Στα πλαίσια του 27ου κάμπινγκ Antinazizone – YRE, το «Ξ» διοργάνωσε συζήτηση με θέμα «Πώς η καταστροφή του περιβάλλοντος γεννά πανδημίες (και όχι μόνο…)». Τη συζήτηση άνοιξαν η Ελένη Μήτσου και η Ηλέκτρα Κλείτσα. Παρακάτω μπορείτε να διαβάσετε κείμενα βασισμένα στα κύρια σημεία των εισηγήσεών τους, γύρω από την πανδημία του κορονοϊού και τη σύνδεσή της με την περιβαλλοντική καταστροφή.
COVID-19: πως η καταστροφή της φύσης και η βιομηχανική κτηνοτροφία γεννούν πανδημίες
Ελένη Μήτσου
H πανδημία του νέου κορονοϊού δεν έπεσε σαν κεραυνός εν αιθρία για όλους. Εδώ και περισσότερο από μια δεκαετία δεκάδες επιστήμονες ανά τον κόσμο προειδοποιούσαν για το ξέσπασμα πανδημιών από «υπερ-ιούς» προερχόμενους από ζώα και από μικρόβια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά και καλούσαν τις κυβερνήσεις να λάβουν μέτρα.
Οι προειδοποιήσεις δεν ερχόταν από «περιθωριακές» φωνές ούτε μόνο από μεμονωμένους επιστήμονες. Οι προγνώσεις για το ξέσπασμα τέτοιων πανδημιών υπάρχουν στις αναλύσεις του FAO (διεθνή Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ) ενώ τον κίνδυνο είχαν αναγνωρίσει σχετικά πρόσφατα ακόμα και οι μυστικές υπηρεσίες των ΗΠΑ.
Ανάμεσα στους επιστήμονες που προειδοποιούσαν εδώ και δεκαετίες για το ξέσπασμα πανδημιών από ζωονόσους συγκαταλέγεται και ο Δρ. Ρόμπερτ Γουέμπστερ (Dr. R. Webster). Είναι ο «ειδικός» του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για την γρίπη και συγκεκριμένα ερευνά τον ιό της γρίπης στη διεπαφή/αλληλεπίδραση (interface) ανθρώπων – ζώων. Ο Ρόμπερτ Γουέμπστερ έχει προειδοποιήσει για το ενδεχόμενο μιας φονικής πανδημίας εδώ και περίπου 60 χρόνια, ενώ ένας από τους τύπους του ιού της γρίπης που τον ανησυχεί ιδιαίτερα τα τελευταία 20 χρόνια είναι ο Η5Ν1, καθώς σκοτώνει το 50% των ανθρώπων που μολύνει. Αυτό που «περιορίζει» μέχρι στιγμής τον H5N1 είναι ότι μεταδίδεται πολύ δύσκολα από άνθρωπο σε άνθρωπο σε αντίθεση με τον κορονοϊό που προκαλεί την ασθένεια COVID-19 και έχει υψηλό βαθμό μεταδοτικότητας.
Παρόλα αυτά οι κυβερνήσεις ανά τον κόσμο δεν έλαβαν κανένα ουσιαστικό μέτρο για να περιορίσουν την εμφάνιση τέτοιων ιών, ούτε για να προετοιμαστούν για το ενδεχόμενο πανδημιών.
Από την μαζική καπιταλιστική εκβιομηχάνιση της κτηνοτροφίας στην COVID-19
Η βιομηχανική γεωργία και κυρίως η βιομηχανική κτηνοτροφία, με στόχο τη μαζική παραγωγή κέρδους για τους καπιταλιστές, είναι οι δυο πιο βασικές αιτίες καταστροφής των δασών (ακολουθούν τα ορυχεία και η βιομηχανία ξύλου) και οδηγούν στην μετάδοση ζωονόσων στους ανθρώπους τόσο έμμεσα όσο και άμεσα.
Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 η Κίνα άρχισε να εκβιομηχανίζει την παραγωγή τροφίμων με βάση τα καπιταλιστικά πρότυπα. Μια από τις συνέπειες ήταν οι μικρομεσαίοι κτηνοτρόφοι να μην μπορούν να ανταγωνιστούν τις τεράστιες βιομηχανικού τύπου κτηνοτροφικές μονάδες. Για να επιβιώσουν στράφηκαν στην εκτροφή άγριων ζώων, τα οποία μέχρι τότε καταναλώνονταν σπάνια. Η κατανάλωση του κρέατος άγριων ζώων έγινε σταδιακά κομμάτι της αγοράς και της «επίσημης» οικονομίας και οδήγησε σε μεγαλύτερη επαφή των ανθρώπων με τους ιούς και τα βακτήρια «νέων κτηνοτροφικών ζώων». Οι κτηνοτρόφοι άγριων ζώων ανάπτυσσαν τις κτηνοτροφικές τους δραστηριότητες στις παρυφές των δασών όπου οι μονάδες εκτροφής άγριων ζώων ερχόταν σε επαφή (ενδεχομένως πολύ διαφορετική από ότι στη φυσική τους κατάσταση) με άλλα άγρια ζώα όπως οι νυχτερίδες – και μαζί με τις νυχτερίδες και με τους ιούς τους. Με αυτό τον τρόπο ο SARS-COV μεταδόθηκε από τις νυχτερίδες στις μοσχογαλές και από τις μοσχογαλές στους ανθρώπους, ενώ o SARS-COV2 που προκαλεί την ασθένεια COVID-19 πιστεύεται ότι μεταδόθηκε στους ανθρώπους από τις νυχτερίδες μέσω των παγκολίνων.
