Το παρακάτω κείμενο αποτελεί εισαγωγική ομιλία στην εκδήλωση με θέμα «Οι γυναίκες στην Οκτωβριανή Επανάσταση» την οποία οργάνωσαν τα μέλη του «Ξ» από τις περιοχές του Ζωγράφου και των Πετραλώνων στο χώρο «Ρόζα Παρκς» στις 19/11/2017, που είχε γίνει με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την Ρώσικη Επανάσταση του 1917.
Συνήθως συζητάμε για τα επιτεύγματα της ρωσικής επανάστασης που έχουν να κάνουν με την εργατική δημοκρατία, τα σοβιέτ, την απελευθέρωση της εργατικής τάξης σαν σύνολο από τα δεσμά του καπιταλισμού, κλπ., αλλά αφήνουμε στην άκρη ένα πολύ σημαντικό κομμάτι που είναι η απελευθέρωση των γυναικών και των ΛΟΑΤ ατόμων σε μια καθυστερημένη, αναλφάβητη ως επί το πλείστον κοινωνία, 100 χρόνια πριν.
Δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην άμβλωση, που σήμερα φαντάζουν ακόμα μακρινά σε χώρες της ΕΕ όπως η Ιρλανδία, ήταν κατακτημένα στην επαναστατημένη Ρωσία. Αλλά και ολόκληρος ο θεσμός της οικογένειας, η θέση των γυναικών ως παραδοσιακά κατώτερων όντων άλλαξε ριζικά.
Ο ρόλος που έπαιξαν οι γυναίκες στην ίδια την πραγματοποίηση της επανάστασης αλλά και τα δικαιώματα που απέκτησαν, ελάχιστα αναφέρονται στην επίσημη διαστρεβλωμένη εκδοχή της Ιστορίας.
Οι Μπολσεβίκοι κατάφεραν να πάρουν και να διατηρήσουν την εξουσία ακριβώς επειδή εξέφραζαν τη φωνή των πιο καταπιεσμένων, των φτωχών εργατών, των γυναικών. Δεν είναι τυχαίο πως όλα ξεκινούν, τον Φλεβάρη του 1917, με μια μεγαλειώδη πορεία γυναικών από τις εργάτριες κλωστοϋφαντουργίας την Παγκόσμια Μέρα της Γυναίκας.
Οι Μπολσεβίκοι αναγνώριζαν από την αρχή την διπλή καταπίεση που υφίσταντο οι γυναίκες, τόσο από τον καπιταλισμό όσο και από την πατριαρχία. Σαν εργαζόμενες βίωναν σκληρές συνθήκες εργασίας και καθημερινής βιοπάλης και επιστρέφοντας στο σπίτι έρχονταν αντιμέτωπες με τα παραδοσιακά τους καθήκοντα, φροντίδα του νοικοκυριού, των παιδιών και του άντρα, στον οποίο ανήκαν δικαιωματικά.
Για τους Μπολσεβίκους, έτσι, η απελευθέρωση των γυναικών ήταν εξαρχής κεφαλαιώδους σημασίας για τον αγώνα για μία σοσιαλιστική κοινωνία. Ο ίδιος ο Λένιν το 1920 δήλωνε πως
«οι προλετάριοι δεν μπορούν να χειραφετηθούν έως ότου κατακτηθεί η ολοκληρωτική χειραφέτηση των γυναικών».
Η κατάσταση της γυναίκας πριν την επανάσταση
Ας δούμε λίγο τις συνθήκες που βίωναν οι γυναίκες στην τσαρική Ρωσία, συνθήκες από τις οποίες έπρεπε να ξεκινήσουν οι Μπολσεβίκοι για να φέρουν την ισότητα, να γκρεμίσουν τις παλιές οπισθοδρομικές αξίες της οικογένειας και να χτίσουν μια νέα κοινωνία σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα.
Από τις εργαζόμενες γυναίκες στην προ-επαναστατική Ρωσία, το 80% ήταν ανειδίκευτες εργάτριες, κυρίως οικιακές βοηθοί και μαγείρισσες. Το 13% εργαζόταν στη βιομηχανία και μόνο το 4% στην εκπαίδευση. Η εργάτρια λάμβανε τη μισή αμοιβή από αυτήν που έπαιρνε ο άνδρας εργάτης, για την ίδια ακριβώς δουλειά! Το μέσο ημερομίσθιο ενός εργάτη ανερχόταν σε 1 ρούβλι και 41 καπίκια, ενώ η εργάτρια αμειβόταν, κατά μέσο όρο, με το μισό, δηλαδή με 72 καπίκια!
