκοντα της ανασύνταξης του εργατικού κινήματος, της πάλης κατά του ιμπεριαλιστικού πολέμου, της οικοδόμησης της κοινωνικής συμμαχίας σε αντιμονοπωλιακή κατεύθυνση με στόχο την εξουσία».[1]

Αυτό που εντυπωσιάζει τον μελετητή των 106 σελίδων των Θέσεων είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχει καμία ουσιαστική και εκτεταμένη αναφορά στο κείμενο για το γιατί δεν μπόρεσε να πετύχει μέχρι σήμερα κανέναν από τους στόχους που βάζει και μάλιστα μέσα σε εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες: Καπιταλιστική κρίση, 7 χρόνια, μεγάλοι αγώνες την περίοδο 2010-2012 αλλά και ισχυροποίηση του ΣΥΡΙΖΑ αντί του ΚΚΕ, που είναι το παραδοσιακό κόμμα της εργατικής τάξης.

Γιατί παρά την φθορά του ΠΑΣΟΚ, της ΝΔ και του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές της 20ης Σεπτέμβρη του 2015 το ΚΚΕ έχασε 37.000 ψήφους! Κι αυτό τη στιγμή που ο ΣΥΡΙΖΑ διασπάστηκε και έχασε σε σχέση με τις εκλογές της 25^ης Γενάρη 320.000 ψήφους, η ΝΔ έχασε περίπου 200.000, το ΠΟΤΑΜΙ 150.000 οι ΑΝΕΛ χάσανε 90.000 ψήφους, ενώ η αποχή, το λευκό και τα άκυρα έφτασαν τα 4.408.000 εκατ. ψήφους – 44,8% του εκλογικού σώματος!! Σήμερα, σε ένα γενικό κλίμα στο οποίο το 83% του ελληνικού λαού δηλώνει δυσαρεστημένο από την κυβέρνηση και την αντιπολίτευση, τα ποσοστά του ΚΚΕ κυμαίνονται μεταξύ 4,5% και 5,5%!!

Οι «Θέσεις» αναγκάζονται να παραδεχθούν ότι:

«Μεγάλο πρόβλημα παραμένει η χαμηλή κυκλοφορία της εφημερίδας (σ.σ.: “Ριζοσπάστης”) πολύ πίσω από τις πραγματικές δυνατότητες και η πτωτική τάση συνεχίζεται» !![2]

Το ίδιο ισχύει και για την ΚΟΜΕΠ (Κομουνιστική Επιθεώρηση – θεωρητική περιοδική έκδοση του ΚΚΕ).

Και:

«Τα όποια θετικά βήματα στην κοινή δράση δεν πρέπει να κρύψουν ότι η προώθηση του στόχου της κοινωνικής συμμαχίας σε αντιμονοπωλιακή-αντικαπιταλιστική κατεύθυνση είναι σε εμβρυακό στάδιο».

Ο λόγος γι’ αυτές τις «αδυναμίες» οφείλεται (όπως είναι ο κανόνας για τις ηγεσίες του ΚΚΕ)

«…. στις αδυναμίες και τις καθυστερήσεις στη δράση κομμουνιστών και κομμουνιστριών που δουλεύουν στο κίνημα».

Με άλλα λόγια φταίει η βάση, καθώς

«Αυτές οι υποκειμενικές αδυναμίες αναδεικνύουν τη λειψή κατανόηση της στρατηγικής σημασίας κοινωνικής συμμαχίας, αλλά και υποτίμηση της συνθετότητας και δυσκολίας του συγκεκριμένου καθήκοντος».[3]

Όπως πάντα, η ηγεσία φορτώνει τα δικά της ελλείμματα, τις δικές της αδυναμίες και καθυστερήσεις και κύρια τη στρεβλή κατανόηση της στρατηγικής σημασίας «κοινωνική συμμαχία» –που αφορά την τακτική του ενιαίου μετώπου, της ενότητας στη δράση, στην οποία αναφερθήκαμε στην αρχή– στα μέλη του κόμματος.

«Σύντροφοι» της ηγεσίας δεν είναι στραβός ο γιαλός, στραβά αρμενίζετε.

«Κοινωνική Συμμαχία» έχει νόημα μόνο αν αναφέρεται στην ενότητα στη δράση των οργανώσεων της Αριστεράς και όχι στην ενότητα του ΚΚΕ με τον εαυτό του (ΠΑΜΕ, ΠΑΣΥ, ΠΑΣΕΒΕ, ΟΓΕ, ΜΑΣ)!!

Επιτέλους εκδώσετε τα πρακτικά και τις αποφάσεις των τεσσάρων πρώτων συνεδρίων της 3^ης Διεθνούς και μελετήστε τις αποφάσεις του 3^ου και 4^ου συνεδρίου για την τακτική των κοινωνικών συμμαχιών – δηλαδή του Ενιαίου Μετώπου. Μελετήστε, διορθώστε, την τακτική σας γιατί δεν κάνετε ζημιά μόνο στο κόμμα σας, αλλά πάνω απ’ όλα, στην ανασύνταξη του εργατικού και λαϊκού κινήματος.

