μέρος β’
Το πλήρες κείμενο θα ολοκληρωθεί σε τέσσερις συνέχειες στη διάρκεια των επόμενων ημερών
Του Ανδρέα Παγιάτσου
το λάθος (ή "λάθος") του Λένιν
Ενώ στο θέμα των σχέσεων με τους Μενσεβίκους και της αναγκαιότητας της ανεξάρτητης ύπαρξης του επαναστατικού κόμματος ο Λένιν είχε δίκαιο, σε ένα άλλο επίπεδο, που αφορούσε τη θεωρία και το στρατηγικό σχεδιασμό της επανάστασης, το δίκαιο ήταν με τον Τρότσκι.
Είναι γενικά γνωστό στο χώρο της Μαρξιστικής Αριστεράς το «κεφάλαιο» που ονομάζεται «Θέσεις του Απρίλη». Τον Απρίλη του 1917, σε μια ειδική Συνδιάσκεψη του κόμματος των Μπολσεβίκων, ο Λένιν έθεσε τις πολιτικές βάσεις για την νικηφόρα επανάσταση του Οκτώβρη, με το να πείσει τους Μπολσεβίκους, μέσα από μια έντονη εσωκομματική διαμάχη, ότι ο στόχος έπρεπε να είναι η πάλη για την ανατροπή της «Προσωρινής Κυβέρνησης» (που ακολούθησε την πτώση του Τσάρου μετά την επανάσταση του Φλεβάρη του ’17) και η εγκαθίδρυση της εργατικής εξουσίας.
Το θέμα που υποκρύπτει αυτή η «απλή» εκ πρώτης όψεως τοποθέτηση είναι το ακόλουθο: Γιατί χρειάστηκε η παρέμβαση του Λένιν για να καταλήξει το κόμμα των Μπολσεβίκων σ’ αυτή τη θέση; Το ζήτημα είναι ακόμη πιο ενδιαφέρον: Γιατί υπήρξε εσωκομματική διαμάχη, γι’ αυτό το θέμα; Γιατί χρειάστηκε ειδική Συνδιάσκεψη για να επιτευχθεί αυτό και ενάντια σε ποιους πάλευε ο Λένιν τον Απρίλη;
Η απάντηση είναι η ακόλουθη: ο Λένιν πάλευε ενάντια στην πλειοψηφία της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος των Μπολσεβίκων!
Η ΚΕ είχε, μέχρι την επιστροφή του Λένιν από την εξορία τον Απρίλη του 17, μία στάση κριτικής υποστήριξης στην Προσωρινή Κυβέρνηση[8] που ακολούθησε την πτώση του Τσάρου καθώς αυτή είχε το φωτοστέφανο της «επαναστατικής» και «δημοκρατικής» κυβέρνησης. Αδυνατώντας να πείσει την Κεντρική Επιτροπή, ο Λένιν, απευθύνθηκε σε Συνδιάσκεψη αντιπροσώπων του κόμματος, για να μιλήσει η βάση. Η Συνδιάσκεψη συμφώνησε με τις δικές του απόψεις και έτσι τις επέβαλε στην Κεντρική Επιτροπή. Για όσους έχουν την «περιέργεια» να μάθουν ποιοι ήταν οι βασικοί υπεύθυνοι για τις λαθεμένες θέσεις της Κ.Ε. των Μπολσεβίκων μέχρι που γύρισε ο Λένιν από την εξορία, η απάντηση είναι: ο Στάλιν και ο Κάμενεφ.