Η στοιχειώδης ιατρική φροντίδα και περίθαλψη παρέμενε άγνωστη σε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Οι κλίνες για τις εγκύους και τις λεχώνες ήταν μόλις 7.500 και μόνο το 5% των παιδιών γεννιόταν σε νοσοκομείο. Αποτέλεσμα αυτού ήταν το πολύ υψηλό ποσοστό της βρεφικής θνησιμότητας. Υπολογίζεται πως ένα στα τρία παιδιά δεν κατάφερνε να επιζήσει μέχρι την ηλικία των τριών ετών.
Ο αναλφαβητισμός αποτελούσε μαζικό φαινόμενο. Το ποσοστό του έφτανε το 76% στο γενικό πληθυσμό και στις γυναίκες άγγιζε το 87%.
Η κατάσταση ήταν ακόμα χειρότερη στην Ανατολή, στις περιοχές της Κεντρικής Ασίας. Επικρατούσαν συνθήκες βαθιάς πολιτιστικής και γενικότερης κοινωνικής καθυστέρησης, ενώ ο αναλφαβητισμός ήταν σχεδόν καθολικός. Κυριαρχούσαν ακραίες αναχρονιστικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις, που κατέτασσαν τη γυναίκα ανάμεσα στον άνθρωπο και το ζώο και έδιναν στον άνδρα δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω της.
Τα πρώτα μέτρα της επανάστασης
Σε αυτό το πλαίσιο ξεσπά η επανάσταση του Οκτώβρη και οι Μπολσεβίκοι από τους πρώτους κιόλας μήνες ξεκινούν να παίρνουν μέτρα με στόχο την πλήρη χειραφέτηση των γυναικών. Σε ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες (επίθεση από ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, εμφύλιος) κατάφεραν να εφαρμόσουν όλα τα προοδευτικά μέτρα για τα οποία μιλούσαν πριν την επανάσταση. Αυτό είναι και μια απάντηση τόσο σε όσους λένε σήμερα στις γυναίκες να κάνουν υπομονή γιατί «κάποια στιγμή» όσο αναπτύσσεται ο καπιταλισμός θα έρθει η ισότητα αλλά και σε ένα κομμάτι της Αριστεράς που τους λέει να περιμένουν την ισότητα που θα έρθει κάποια στιγμή στο μέλλον αφού επέλθει και ο σοσιαλισμός.
Η Οχτωβριανή Επανάσταση παραχώρησε πλήρη πολιτικά δικαιώματα στις γυναίκες, με ένα από τα πρώτα της Διατάγματα, το Δεκέμβρη του 1917.
Κατάργησε όλους τους νόμους που καθιστούσαν τη γυναίκα υποδεέστερη, που την κρατούσαν σε κατάσταση υποταγής. Κατάργησε επίσης τους νόμους εκείνους που διέκριναν το «νόμιμο» από το εξώγαμο παιδί. Καθιερώθηκε ο πολιτικός γάμος.
Αποποινικοποιήθηκε η πορνεία, ενώ συλλαμβάνονταν οι μαστροποί! Οι πόρνες έμπαιναν σε προγράμματα εκπαίδευσης προκειμένου να δουλέψουν αλλού και να επανενταχθούν στην κοινωνία!
Όπως όμως τόνιζε όμως και ο ίδιος ο Λένιν, η ισότητα απέναντι στο νόμο δεν σήμαινε αυτόματα και την ισότητα στην καθημερινή ζωή. Αυτό σήμαινε πως χρειαζόταν συνεχής πολιτική δουλειά προκειμένου οι γυναίκες να κατανοήσουν τη νέα τους κατάσταση, αλλά και προκειμένου οι ίδιοι οι άντρες, ακόμα και τα μέλη του κόμματος, να αποδεχτούν τις γυναίκες ως ίσες.