Τώρα, για να επιστρέψουμε στο γιατί μέχρι σήμερα το κόμμα δεν έχει ισχυροποιηθεί, οι «Θέσεις» επιχειρούν κάποιου είδους εξηγήσεις οι οποίες όμως στην πραγματικότητα συσκοτίζουν, παρά φωτίζουν τις αιτίες και κρύβουν τα χοντρά «λάθη» της ΚΕ του ΚΚΕ.

Η απάντηση στο ερώτημα γιατί την περίοδο των μεγάλων αγώνων 2010-2012, και της μεγάλης φθοράς του ΠΑΣΟΚ και της ΝΔ, είχαμε την ισχυροποίηση και μαζικοποίηση του ΣΥΡΙΖΑ και όχι του ΚΚΕ είναι η ακόλουθη:

«….από τις αρνητικές συνέπειες της εξελισσόμενης από το 2012 αναμόρφωσης της σοσιαλδημοκρατίας προς όφελος του ΣΥΡΙΖΑ, της αντιφατικής επίδρασης της οικονομικής κρίσης στις διαθέσεις των εργατικών-λαϊκών μαζών».[4]

Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει απάντηση στο γιατί δεν αναπτύχθηκε το ΚΚΕ. Γιατί δεν απαντά στο γιατί αναμορφώθηκε η σοσιαλδημοκρατία και αναπτύχθηκε κατά συνέπεια ο ΣΥΡΙΖΑ!

Και μετά, όταν ο ΣΥΡΙΖΑ έκανε την κωλοτούμπα; Ε.. τότε εμφανίστηκαν νέες δυσκολίες:

«Το αξιοσημείωτο “επίτευγμα” του ΣΥΡΙΖΑ σε σχέση με τις προηγούμενες κυβερνήσεις ΝΔ και ΠΑΣΟΚ ήταν η σημαντικά μεγαλύτερη δυνατότητα χειραγώγησης εργατικών-λαϊκών δυνάμεων μέσω της μαζικής καλλιέργειας και στη συνέχεια ψεύτικων προσδοκιών.

»Σ’ αυτή την προσπάθεια ο ΣΥΡΙΖΑ αξιοποίησε αντιλήψεις προηγούμενων περιόδων που παραμένουν στη συνείδηση πλατιών εργατικών-λαϊκών μαζών. Οι αντιλήψεις αυτές αφορούν το χαρακτήρα των αγώνων, το ρόλο του αστικού κοινοβουλίου και της αστικής δημοκρατίας, το ρόλο “των ξένων δυνάμεων” αποσυνδεδεμένο από τις ίδιες τις επιλογές της εγχώριας αστικής τάξης κλπ».[5]

Δικαιολογίες!!

Αιδώς Αργείοι, 320.000 δεν ψήφισαν τον ΣΥΡΙΖΑ, συν 4,5 εκατομμύρια αποχή, λευκό και άκυρο, σύνολο κοντά στα 5 εκατομμύρια. Αυτοί «δεν χειραγωγήθηκαν», δεν συμμετείχαν στο «αξιοσημείωτο επίτευγμα» του ΣΥΡΙΖΑ!! Γιατί δεν τους έπεισε το ΚΚΕ; Γιατί, αντίθετα, το ΚΚΕ έχασε σε σχέση με το 2012, 235.000 ψήφους;

Άλλη χοντροκομμένη, αστήρικτη δικαιολογία/άλλοθι για την αποτυχία του ΚΚΕ:

«….αλλά και ο οπορτουνίστικος χώρος των ΛΑΕ και ΑΝΤΑΡΣΥΑ με κάποια μικρότερα δορυφορικά σχήματα… επιδιώκουν να λειτουργήσουν ως ανάχωμα στη ριζοσπαστικοποίηση και συμπόρευση των λαϊκών δυνάμεων με το ΚΚΕ, υιοθετώντας στην ουσία θέσεις και πρακτικές που είχε ο ΣΥΡΙΖΑ όταν βρισκόταν στην αντιπολίτευση».[6]

Για μια ακόμη φορά η θεωρία των «αναχωμάτων»! Η απλή πραγματικότητα όμως διαψεύδει το ΚΚΕ! ΛΑΕ και ΑΝΤΑΡΣΥΑ, μαζί πήραν στις εκλογές λιγότερες από 200.000 ψήφους!

Αν θέλουμε να μιλήσουμε για το πραγματικό ανάχωμα, αυτό δεν είναι άλλο από τη διασπαστική τακτική του ΚΚΕ, που εμποδίζει τη συνεργασία της Αριστεράς και κατ’ επέκταση την ανασύνταξη του εργατικού-λαϊκού κινήματος!

Αυτό είναι το «λάθος» που πληρώνει το ΚΚΕ, γιατί τα λαϊκά στρώματα βλέπουν τι συμβαίνει και έχουν κριτήριο!