Καπιταλιστικές βιομηχανικές κτηνοτροφικές μονάδες – Οι ιδανικές συνθήκες εκκόλαψης υπέρ-ιών
«Οι βιομηχανικές κτηνοτροφικές μονάδες είναι ο καλύτερος τρόπος να αναπτύξεις τα πιο επικίνδυνα παθογόνα» [σημ: Τα παθογόνα είναι: ιοί, βακτήρια, μύκητες και παράσιτα].
Rob Wallace, εξελικτικός βιολόγος στο «Ινστιτούτο Αγροοικολογίας και Έρευνας Αγροτικής Οικονομίας» στη Μιννεσότα των ΗΠΑ.
Η εικόνα της αγροτικής κτηνοτροφίας διαφέρει όσο η μέρα με τη νύχτα από τις διαφημίσεις των εταιριών με αγελάδες να βόσκουν στα λιβάδια και συμπαθητικά κοτόπουλα που περπατάνε σε μεγάλους αχυρώνες.
Η πραγματική εικόνα είναι αυτή τεράστιων μονάδων με δεκάδες και εκατοντάδες χιλιάδες ζώα, ακινητοποιημένα με μεταλλικές μπάρες ή μέσα σε κλουβιά, που ζουν για μεγάλο μέρος της μέρας μέσα στο κόπρανά τους, που δεν τα βλέπει ο ήλιος (η υπεριώδης ακτινοβολία του ήλιου μεταξύ άλλων σκοτώνει τους ιούς) κοκ. Οι συνθήκες αυτές αυξάνουν κατακόρυφα το στρες στα ζώα και διαλύουν το ανοσοποιητικό τους σύστημα.
Ο Rob Wallace εξηγεί τον μηχανισμό ανάπτυξης ιών σε τέτοιες συνθήκες ως εξής:
«Εάν είσαι ένα παθογόνο μέσα σ’ έναν ξενιστή δεν θέλεις να σκοτώσεις τον ξενιστή σου πολύ γρήγορα, πριν μπορέσεις να περάσεις στον επόμενο ξενιστή, γιατί αλλιώς κόβεις την ίδια στου τη γραμμή μετάδοσης. Υπάρχει, λοιπόν, ένα όριο στο πόσο κακός μπορείς να είσαι. Όσο γρηγορότερα αντιγράφεσαι [αναπτύσσεσαι] τόσο είναι πιο πιθανό να καταλήξεις να σκοτώσεις τον ξενιστή σου πριν προκύψει ο επόμενος ξενιστής. Εάν βρίσκεσαι στην φύση ή σ’ ένα μικρό αγρόκτημα, δεν πρόκειται να συναντήσεις τακτικά ξενιστές, οπότε πρέπει να διατηρήσεις την τοξικότητα σου (virulence) ή τη βλάβη που θα προξενήσεις στον ξενιστή, σε χαμηλό επίπεδο, ώστε να μην ξεμείνεις από ξενιστές. Αλλά αν μπεις σ’ έναν αχυρώνα με 15.000 γαλοπούλες ή 250.000 κοτόπουλα μπορείς να το κάψεις. Δεν υπάρχει όριο στο πόσο κακός μπορεί να γίνεις».
Επιπλέον τα ζώα βιομηχανικής εκτροφής είναι γενετικά πανομοιότυπα, καθώς είναι φυλές που έχουν δημιουργηθεί με την επιλογή συγκεκριμένων γονιδίων για να έχουν τα επιθυμητά χαρακτηριστικά (π.χ. μεγάλο στήθος στην περίπτωση των κοτόπουλων, παραγωγή μεγάλων ποσοτήτων γάλακτός στην περίπτωση των αγελάδων κλπ). Αυτό όμως σημαίνει ότι ένας ιός ή ένα άλλο παθογόνο μπορεί εύκολα να εξαπλωθεί σε μια κτηνοτροφική μονάδα από ζώο σε ζώο χωρίς να αντιμετωπίσει γενετικές παραλλαγές που θα μπορούσαν να του βάλουν εμπόδια.