Το ζήτημα της γυναικείας καταπίεσης στο Μαρξισμό
Όλες αυτές οι ιδέες που εφάρμοσαν οι Μπολσεβίκοι από τα πρώτα χρόνια της επανάστασης δεν έπεσαν από τον ουρανό.
Το γυναικείο ζήτημα καταλάμβανε πάντα κυρίαρχη θέση στη θεωρία και την πρακτική του Μαρξισμού. Ήδη η Πρώτη Διεθνής από τα μέσα του 19ου αιώνα είχε ασχοληθεί με το ζήτημα και πάλευε για συγκεκριμένες μεταρρυθμίσεις υπέρ των γυναικών εργαζομένων. Πρότειναν 8 ώρες εργασίας σαν το νόμιμο όριο της εργάσιμης μέρας, ενώ η νυκτερινή εργασία έπρεπε να επιτρέπεται μόνο κατ’ εξαίρεση στους άνδρες εργαζόμενους και ποτέ στις γυναίκες.
Οι Μπολσεβίκοι, πριν από την επανάσταση, έδωσαν επίσης μεγάλη σημασία στη γυναικεία χειραφέτηση, ειδικά την περίοδο της επαναστατικής ανόδου 1912-14 και στη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου όταν οι γυναίκες βγήκαν μαζικά στην αγορά εργασίας αντικαθιστώντας τους άντρες που έλειπαν στο μέτωπο στα εργοστάσια.
Από το 1914 μέχρι το 1917 πάνω από το 50% των γυναικών των πόλεων δούλευε στα εργοστάσια ενώ το 1917 το 72% των εργατών γης ήταν γυναίκες αφού ο αντρικός αγροτικός πληθυσμός είχε κινητοποιηθεί στο πολεμικό μέτωπο.
Όλες αυτές οι γυναίκες ήταν στην πλειοψηφία τους αναλφάβητες που έμπαιναν για πρώτη φορά σε τέτοιους ρόλους, παραδοσιακά αντρικούς, και γρήγορα, ειδικά εκείνες που ζούσαν στις πόλεις ριζοσπαστικοποιήθηκαν και ζητούσαν τον τερματισμό του πολέμου.
Οι Μπολσεβίκοι, αφουγκραζόμενοι αυτή τη νέα δυναμική, οργάνωσαν την πρώτη Διεθνή Συνάντηση για την ημέρα της Γυναίκας το 1913, ενώ την ίδια χρονιά η Πράβδα (η κομματική εφημερίδα των Μπολσεβίκων) άρχισε να δημοσιεύει τακτικά μια σελίδα αφιερωμένη στις γυναίκες.
Το 1914 κυκλοφόρησε και η Ρομπότνιτσα (Γυναίκα Εργαζόμενη) μια γυναικεία εφημερίδα που απαγορεύτηκε τον Ιούλιο μαζί με τον υπόλοιπο εργατικό τύπο. Αυτή η εφημερίδα ήταν ένα τεράστιο μέσο έκφρασης και διάδοσης των ιδεών και στηρίχτηκε οικονομικά από εργαζόμενες στα εργοστάσια που αναλάμβαναν να τη μοιράσουν στους χώρους εργασίας, να μιλήσουν για τις συνθήκες ζωής και την διπλή τους καταπίεση. Προέτρεπε επίσης τις γυναίκες να απορρίψουν τον αστικό φεμινισμό και να οργανωθούν με τους υπόλοιπους εργάτες στο κόμμα των Μπολσεβίκων, συνδέοντας με αυτόν τον τρόπο το ταξικό ζήτημα στα αιτήματά τους.
Γραφείο Γυναικών
Σε αυτό το πλαίσιο, κι αφού ξέσπασε η επανάσταση δημιουργείται το Γραφείο Γυναικών που στόχευε στο να ενισχύσει την συνειδητοποίηση των εργαζομένων γυναικών σε μια σειρά ζητημάτων, όπως η φροντίδα των παιδιών, του σπιτιού και της δημόσιας υγείας και διεύρυνε τους ορίζοντές τους σε σχέση με τα νέα τους δικαιώματα. Το 1922 ο αριθμός των γυναικών που είχαν γίνει μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος ξεπερνούσε τις 30.000.