Και καλά, όταν ήτανε στην αντιπολίτευση ο ΣΥΡΙΖΑ κατάφερε σαν αναμορφωμένη Σοσιαλδημοκρατία να χειραγωγήσει τις λαϊκές μάζες, τώρα σαν κυβέρνηση, που έχει πιει το αίμα των λαϊκών στρωμάτων, γιατί δεν ισχυροποιείται το ΚΚΕ; Επειδή, λένε οι «Θέσεις», η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ έχει:

«…..την ικανότητα να αμβλύνει τις λαϊκές αντιστάσεις… να ενσωματώνει στο σύστημα, να αποπροσανατολίζει, να εξαπατά μαζικά και επαναλαμβανόμενα τα λαϊκά στρώματα, κάτι που είχε γίνει μετά το 1981, με την ανάληψη ΠΑΣΟΚ πρώτης διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ».[7]

Και συνεχίζει την πέρα από κάθε μαρξιστική λογική ερμηνεία ότι:

«Ιδιαίτερα επικίνδυνη είναι η τακτική της κυβέρνησης να καπηλεύεται χυδαία την ιστορία και τους αγώνες του εργατικού-λαϊκού κινήματος, να εμφανίζεται ως περίπου κομμουνιστική δύναμη, τακτική που ενισχύεται από τα άλλα αστικά Μέσα Ενημέρωσης. Αυτός ο ιδεολογικός μανδύας την βοηθάει στον εγκλωβισμό εργαζομένων που αισθάνονται αριστεροί και έχουν αγωνιστικές καταβολές».[8]

Πρόκειται για βαθιά και ανιστόρητη υποτίμηση του εργατικού κινήματος, όταν παρουσιάζει την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ να καταφέρνει να αποπροσανατολίζει, να εξαπατά και να εγκλωβίζει λαϊκά στρώματα με αγωνιστικές και αριστερές καταβολές!

Τα λαϊκά στρώματα δεν είναι σε καμιά περίπτωση ηλίθια, όπως θέλει να τα παρουσιάσει η κομματική ηγεσία για να κρύψει τη λαθεμένη πολιτική της, που, δυστυχώς για όλους μας, δεν προσφέρει καμιά διέξοδο στην εξαιρετικά άσχημη κατάσταση που βιώνουμε!

Όλο το κείμενο των θέσεων το διαπερνά η «καθυστέρηση» που υπάρχει στην ιδεολογικοπολιτική δουλειά, η ανάγκη το κόμμα να αποκτήσει το απαιτούμενο «ιδεολογικό υπόβαθρο»:

«Η απόκτηση ιδεολογικού πολιτικού επιπέδου που απαιτούν οι σημερινές συνθήκες είναι μία πολύ απαιτητική διαρκής διαδικασία…[9]

»Το ιδεολογικό υπόβαθρο των οργάνων είναι προϋπόθεσή για τη λειτουργία τους ως πραγματικά καθοδηγητικά επιτελεία μάχης…

»Η συνεχής δουλειά για την ανάπτυξη του ιδεολογικού υπόβαθρου των οργάνων, ξεχωριστά του κάθε μέλους τους, είναι προϋπόθεση για την ανάπτυξη της μαζικής διαφωτιστικής ικανότητας του κόμματος…[10]

»Για να βρεθούμε με ισχυρές δυνάμεις στα κύρια μέτωπα, για να βελτιώσουμε την ικανότητα μας να δουλεύουμε και να επιδρούμε σε αγωνιζόμενες λαϊκές μάζες με διαφορετικό επίπεδο συνείδησης, απαιτείται ανώτερη ιδεολογικοπολιτική, οργανωτική και πρακτική παρέμβαση του κόμματος, των μελών και οπαδών του στις εργατικές και λαϊκές μάζες».[11]

Ασφαλώς και έχει σημασία «το ιδεολογικό υπόβαθρο» γιατί όπως έλεγε ο Λένιν: πράξη χωρίς θεωρία είναι στραβή. Το πρόβλημα όμως είναι το αν βασίζεται στη σωστή στρατηγική, πρόγραμμα και τακτική.

Το να έχεις αποστηθίσει τις αποφάσεις του 19^ου συνεδρίου είναι καλό, με την προϋπόθεση ότι οι αποφάσεις είναι σωστές! Το να έχεις αποστηθίσει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο δεν βοηθάει και πολύ αν δεν έχεις σωστή πολιτική! Και δυστυχώς το ΚΚΕ έχει λάθος θεωρία, στρατηγική, πρόγραμμα και τακτική!

Για να βρεθεί με «ισχυρές δυνάμεις στα κύρια μέτωπα» και για να βελτιώσει την ικανότητα του να «δουλεύει και να επιδρά στις αγωνιζόμενες μάζες», για να πιάσει τους στόχους που βάζει το 20^ο Συνέδριο, για ισχυρό ΚΚΕ, δυνατό Εργατικό Κίνημα και Κοινωνική Συμμαχία και για την Εξουσία και το Σοσιαλισμό, το ΚΚΕ χρειάζεται να προχωρήσει σε ανατροπές: στη θεωρία, τη στρατηγική, το πρόγραμμα και την τακτική του.