Μέχρι τον Απρίλη ο Λένιν πρόβαλλε τη θέση της πάλης για τη «Δημοκρατική Δικτατορία του Προλεταριάτου και της Αγροτιάς». Με αυτή τη δυσνόητη εκ πρώτης όψεως φόρμουλα ο Λένιν φανταζόταν μια νέα, λαϊκή, επαναστατική εξουσία, των εργατικών και αγροτικών μαζών, που θα είχε σαν κύριο έργο της την ανατροπή του Τσαρισμού, τις δημοκρατικές κατακτήσεις, τη διανομή της γης στους καλλιεργητές, ριζοσπαστικές μεταρρυθμίσεις υπέρ των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων, κλπ. Ο Λένιν έβλεπε ότι αυτή η επανάσταση σήμαινε σύγκρουση όχι μόνο με τον Τσαρισμό αλλά και με το κεφάλαιο, την αστική τάξη, αλλά δεν έβλεπε, τουλάχιστο μα καθαρό τρόπο, την εργατική εξουσία και το σοσιαλισμό. Σ’ αυτό το θέμα, δηλαδή του χαρακτήρα της επανάστασης και της εξουσίας που θα ακολουθούσε την πτώση του Τσαρισμού, η φόρμουλα που πρότεινε ο Λένιν ήταν στην καλύτερη περίπτωση θολή.
Τον Απρίλη του ’17 ο Λένιν εγκατέλειψε αυτή τη θέση και μάλιστα κατάγγειλε με σκληρές εκφράσεις όσους επέμεναν να παραμένουν προσκολλημένοι σε μια ξεπερασμένη φόρμουλα. Η ίδια η ζωντανή εμπειρία και η δυναμική της επανάστασης οδήγησε τον Λένιν στο συμπέρασμα ότι η φόρμουλά του αυτή δεν απαντούσε στα καθήκοντα της περιόδου: Το ζήτημα της εξουσίας παιζόταν στις πόλεις και μάλιστα με τον πιο άμεσο τρόπο. Η εργατική τάξη ήταν μπροστά στη μάχη ενώ η επαρχία ήταν μήνες πιο πίσω. Η βασική πολιτική οργάνωση των αγροτικών μαζών, το κόμμα των Εσέρων (δείτε συνέχεια) έπαιζε το ρόλο του φρένου της επανάστασης. Το μόνο εφικτό επαναστατικό καθήκον ήταν η εργατική εξουσία (η «δικτατορία του προλεταριάτου» σαν απάντηση στη «δικτατορία της αστικής τάξης», για να χρησιμοποιήσουμε την ορολογία της εποχής του Λένιν).
Έτσι, με κορυφαία κείμενα όπως «Οι θέσεις του Απρίλη», «Η καταστροφή που μας απειλεί και πώς να την αντιμετωπίσουμε» αλλά και πολλά άλλα, ο Λένιν θέτει επί τάπητος το θέμα της εργατικής εξουσίας και του σοσιαλιστικού προγράμματος, σαν το μόνο τρόπο εξόδου από την κρίση. Πάνω σ’ αυτή τη βάση έγινε η εξέγερση του Οκτώβρη και η κατάληψη της εξουσίας από τα Σοβιέτ, στα οποία εν τω μεταξύ είχαν πάρει την πλειοψηφία οι Μπολσεβίκοι.
Αυτό ακριβώς όμως ήταν που πρόβλεπε και εξηγούσε ο Τρότσκι όλη την προηγούμενη περίοδο, και συγκεκριμένα ανάμεσα στην πρώτη ρωσική επανάσταση του 1905 και την επανάσταση του 1917. Ότι, δηλαδή, ενώ η επανάσταση θα ξεκινούσε με «δημοκρατικά» αιτήματα, για την ανατροπή του Τσάρου, την αναδιανομή της γης, την εγκαθίδρυση κοινοβουλευτικής δημοκρατίας κλπ, δεν θα μπορούσε να περιοριστεί σ’ αυτά. Κι ότι, μέσα από τις εσωτερικές δυναμικές που θα ανάπτυσσε, θα έτεινε στην κατεύθυνση της εργατικής εξουσίας. Αυτή είναι η ουσία της Διαρκούς Επανάστασης του Τρότσκι, ή κατ’ ακρίβεια ένας από τους κεντρικούς πυλώνες της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης.