Σημαντικό στοιχείο για να δούμε πόσο καίριας σημασίας ήταν για τους Μπολσεβίκους η δουλειά στις γυναίκες, είναι ότι ο Κόκκινος Στρατός, παρά τις ελλείψεις που προκαλούσε ο πόλεμος, εφοδίασε το Γραφείο Γυναικών με ένα ειδικό τρένο, βοηθώντας τες έτσι να ταξιδεύουν σε όλη τη χώρα και να χτίζουν παραρτήματα.
Σεξουαλική απελευθέρωση
Τα πρώτα χρόνια μετά την επανάσταση ξεκίνησε και ένας πλατύς διάλογος σε σχέση με την σεξουαλικότητα, κάτι που ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με το προηγούμενο καθεστώς. Πολλοί, κυρίως νέοι και νέες, άλλαξαν την προσέγγισή τους στα ζητήματα των σχέσεων και ο θεσμός της παλιάς οικογένειας φαινόταν να ταρακουνιέται για τα καλά.
Οι Μπολσεβίκοι πίστευαν ότι οι σχέσεις πρέπει να βασίζονται στην επιλογή, τη σύμπνοια των χαρακτήρων και όχι την οικονομική εξάρτηση, όπως ίσχυε μέχρι τότε και ισχύει μέχρι και σήμερα σε τεράστια τμήματα του πλανήτη. Προσπάθησαν να αφαιρέσουν τα αντιδραστικά θεμέλια της πατριαρχικής οικογένειας, δημιουργώντας δημόσιες υπηρεσίες οι οποίες αντικαθιστούσαν τις οικιακές δραστηριότητες και επέτρεπαν τη δημιουργία ελεύθερου χρόνου – στοιχείου απαραίτητου για τη γυναικεία απελευθέρωση και για το χτίσιμο της σοσιαλιστικής κοινωνίας.
Η μεταμόρφωση της ζωής των ΛΟΑΤ
Μπορεί το θέμα να είναι το γυναικείο ζήτημα, αλλά εξίσου σημαντικό είναι και το ζήτημα των ΛΟΑΤ ατόμων και των δικαιωμάτων που απέκτησαν με τη ρωσική επανάσταση. Λόγω χρόνου τα αναφέρω επιγραμματικά. Υπό το τσαρικό καθεστώς, η ομοφυλοφιλία ήταν εκτός νόμου, ο νόμος απαγόρευε το «σοδομισμό», ενώ η γυναικεία ομοφυλοφιλία, όπως και η γυναικεία σεξουαλικότητα συνολικά, αγνοούνταν εντελώς. Μετά την επανάσταση, η ομοφυλοφιλία αποποινικοποιήθηκε, όταν το 1922, όλοι οι νόμοι που στρέφονταν κατά των ομοφυλόφιλων αφαιρέθηκαν από τον Ποινικό Κώδικα.
Ο γάμος μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου ήταν νόμιμος –δεν μπορούμε να ξέρουμε πόσο διαδεδομένος ήταν, καθώς λίγες σχετικές έρευνες έχουν διεξαχθεί ως τώρα– όμως τουλάχιστον μία δικαστική υπόθεση απέδειξε τη νομιμότητά του. Μετά την επανάσταση, υπήρξαν άνθρωποι οι οποίοι αποφάσισαν να ζήσουν ως το αντίθετο κοινωνικό φύλο ανοιχτά, ενώ το 1926 κατοχυρώθηκε νομικά η αλλαγή φύλου στα διαβατήρια (κάτι που στη χώρα μας έπρεπε να φτάσουμε στο 2017 για να γίνει νόμος).
Οι άνθρωποι που ήταν ανοιχτά ομοφυλόφιλοι μπορούσαν να εργάζονται κανονικά στην κυβέρνηση και σε άλλες δημόσιες θέσεις. Ο Γκεόρκι Τσιτσέριν, για παράδειγμα, είχε διοριστεί Επίτροπος Εξωτερικών Υποθέσεων το 1918. Ήταν ένας ανοιχτά γκέι άνδρας με φανταχτερό στυλ. Θα ήταν αδιανόητο ότι ένας τέτοιος άνθρωπος θα μπορούσε να έχει μια αντίστοιχη θέση σε οποιοδήποτε καπιταλιστικό κράτος της εποχής.