Υπαρκτός «Σοσιαλισμός»

Γιατί λοιπόν το κόμμα δεν έχει πιάσει μέχρι σήμερα κανέναν από τους στόχους που βάζει μπροστά στο κόμμα ξανά, το 20^ο Συνέδριο;

Κατ’ αρχήν όσο αφορά τη στρατηγική:

«Κριτήριο προόδου της καθοδηγητικής δουλειάς είναι η αύξηση της ικανότητας των δυνάμεών μας να προβάλλουν τη στρατηγική του Κόμματος σε αντιπαράθεση με τις στρατηγικές επιλογές και τις εκάστοτε προσαρμογές της αστικής πολιτικής, να διαμορφώνουν όρους που συμβάλλουν στην ανασύνταξη του εργατικού κινήματος και την προώθηση της κοινωνικής συμμαχίας, στη συσπείρωση συγκέντρωση και προετοιμασία εργατικών και λαϊκών δυνάμεων για την πάλη για την εξουσία. Κριτήριο προόδου είναι η ικανότητα των δυνάμεων μας να τεκμηριώνουν την υπεροχή του σοσιαλισμού, να προσανατολίζουν αποτελεσματικά τη λαϊκή δυσαρέσκεια απέναντι στον πραγματικό αντίπαλο, αναχαιτίζοντας τις αστικές προσπάθειες διοχέτευσης τους σε ανώδυνα για το σύστημα κανάλια. Αυτή η προσπάθεια πρέπει να παίρνει υπόψη το ιδεολογικοπολιτικό επίπεδο των μαζών, όχι όμως για να περιοριστεί σε αυτό, αλλά ως απαραίτητη προϋπόθεση για να το ανυψώσει».[12] (Οι υπογραμμίσεις δικές μας).

Είναι σωστές αυτές οι προτάσεις; Ναι, είναι σωστές!

»Παραμένει ως κύριο ζήτημα του ιδεολογικού-πολιτικού αγώνα η ικανότητα του Κόμματος να αντιπαλεύει τις αυταπάτες ότι μέσω κοινοβουλευτικών μεταρρυθμίσεων και της σταδιακής βελτίωσης των εκλογικών συσχετισμών μπορεί να γίνει το πέρασμα στο σοσιαλισμό…».[13] (Οι υπογραμμίσεις δικές μας).

Σωστό; Ναι, σωστό! Δεν υπάρχει ειρηνικό πέρασμα στο σοσιαλισμό.

Σε άλλες εποχές, η αστική τάξη και τα ελεγχόμενα από αυτή ΜΜΕ θα είχαν βγάλει αφρούς από τη λύσσα που θα τους είχε πιάσει ενάντια στις «επαναστατικές ανατροπές», που ευαγγελίζεται το 19^ο και το 20^ο Συνέδριο, θα ωρύονταν σε καθημερινή βάση και θα κατάγγελλαν το ΚΚΕ ότι οδηγεί τη χώρα σε νέο εμφύλιο.

Όμως σύντροφοι του ΚΚΕ, κατά ένα όχι και τόσο περίεργο τρόπο, η αστική τάξη και τα ΜΜΕ δεν έχουν ασχοληθεί καθόλου με τις «Θέσεις», με την «Εξουσία και το Σοσιαλισμό» του ΚΚΕ!! Προτιμούν να ασχολούνται με οτιδήποτε άλλο δευτερεύον και ασήμαντο…

Γιατί συμβαίνει αυτό;

Γιατί ο «σοσιαλισμός» που ευαγγελίζεται το ΚΚΕ έχει καταρρεύσει! Γιατί πρόκειται για ένα «σοσιαλισμό», όπου δυστυχώς μετά τον θάνατο του Λένιν διασύρθηκε από τους ίδιους τους διαχειριστές του, γραφειοκράτες, σημερινούς ολιγάρχες.

Αυτός ο «σοσιαλισμός» έχει καταρρεύσει και στα μάτια των μαζών. Κατά συνέπεια είναι ακίνδυνος για το κεφάλαιο και την άρχουσα τάξη που δεν βλέπει με «καμία κυβέρνηση» το ΚΚΕ να πιάνει εξουσία.

Η ταύτιση του ΚΚΕ με τον υπαρκτό σοσιαλισμό είναι ένας από τους βασικούς λόγους που δεν του επέτρεψε να προσελκύσει τις λαϊκές μάζες για ισχυρό ΚΚΕ. Και αυτή η ταύτιση συνεχίζει να υπάρχει στις θέσεις του 20^ου. Με αυτό το «όραμα», δεν πρόκειται να υπάρξει ισχυρό ΚΚΕ, ακόμη και αν το συνέδριο αποφασίσει να το βαφτίσει «Παντός Καιρού» όπως προτείνουν οι «Θέσεις». Για να γίνει το ΚΚΕ ισχυρό, χρειάζεται αποσταλινοποίηση. Χρειάζεται να γίνει ένα κόμμα Μπολσεβίκικο-Λενινιστικό και όχι ένα κόμμα «παντός καιρού».