Οι απολογητές του Σταλινισμού διαστρεβλώνουν και παραποιούν τη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης. Λένε ότι μ’ αυτή την θεωρία ο Τρότσκι υποτιμούσε τη σημασία της αγροτιάς κλπ, κλπ. Και πάλι πρόκειται για ψέμα! Το μόνο που έλεγε ο Τρότσκι ήταν πως στην παλλαϊκή επανάσταση των εργατικών, αγροτικών, νεολαιίστικων, μικρομεσαίων κλπ στρωμάτων η εργατική τάξη είναι η μόνη που μπορεί να παίξει ηγετικό (ή ηγεμονικό) ρόλο και να οδηγήσει την επανάσταση του λαού σε νικηφόρο τέλος.
Οποιαδήποτε βασική γνώση των γραπτών και της πολιτικής διαδρομής του Τρότσκι μέχρι το τέλος της ζωής του δείχνει ότι: Με όση έμφαση ο Τρότσκι τόνιζε τον ηγεμονικό ρόλο της εργατικής τάξης στους κοινωνικούς αγώνες, με άλλο τόσο εξηγούσε και τόνιζε τη σημασία των αγροτικών στρωμάτων, των μικρομεσαίων στρωμάτων, των αντι-αποικιακών αισθημάτων και αιτημάτων των αποικιακών λαών, των δημοκρατικών αιτημάτων στις αποικίες και τις δικτατορίες, των εθνικών αιτημάτων των καταπιεσμένων εθνοτήτων και μειονοτήτων κοκ.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι ενώ οι συγκρούσεις ανάμεσα στον Λένιν και τον Τρότσκι ήταν πολύ σκληρές αφότου έσπασε η συνεργασία μεταξύ τους το 1903, ποτέ ο Λένιν δεν συγκρούστηκε με τον Τρότσκι για το θέμα της Διαρκούς Επανάστασης. Ήταν φανερό πώς η προβληματική του Τρότσκι σ’ αυτό το επίπεδο τον απασχολούσε. Το 1917 έφερε κοντά τον Λένιν με τον Τρότσκι, καθώς η ίδια η ζωντανή εμπειρία της επανάστασης έλυσε τις διαφορές που είχαν μεταξύ τους όλη την προηγούμενη περίοδο.
συμπέρασμα δεύτερο
Η πάλη για την «εργατική εξουσία» και το «σοσιαλιστικό πρόγραμμα» σαν στόχος, καθαυτός, δεν είναι λάθος. Το να προβάλλει, ένα μαζικό επαναστατικό σοσιαλιστικό ή κομμουνιστικό κόμμα, την ανάγκη της πάλης για την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος, το να προβάλλει ένα πρόγραμμα αντικαπιταλιστικό για την ανατροπή του συστήματος και να επιδιώκει τη δημιουργία ενός αντικαπιταλιστικού μετώπου, δεν είναι λάθος (και δεν είναι «τροτσκισμός» όπως τον εννοούν οι κατήγοροί του Τρότσκι). Είναι η ουσία της μαρξιστικής πάλης και είναι Λενινισμός. Το θέμα είναι πώς το κάνεις. Αυτό μας φέρνει στο θέμα του προγράμματος, και κατ’ ακρίβεια στο θέμα του «Μεταβατικού Προγράμματος».
το μεταβατικό πρόγραμμα
Με ποιο πρόγραμμα μπόρεσαν να πείσουν οι Μπολσεβίκοι, ο Λένιν μαζί με τον Τρότσκι, τις ρώσικες μάζες να τους ακολουθήσουν; Μήπως φωνάζοντας «σοσιαλισμός» και «επανάσταση» με όλη τη δύναμη της φωνής τους για να ξεχωρίσουν από τους υπόλοιπους, σαν οι περισσότερο επαναστάτες; Όχι. Το πρόγραμμα τους ήταν επαναστατικό αλλά δεν ήταν «αριστερίστικο» ή «σεχταριστικό» για να χρησιμοποιήσουμε όρους που χρησιμοποιούνται σήμερα.