Σταλινισμός
Αν η μπολσεβίκικη επανάσταση απελευθέρωσε τις γυναίκες, η σταλινική αντεπανάσταση αντέστρεψε ριζικά την πολιτική απέναντι στις γυναίκες και την οικογένεια.
Πολλές από τις κατακτήσεις της επανάστασης καταργήθηκαν, οι αμβλώσεις έγιναν παράνομες (σε πρόσφατο άρθρο του ΚΚΕ για τις κατακτήσεις των γυναικών στην ρώσικη επανάσταση δεν αναφέρεται καν ότι ήταν κάποτε νόμιμες!) τα διαζύγια γίνονταν όλο και πιο δύσκολα, ενώ οι πόρνες συλλαμβάνονταν, αντίθετα με την πολιτική των Μπολσεβίκων που ήταν να συλλαμβάνονται οι μαστροποί και να αποκαλύπτονται οι πελάτες.
Μειώθηκαν οι ώρες λειτουργίας των ημερήσιων κέντρων φύλαξης, έτσι ώστε να συμπίπτουν με τις εργάσιμες ώρες και τα κορίτσια διδάσκονταν ειδικά θέματα στο σχολείο, προκειμένου να προετοιμαστούν σαν μητέρες και σύζυγοι νοικοκυρές.
Οι προοδευτικοί νόμοι ανακλήθηκαν. Η ομοφυλοφιλία επαναποινικοποιήθηκε. Η πατριαρχική δομή της οικογένειας ενθαρρύνθηκε, ως μέσο κοινωνικού ελέγχου.
Όπως αναφέρει ο Τρότσκι:
«Με οδηγό το συντηρητικό της ένστικτο η γραφειοκρατία θορυβήθηκε από την αποσάθρωση της οικογένειας. Άρχισε να εξυμνεί το οικογενειακό τραπέζι και το οικογενειακό πλύσιμο, δηλαδή τη σκλαβιά των γυναικών στο νοικοκυριό. Και για να καλύψει τα πάντα επανάφερε τη δικαστική τιμωρία για τις αμβλώσεις, γυρνώντας και επίσημα τις γυναίκες σε κατάσταση υποζυγίου. Σε πλήρη αντίθεση με το αλφάβητο του κομμουνισμού, η άρχουσα κάστα επανάφερε με τον τρόπο αυτό τον πιο αντιδραστικό και καθυστερημένο πυρήνα του ταξικού συστήματος, δηλαδή τη μικροαστική οικογένεια». (Τρότσκι, Γραπτά, 1937-38).
Αν και μετά το θάνατο του Στάλιν επανήλθαν κάποιες μεταρρυθμίσεις, όπως η νομιμοποίηση των αμβλώσεων, η θέση των γυναικών στην ΕΣΣΔ δεν επανήλθε ποτέ εκεί που ήταν την εποχή του Λένιν και του Τρότσκι.
Παρόλα αυτά, είχαν ακόμα πολλά πλεονεκτήματα σε σχέση με τις γυναίκες στη Δύση. Η μεταπολεμική οικονομική ανάπτυξη έδωσε την δυνατότητα στην εθνικά σχεδιασμένη οικονομία να επιτρέψει μια γενικά σταθερή βελτίωση: σύνταξη στα 55 χρόνια, όχι διακρίσεις στους μισθούς και στους όρους απασχόλησης και το δικαίωμα των εγκύων γυναικών να μετατίθενται σε λιγότερο βαριές δουλειές και να πληρώνονται πλήρως άδεια εγκυμοσύνης 56 ημερών πριν και 56 ημερών μετά την γέννα. Νεότερη νομοθεσία του 1970, απαγόρευσε την νυκτερινή εργασία και την δουλειά σε υπόγειους χώρους για τις γυναίκες. Ο αριθμός των γυναικών με ανώτατη εκπαίδευση, σαν ποσοστό επί του συνόλου, αυξήθηκε από το 28% το 1927, στο 43% το 1960 και στο 49% το 1970. Οι μόνες χώρες του κόσμου, την ίδια περίοδο, όπου οι γυναίκες αποτελούσαν πάνω από το 40% του συνολικού πληθυσμού με ανώτατη εκπαίδευση ήταν η Φιλανδία, η Γαλλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Κατάρρευση ΕΣΣΔ
Με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ το μεγαλύτερο μέρος του βάρους της κρίσης έπεσε, φυσικά, στις πλάτες των γυναικών. Οι γυναίκες είναι οι πρώτες που απολύονται, για να μην χρειαστεί να πληρωθούν τα κοινωνικά επιδόματα, όπως τα επιδόματα παιδιών και εγκυμοσύνης. Η κατάρρευση των κοινωνικών υπηρεσιών και η αύξηση της ανεργίας σήμανε πως όλες οι παροχές της σχεδιασμένης οικονομίας προς τις γυναίκες συστηματικά καταργήθηκαν. Η αύξηση της ανεργίας καταδίκασε σε φτώχεια πολύ περισσότερους ανθρώπους στη Ρωσία απ’ ότι στη Δύση, επειδή πολλές παροχές δίνονταν απ’ ευθείας από τους χώρους εργασίας.