Κοινωνική Συμμαχία- Ενιαίο Μέτωπο

Ο δεύτερος βασικός λόγος που το ΚΚΕ δεν μπόρεσε να πετύχει το στόχο του να γίνει ισχυρό, που δεν πέτυχε την «Ανασύνταξη του Κινήματος», που δεν κατάφερε ποτέ να χτίσει μια πραγματική και μαζική Κοινωνική Συμμαχία, είναι η διασπαστική τακτική του. Το γεγονός ότι υποτίμησε και γύρισε την πλάτη σε όλα τα κινήματα που δεν ήταν κάτω από το δικό του έλεγχο και μάλιστα τα κατήγγειλε, όπως, ενδεικτικά, το κίνημα «των πλατειών» του 2011.

Άφησε ένα τεράστιο κενό που το εκμεταλλεύτηκε ο ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος όσο ήταν στην αντιπολίτευση και στο 4% και κατά τη διάρκεια των μεγάλων αγώνων του εργατικού-λαϊκού κινήματος 2010-1012, καλούσε, απευθυνόμενος στο ΚΚΕ, σε ενότητα της Αριστεράς! Όμως το ΚΚΕ αρνούνταν.

Αυτή η άρνηση έφερνε το ΚΚΕ σε αντίθεση με το αίσθημα των μαζών για ενότητα, δηλαδή για κοινή δράση στους αγώνες, έτσι ώστε αυτοί να μπορέσουν να νικήσουν, και γι’ αυτό στράφηκε προς τον ΣΥΡΙΖΑ.

Το κίνημα στην ανάγκη του να βρει διέξοδο στο πολιτικό πεδίο γνωρίζοντας ήττες στο συνδικαλιστικό, μαζικοποίησε τον «ανύπαρκτο» για πολλά χρόνια ΣΥΡΙΖΑ. Ο ΣΥΡΙΖΑ, καθώς ανέβαινε δημοσκοπικά, καλούσε το ΚΚΕ για ενιαίο μέτωπο της Αριστεράς, για κυβέρνηση της Αριστεράς – και το ΚΚΕ απαντούσε όχι!

Αλλά τι έπρεπε να πει, απλά «ναι» – χωρίς όρους και προϋποθέσεις; Όχι βέβαια! Έπρεπε να πει «ναι», σε κυβέρνηση της Αριστεράς αλλά μόνο υπό την προϋπόθεση της υιοθέτησης ενός μεταβατικού-σοσιαλιστικού προγράμματος ρήξης και ανατροπής του συστήματος, που θα στηριζόταν σε πλατιές, ενιαιομετωπικές οργανώσεις του κινήματος, στη βάση της κοινωνίας – στους χώρους δουλειάς, στις συνοικίες και τις πόλεις.

Στην περίπτωση που ο ΣΥΡΙΖΑ απαντούσε αρνητικά, τότε έπαιρνε αυτός την ευθύνη της άρνησης συγκρότησης αριστερής κυβέρνησης.

Και τότε θα μπορούσε να καταγγείλει πιο πειστικά και πιο αποφασιστικά τη συγκυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ – την οποία ο Τσίπρας παρουσίασε σαν αναγκαία υποχώρηση για να υπάρξει σχηματισμός κυβέρνησης. Θα μπορούσε να συνταχτεί, ασκώντας την ίδια στιγμή κριτική, με τη μάχη που έδινε η «αριστερή πλατφόρμα» στο ΣΥΡΙΖΑ (κριτικάροντας τις ανεπάρκειες και τις υποχωρήσεις της) ενάντια στην υποταγή του ΣΥΡΙΖΑ στους δανειστές.

Θα έπρεπε να υποστηρίξει το «όχι» στο δημοψήφισμα γιατί η αποχή ευνοούσε το «ναι» της άρχουσας τάξης. Η απόφαση για αποχή έφερε το Κόμμα σε αντίθεση με τη συντριπτική πλειοψηφία του εργατικού-λαϊκού κινήματος. Οι «Θέσεις», πάνω σ’ αυτό το θέμα, συνεχίζουν το ίδιο λάθος, εκτιμώντας ότι το κόμμα ορθά:

«Έδωσε τη μάχη…. (στο) δημοψήφισμα εξαπάτησης και αποπροσανατολισμού του λαού (Ιούλης 2015)…».[14]

Οι «Θέσεις» ισχυρίζονται ότι η συγκρότηση της Κοινωνικής Συμμαχίας είναι ένα σύνθετο και πολύπλοκο ζήτημα. Δεν είναι έτσι – στην ουσία είναι απλό: Δεν έχει παρά να ανταποκριθεί στα καλέσματα της ΛΑΕ και ως ένα βαθμό και υπό μία έννοια και της ΑΝΤΑΡΣΥΑ για ενότητα στη δράση. Η ανασύνταξη του κινήματος περνάει πρωταρχικά από τη συνεργασία (ενιαίο μέτωπο) της Αριστεράς.