Οι Μπολσεβίκοι ξεκινούσαν από τα άμεσα προβλήματα των μαζών, όπως την ανάγκη να σταματήσει ο πόλεμος, να μοιραστεί η γη στους αγρότες, να έχει «ψωμί» ο πληθυσμός των πόλεων. Και περνούσαν σε πρακτικές προτάσεις για την ανοικοδόμηση της κατεστραμμένης οικονομίας όπως την εθνικοποίηση των τραπεζών, την εθνικοποίηση των καπιταλιστικών ομίλων και βιομηχανιών, την κατάργηση του εμπορικού μυστικού, το σχεδιασμό της οικονομίας μέσα από φορείς ανά κλάδο παραγωγής κλπ, κλπ. Και, τέλος, συνέδεαν αυτά τα αιτήματα με την ανάγκη να περάσει η εξουσία στα εργατικά στρώματα, μέσα από το σύνθημα «όλη η εξουσία στα Σοβιέτ», όπου «σοβιέτ» δεν ήταν κάτι μεταφυσικό, αλλά οι επιτροπές βάσης που είχε χτίσει το μαζικό κίνημα για να συντονίζει τους αγώνες και την επανάστασή του.[9] Κορυφαία έκφραση αυτού του προγράμματος και από τα πιο σημαντικά έργα στη μαρξιστική φιλολογία είναι το κείμενο του Λένιν «Η καταστροφή που μας απειλεί και πως να την αντιμετωπίσουμε».
Η μπροσούρα αυτή του Λένιν γράφτηκε το Σεπτέμβρη του 17, δηλαδή μέσα στη φωτιά της επανάστασης και μερικές βδομάδες πριν από την κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους. Η μέθοδος που χαρακτηρίζει τη μπροσούρα αυτή είναι η μέθοδος του «μεταβατικού προγράμματος». Δηλαδή, η κατανόηση πως για να νικήσει η επανάσταση θα πρέπει το Επαναστατικό Κόμμα, οι Μπολσεβίκοι στην προκειμένη, να μετατρέψει την ιδέα της επανάστασης και της εργατικής εξουσίας σε μια σειρά συγκεκριμένων και πρακτικών μέτρων τα οποία να μπορούν να αγκαλιάσουν μαζικά, και για τα οποία να παλέψουν, τα εργατικά και λαϊκά στρώματα. Η επανάσταση, με άλλα λόγια, δεν είναι μια αφηρημένη ιδέα: είναι μια σειρά πρακτικών και συγκεκριμένων μέτρων τα οποία απαντούν σε συγκεκριμένα προβλήματα με συγκεκριμένο τρόπο – και που η εφαρμογή τους περνά μέσα από την πάλη των εργατικών και λαϊκών στρωμάτων.
Τονίζουμε το εξής: με βάση τον Λένιν, την εμπειρία της ρωσικής επανάστασης του ’17, ακόμα και στα πρόθυρα της κατάληψης της εξουσίας είναι απαραίτητο ένα «μεταβατικό πρόγραμμα» κι όχι οι «επαναστατικές κραυγές»!
Ποια είναι η σχέση του Τρότσκι με το Μεταβατικό Πρόγραμμα; Εδώ το πράγμα αρχίζει και γίνεται λίγο αστείο, καθώς τα τελευταία χρόνια η ιδέα ενός «μεταβατικού προγράμματος» αγκαλιάζεται όλο και πιο πλατιά από τμήματα της Αριστεράς (Ευρωκομμουνιστές, Κρατικοκαπιταλιστές, Αριστερούς Ρεφορμιστές, Μαοϊκούς κοκ) που, όμως, συμπεριφέρονται σαν να μην ξέρουν ότι η ίδια η ιδέα του Μεταβατικού Προγράμματος είναι ταυτισμένη με τον Τρότσκι!