Η πορνεία αυξήθηκε με τεράστιους ρυθμούς, καθώς οι γυναίκες προσπαθούν να επιβιώσουν πουλώντας τα σώματά τους σε εκείνους που διαθέτουν χρήματα για να το αγοράσουν – κυρίως στους «νεόπλουτους» και τους ξένους. Ακόμα και εδώ πέφτουν θύματα της Μαφίας που απαιτεί το 20% όλων των συναλλαγών. Στα περιοδικά της Δύσης, οι Ρωσίδες γυναίκες διαφημίζονται δίπλα-δίπλα με τις γυναίκες από τις χώρες του τρίτου κόσμου σαν υποψήφιες σύζυγοι, εξευτελίζοντας τις σαν εμπορεύματα.
Στη σημερινή Ρωσία του Πούτιν, το 40% των βίαιων εγκλημάτων διαπράττονται εντός της οικογένειας, ενώ το 2013 (τα πιο πρόσφατα στοιχεία) πάνω από 9.000 γυναίκες πέθαναν λόγω ενδοοικογενειακής βίας. Έχει δε, παρ’ όλα αυτά, αποποινικοποιηθεί η ενδοοικογενειακή βία που θεωρείται πλέον διοικητικό παράπτωμα και όχι ποινικό αδίκημα, εκτός και αν γίνεται κατ’ εξακολούθηση.
Όλα αυτά όμως δείχνουν ξεκάθαρα πόσα μπορούν να κερδηθούν και η Οκτωβριανή επανάσταση για το λόγο αυτό μας εμπνέει ακριβώς επειδή συνδέει τον αγώνα ενάντια σε κάθε μορφή καταπίεσης με την πάλη της εργατικής τάξης, συνολικά, ανδρών και γυναικών, για τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας.
Κλείσιμο
Πρέπει να γίνει σοσιαλιστική επανάσταση για να αποκτήσουν τελικά οι γυναίκες τα δικαιώματα που θα έπρεπε να είναι αυτονόητα;
Η απάντηση είναι πως ναι! Ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που θρέφεται από τις ανισότητες και το διαχωρισμό της εργατικής τάξης σε άντρες και γυναίκες, σε μετανάστες και ντόπιους, κλπ.
Ακόμα περισσότερο όταν βρίσκεται σε κρίση. Οι ανισότητες αυτές αποτελούν δομικό του στοιχείο, που τον βοηθούν να αναπαράγεται και να διαιωνίζει την κυριαρχία του. Πραγματική ισότητα μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού της κρίσης και της καταστροφής είναι αδύνατη! Γι’ αυτό, ο αγώνας των Μπολσεβίκων 100 χρόνια πριν, συνεχίζει να μας εμπνέει και σήμερα όχι μόνο σαν εργαζόμενες αλλά και για έναν επιπλέον λόγο, σαν γυναίκες.
Το «Ξ» ασχολείται και αρθρογραφεί τακτικά για το γυναικείο ζήτημα και δρα μέσα από τις «Μαχητικές και Ελεύθερες». Πατώντας στην παρακάτω εικόνα μπορείτε να διαβάσετε τις σχετικές αναρτήσεις αλλά και να έρθετε σε επαφή με τις «Μαχητικές και Ελεύθερες» μέσω της σελίδας στο facebook.