Αυτό συνάδει με την αναφορά στις «Θέσεις» για την αναγκαιότητα το κόμμα να συσπειρώσει γύρω του τους πρωτοπόρους αγωνιστές. Το ΚΚΕ κανονικά δεν έπρεπε να περιμένει καλέσματα από τη ΛΑΕ και την ΑΝΤΑΡΣΥΑ, αλλά θα όφειλε να μπει μπροστά και να καλέσει αυτό τις υπόλοιπες οργανώσεις της Αριστεράς για να χτιστούν κοινά μέτωπα, κινήματα, ενάντια στη λιτότητα και τα Μνημόνια, τις ιδιωτικοποιήσεις και το ξεπούλημα της δημόσιας περιουσίας, για τον αντιφασισιστικό-αντιρατσιστικό αγώνα, για την Υγεία, την Παιδεία τους μισθούς και τις συντάξεις κλπ. Αυτός είναι ο δρόμος για την Κοινωνική Συμμαχία.

Στη θέση 49 το κείμενο αναφέρει, και πολύ σωστά, ότι: «Το ΚΚΕ έχει την ικανότητα να ηγηθεί μεγάλων αγώνων». Πράγματι έχει αυτή την δυνατότητα. Το ΠΑΜΕ θα μπορούσε να συνεχίζει τους αγώνες εκεί που οι ηγεσίες της ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ τους σταματάνε – καλώντας βέβαια σε μέτωπο δράσης και με τις άλλες παρατάξεις της Αριστεράς.

Αλλά στην πραγματικότητα μέχρι τώρα, με ελάχιστες εξαιρέσεις (π.χ. Χαλυβουργία) δεν έχει οργανώσει μεγάλους αγώνες – βασικά ακολουθεί τις εξαγγελίες των ΓΣΕΕ-ΑΔΕΔΥ. Ή, κάνει μόνο του ξεχωριστά συλλαλητήρια και πορείες, πράγμα που αποτελεί μεγάλο λάθος γιατί δεν επιτρέπει στο κίνημα να δει την δύναμή του μέσα από την ενότητα του.

Έχει την ικανότητα να ηγηθεί μεγάλων αγώνων, αλλά έχει και την ικανότητα να αποκλιμακώνει και να κλείνει μεγάλους αγώνες! Όπως πέρσι που αποκλιμάκωσε και έκλεισε τον μεγάλο αγώνα για την Κοινωνική Ασφάλιση των εργαζομένων, των αγροτών, αυτοαπασχολουμένων μικρομεσαίων στρωμάτων της 4ης Φλεβάρη προτείνοντας την περίφημη 48ωρη, όποτε θα ψηφιζόταν στη βουλή το νομοσχέδιο Κατρούγκαλου, πρόταση την οποία υιοθέτησε η ηγεσία της ΓΣΕΕ χωρίς δεύτερη σκέψη!

Η 48ωρη του Μάη ήτανε μια παταγώδης αποτυχία. Όμως οι «Θέσεις» δεν αναγνωρίζουν το λάθος όταν στη θέση 49 ισχυρίζονται ότι:

«Οι κινητοποιήσεις που ξεκίνησαν με πρωτοβουλία του Κόμματος των Κομμουνιστών μέσα στο συνδικαλιστικό κίνημα της εργατικής τάξης για το μεγάλο μέτωπο της Κοινωνικής Ασφάλισης είχαν σημαντική μαζικότητα και αποτελούν παρακαταθήκη στην ανάπτυξη του κινήματος».

Για μια ακόμη φορά, δεν θέλει να παραδεχθεί και να διορθώσει τα λάθη του. Αυτή η πρακτική δε συνάδει με την επαναστατική του φρασεολογία, δε συνάδει με την εικόνα ενός πραγματικά επαναστατικού κόμματος.

Χρειάστηκε να περάσουν 80 χρόνια από την 6η ολομέλεια του 1934 μέχρι να διορθώσει το ΚΚΕ το λάθος της «αστικοδημοκρατικής επανάστασης» και των «Σταδίων», λάθος που το κίνημα πλήρωσε με τη μεγάλη ήττα του 1944-49!

Πόσο χρόνο, πόσες υποχωρήσεις και πόσες ήττες πρέπει να δεχτεί το κίνημα για να υιοθετήσει το Κόμμα τις αποφάσεις του 3^ου και 4^ου συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, για την τακτική του ενιαίου μετώπου;

Αποφάσεις οι οποίες πάρθηκαν για να αντιμετωπίσουν συνθήκες παρόμοιες με αυτές που σήμερα διανύουμε: για να αναστραφεί η υποχώρηση του κινήματος και για να ανασυνταχθεί, για ισχυρά ΚΚ, για ισχυρές «κοινωνικές συμμαχίες, για την εξουσία και το σοσιαλισμό.