Λίγη σοβαρότητα παρακαλούμε πάρα πολύ και… αν δεν είναι τόσο δύσκολο, και λίγη ειλικρίνεια… Η μέθοδος του «Μεταβατικού Προγράμματος» δεν είναι απλά κάτι με το οποίο ο Τρότσκι και το ρεύμα που εκπροσωπεί συμφωνούν, είναι οργανικό στοιχείο του Τροτσκισμού σαν ρεύμα, είναι ένας από τους βασικούς πυλώνες του Τροτσκισμού.
Η έκφραση «μεταβατικό πρόγραμμα» σαν τέτοια δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ από τον Λένιν ή τους Μπολσεβίκους. Χρησιμοποιήθηκε και καθιερώθηκε από τον Τρότσκι και τους (σοβαρούς) συνεχιστές του ρεύματός του, ακριβώς επειδή ο Στάλιν και η κλίκα του, όταν πήραν την ηγεσία της Διεθνούς μετά το θάνατο του Λένιν το ’24, εγκατέλειψαν ολοκληρωτικά τη μέθοδο του μεταβατικού προγράμματος, όπως και συνολικά τον επαναστατικό σοσιαλισμό και Μαρξισμό.
συμπέρασμα τρίτο
Ο Τρότσκι δεν έχει καμία σχέση με υπερεπαναστατικές «κραυγές» και με την προβολή ενός προγράμματος που το μόνο που ουσιαστικά λέει είναι «σοσιαλισμός» και «επανάσταση» και που παραπέμπει στη «δευτέρα παρουσία», για να λυθούν, τότε, όλα τα προβλήματα, όπως κάνει στην ουσία το πρόγραμμα του ΚΚΕ.
Δούλεψε και πάλεψε μαζί με τον Λένιν για τη νίκη της επανάστασης του Οκτώβρη (αυτός μάλιστα, σαν πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης, οργάνωσε την εξέγερση που ανέτρεψε την Προσωρινή Κυβέρνηση) στη βάση του προγράμματος που οδήγησε τους Μπολσεβίκους στην εξουσία τον Οκτώβρη του ’17.
Οι Μπολσεβίκοι κέρδισαν την πλειοψηφία της εργατικής τάξης προβάλλοντας ένα πρόγραμμα που συνέδεε την πάλη για τα άμεσα καθημερινά προβλήματα με το στόχο της εργατικής εξουσίας και της εφαρμογής ενός σοσιαλιστικού προγράμματος. Στα χρόνια που ακολούθησαν το θάνατο του Λένιν η σταλινική «κομμουνιστική» Διεθνής εγκατέλειψε τη μεθοδολογία αυτή και τη μάχη για τη διάσωσή της την έδωσε ο Τρότσκι προβάλλοντας και καθιερώνοντας την ορολογία του Μεταβατικού Προγράμματος στον αντίποδα των σταλινικών τυχοδιωκτισμών.
Το λάθος στο ΚΚΕ δεν είναι ότι προβάλλει την αναγκαιότητα της εργατικής εξουσίας, της αντικαπιταλιστικής πάλης, του αντικαπιταλιστικού μετώπου, και του σοσιαλισμού. Αυτό είναι σωστό, και εντελώς απαραίτητο.
Το λάθος είναι ότι δεν συνδέει το σοσιαλιστικό αύριο στο οποίο αναφέρεται με την πάλη του σήμερα – με τα σημερινά προβλήματα, τα σημερινά αιτήματα και τους σημερινούς αγώνες. Το λάθος είναι ότι δεν έχει ένα Μεταβατικό Πρόγραμμα, όπως αυτό που είχαν οι Μπολσεβίκοι το 1917 και που με σθένος υπεράσπισε ο Τρότσκι μέχρι τη δολοφονία του από τον πράκτορα του Στάλιν, Ραμόν Μερκαντέρ, το 1940.