Το πρόγραμμα

Ο τρίτος βασικός λόγος για τα όρια που εμφανίζει η απήχηση του ΚΚΕ έχει να κάνει με το πρόγραμμα. Πολύ σωστά διαπιστώνουν οι θέσεις ότι:

«…τα προβλήματα των συνθηκών δουλειάς και ζωής της εργατικής τάξης όσο και αν αποτελούν τη βάση των αγώνων και πρέπει ασταμάτητα να αναπτύσσονται με την πρωτοπόρα συμβολή των κομμουνιστών, δεν οδηγούν από μόνα τους στην ανάπτυξη της ταξικής πολιτικής συνείδησης. Από εδώ απορρέουν τα καθήκοντα του ιδεολογικού- πολιτικού αγώνα των κομμουνιστών μέσα στο κίνημα για την ενίσχυση της αντικαπιταλιστικής κατεύθυνσης τους».[15]

Και

«Να αποκτήσουμε την ικανότητα στην προβολή του γεγονότος ότι εμπόδιο στην κάλυψη των σύγχρονων αναγκών και των αιτημάτων που τα εκφράζουν είναι η ίδια η καπιταλιστική ιδιοκτησία και το καπιταλιστικό κέρδος».[16]

Γι’ αυτό το σκοπό είναι αδιαμφισβήτητη η αξία του μεταβατικού προγράμματος, το οποίο απουσιάζει εντελώς από τη δράση των στελεχών του ΚΚΕ: είτε θα παραμένουν τα αιτήματά τους στο μίνιμουμ, στα άμεσα, είτε θα απορρίπτουν τα μεταβατικά, αυτά που θίγουν την καπιταλιστική ιδιοκτησία. Κι αυτό με το σκεπτικό ότι αυτά δεν μπορούν να υλοποιηθούν μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού, είναι υπόθεση της Λαϊκής Εξουσίας. Υποτιμούν έτσι το γεγονός ότι αυτά ακριβώς είναι τα συνθήματα που βοηθάνε την ανάπτυξη της συνείδησης της εργατικής τάξης σε αντικαπιταλιστική κατεύθυνση και τη βοηθάνε να βρει το δρόμο προς τη σοσιαλιστική ανατροπή.

Παράδειγμα: Στις επιχειρήσεις που κλείνουν όπως, η Softex, το ξενοδοχείο Ledra Athens, ο ΔΟΛ πιο πρόσφατα, το ΠΑΜΕ αρκείται να προβάλλει τα αιτήματα να καταβληθούν τα δεδουλευμένα και να μη χαθούν οι θέσεις εργασίας. Σωστά αιτήματα, που πρέπει να προβάλλονται, ωστόσο δεν απαντάνε στο πώς θα σωθούνε οι θέσεις εργασίας. Με το να αναλάβει ένας νέος κεφαλαιοκράτης τις επιχειρήσεις, πράγμα που διαιωνίζει την κυριαρχία και το κύρος της ατομικής-καπιταλιστικής ιδιοκτησίας;

Εμείς λέμε ασφαλώς όχι. Το κλείσιμο των επιχειρήσεων αποκαλύπτει την ανικανότητα των καπιταλιστών να λειτουργήσουν τις επιχειρήσεις τους και τον αντικοινωνικό τους ρόλο – είτε γιατί δεν μπόρεσαν να αντέξουν στον ανταγωνισμό των κεφαλαίων, είτε γιατί άσκησαν πολύ κακή διαχείριση, είτε γιατί τις χρεοκόπησαν εσκεμμένα. Οι συνέπειες του κλεισίματος όμως δε βαραίνουν τους καπιταλιστές, βαραίνουν τους εργαζόμενους.

Πώς μπορεί να απαντήσει το κίνημα σ’ αυτές τις περιπτώσεις; Προβάλλοντας τα αιτήματα:

της εθνικοποίησης της επιχείρησης,
με εργατικό έλεγχο και διαχείριση,
του διαχειριστικού ελέγχου για να βρεθούν οι υπεύθυνοι της χρεωκοπίας της επιχείρησης και να τιμωρηθούν,
καθώς και της κατάσχεσης της περιουσίας των καπιταλιστών, για να πληρωθούν οι εργαζόμενοι.

Το ΠΑΜΕ/ΚΚΕ θα όφειλε, στη σημερινή συγκυρία, να στηρίξει τη θέση των εργαζομένων στο ΔΟΛ που ζητούν να περάσει η επιχείρηση στα χέρια των ίδιων. Τέτοια αιτήματα ενισχύουν την αυτοπεποίθηση των εργατών ότι μπορούν να πάρουν τα μέσα παραγωγής στα χέρια τους. Το ΠΑΜΕ/ΚΚΕ αρνείται να προβάλλει αυτά τα αιτήματα! Πρόκειται για τραγικό λάθος!

Απουσιάζει η εργατική τάξη και η ταξική πάλη

Σημαντική παρατήρηση για τα τρία πρώτα κεφάλαια που αναφέρονται στις εξελίξεις στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα και στην Ελλάδα, είναι το γεγονός ότι απουσιάζουν οι διεργασίες που συντελούνται στο εργατικό-λαϊκό κίνημα και η ταξική πάλη. Παρουσιάζουν μια άρχουσα τάξη που παίζει χωρίς αντίπαλο.

«Την περίοδο που διανύουμε ισχυροποιείται προσωρινά το αστικό ρεύμα του εθνικισμού και του προστατευτισμού στην οικονομία , τόσο στις ΗΠΑ και στη Μ. Βρετανία όσο και σε ισχυρά κράτη της Ευρωζώνης όπως η Γαλλία και η Ιταλία».[17]

Καμία αναφορά στο κίνημα γύρω από τον Μπέρνι Σάντερς στις ΗΠΑ, στον ευρωσκεπτικισμό των εργατικών -λαϊκών μαζών που φάνηκε στο Brexit, στο φαινόμενο Κόρμπιν στη Βρετανία, στο ιταλικό δημοψήφισμα, στις μεγάλες κινητοποιήσεις στην Πολωνία για τις αμβλώσεις, για το αποτυχημένο ενάντια στους πρόσφυγες δημοψήφισμα στην Ουγγαρία, για την αποσταθεροποίηση και την αβεβαιότητα του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, που προκάλεσε η αντιδημοκρατική εκλογή του Τραμπ στις ΗΠΑ.

Πλήρης υποτίμηση των διεργασιών που πραγματοποιούνται στη συνείδηση των λαϊκών μαζών, όπου στα αρχικά τους στάδια εκδηλώνονται από απίθανα και αντιφατικά φαινόμενα. Ας μην ξεχνάμε ότι η επανάσταση του 1905 στη Ρωσία ξεκίνησε με επικεφαλής το παπά-Γκαμπόν, έναν πράκτορα της μυστικής αστυνομίας του Τσάρου, Οχράνα. Κι ότι η επανάσταση του Φλεβάρη του 1917 που ανέτρεψε τον Τσάρο έβαλε στην κυβέρνηση ένα πρίγκηπα, τον Λβοφ.

Αναφέρονται οι «Θέσεις» στους ενδοϊμπεριαλιστικούς ανταγωνισμούς και στο ενδεχόμενο παγκόσμιου πολέμου, σαν να πρόκειται να συμβεί άμεσα. Για να προκύψει ένας παγκόσμιος πόλεμος, η ιστορία μας διδάσκει ότι το εργατικό-λαϊκό κίνημα χρειάζεται να γνωρίσει συντριπτικές ήττες. Όπως στο μεσοπόλεμο με την άνοδο του Χίτλερ, την ήττα της Ισπανικής Επανάστασης και του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία. Αυτό δεν σημαίνει ότι αποκλείονται οι περιφερειακοί πόλεμοι όπως αυτοί που βρίσκονται σε εξέλιξη σε Συρία και Ιράκ. Ωστόσο, οι μεγάλες μάχες του εργατικού-λαϊκού κινήματος είναι μπροστά μας, δεν έχουμε συντριπτικές ήττες.

Για την Ελλάδα απουσιάζει εντελώς η προοπτική της ταξικής πάλης, πράγμα στο οποίο όφειλε η ΚΕ του ΚΚΕ να δώσει μεγάλη βαρύτητα, γιατί η πορεία της είναι που σε σημαντικό βαθμό μπορεί να καθορίσει τους στόχους του Συνεδρίου: Για ισχυρό ΚΚΕ, για την ανασύνταξη του κινήματος, για την κοινωνική συμμαχία και την Εξουσία -Σοσιαλισμό. Μόνο αν προβλέπεις άνοδο της ταξικής πάλης μπορείς να βάζεις τέτοιους στόχους, αλλά μάταια ψάξαμε στις θέσεις να βρούμε μια τέτοια προοπτική.

Απόψεις όπως ότι θα χτίσει η ΚΕ το επόμενο διάστημα ένα «Κόμμα Παντός Καιρού» που θα αναπτύσσεται «βρέξει – χιονίσει» η αλλιώς και σε μη επαναστατικές συνθήκες, είναι αναλύσεις και απόψεις που δεν έχουν καμία σχέση με τον Μαρξισμο-Λενινισμό. Είναι απόψεις για εσωτερική κατανάλωση. Στην πραγματικότητα αποπροσανατολίζουν τη βάση του Κόμματος. Όμως δεν πρόκειται να παραπλανήσουν τα λαϊκά στρώματα. Από αυτά το ΚΚΕ θα συνεχίσει να παραμένει απομονωμένο.

Σημειώσεις

[1] Θέσεις σελ. 1-2

[2] Θέση 48 σελ. 53

[3] Θέση 56 σελ. 67

[4] Θέση 39 σελ. 42

[5] Θέση 37 σελ. 41

[6] Θέση 30 σελ. 34

[7] Θέση 28 σελ. 33

[8] Στο ίδιο

[9] Θέση 40 σελ. 46

[10] Θέση 41 σελ. 46

[11] Θέση 49 σελ. 55

[12] Θέση 40 σελ. 45-46

[13] Θέση 46 σελ. 52

[14] Θέση 39 σελ. 42

[15] Θέση 53 σελ. 60

[16] Οπ π σελ. 61

[17] Θέση 2 σελ. 6

Σχετικά άρθρα