H λεγόμενη γρίπη των χοίρων το 2009 που σκότωσε περίπου 18.500 ανθρώπους, ήταν ένα νέο στέλεχος της γρίπης H1N1 που αναπτύχθηκε μέσα στα βιομηχανικά χοιροστάσια της βόρειας Αμερικής και στη συνέχεια πέρασε στους ανθρώπους.
Από όλα τα παραπάνω είναι εμφανές ότι αυτό το μοντέλο ανάπτυξης αποτελεί απειλή για τους ανθρώπους – αλλά και για το περιβάλλον στον πλανήτη. Απαιτείται άμεση στροφή στο μοντέλο παραγωγής τροφής αλλά και συνολικά στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η οικονομία και η κοινωνία.
Διεκδικούμε
- Να σταματήσει άμεσα η καταστροφή των δασών και των εναπομείναντων αλάβωτων οικοσυστημάτων συνολικά.
- Ριζική αλλαγή στο αγροδιατροφικό μοντέλο. Οικολογική γεωργία με τη χρήση παραδοσιακών ποικιλιών σπόρων, που έχουν προσαρμοστεί μέσα από τους αιώνες στο ιδιαίτερο περιβάλλον κάθε περιοχής και εκτατικές κτηνοτροφικές μονάδες, με τις παραδοσιακές φυλές ζώων κάθε περιοχής.
- Ενημέρωση του κόσμου για την επικινδυνότητα της υπερκατανάλωσης κρέατος και αλλαγή του διατροφικού μοντέλου των δυτικών κοινωνιών με στόχο τη σοβαρή μείωση της σημερινής κατανάλωσης κρέατος.
- Δημιουργία αγροτικών και κτηνοτροφικών συνεταιρισμών με δημοκρατική λειτουργία και διαφανείς διαδικασίες για τη διασφάλιση της σωστής ποιότητας και τη μείωση του κόστους παραγωγής της τροφής.
- Αγροτική παραγωγή στη βάση σχεδίου των πραγματικών αναγκών της κοινωνίας και όχι των κερδών των πολυεθνικών. Επιστημονική και υλική στήριξη από το κράτος.
- Να στραφούν μαζικά κονδύλια στην έρευνα για την καταπολέμηση των ιών. Η έρευνα πρέπει να γίνεται από δημόσιους φορείς και τα αποτελέσματά της (φάρμακα, κ.α) να είναι ιδιοκτησία της κοινωνίας και όχι ιδιωτικών εταιριών που τα χρησιμοποιούν για κερδοσκοπία.
- Ανάπτυξη και θωράκιση των δημόσιων συστημάτων Υγείας – μαζικές προσλήψεις προσωπικού, κτίσιμο νέων νοσοκομειακών μονάδων, παροχή όλων των απαραίτητων εξοπλισμών, δημιουργία μεγάλων εφεδρειών για την περίπτωση μελλοντικών κρίσεων επιδημιών/πανδημιών.
Αυτές οι ριζικές αλλαγές τόσο στον τρόπο με τον οποίο παράγεται η τροφή, όσο και στην προσέγγιση του δημόσιου τομέα και της δημόσιας Υγείας είναι πράγματα ασύμβατα με ένα σύστημα που λειτουργεί στη βάση του κέρδους των πολυεθνικών, του καπιταλιστικού ανταγωνισμού και της οικολογικής καταστροφής την οποία ονομάζει «ανάπτυξη». Η προστασία της δημόσιας υγείας, η αποφυγή νέων ενδεχομένως πιο θανατηφόρων πανδημιών και η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος είναι άρρηκτα δεμένα με την πάλη για την ανατροπή του καπιταλισμού και το χτίσιμο μιας εναλλακτικής σοσιαλιστικής κοινωνίας, όπου οι μεγάλες παραγωγικές μονάδες θα είναι στην ιδιοκτησία και τη διαχείριση της κοινωνίας, και όπου θα επικρατεί πραγματική ισότητα, δημοκρατία, διαφάνεια κι ελευθερία, με σεβασμό στο περιβάλλον και χωρίς εκμετάλλευση, φτώχεια και πείνα.
Μπορείτε να διαβάσετε αναλυτικότερα για το θέμα εδώ
Κλιματική αλλαγή και περιβαλλοντοκτόνες πολιτικές
Ηλέκτρα Κλείτσα
Τον περασμένο Γενάρη, ενώ η πανδημία του κορονοϊού προχωρούσε από την Κίνα στην υπόλοιπη Ασία και από εκεί στον υπόλοιπο κόσμο, ανακαλύφθηκε ένα ανησυχητικό μυστικό, κρυμμένο κάτω από τον πάγο. Στους παγετώνες του οροπεδίου του Θιβέτ οι επιστήμονες ανακάλυψαν άγνωστους μέχρι σήμερα, παγιδευμένους ιούς. Για την ακρίβεια, εντόπισαν και κατέγραψαν 28 διαφορετικές ομάδες ιών που δεν έχουν μελετηθεί στο παρελθόν από την επιστήμη, των οποίων η ηλικία υπολογίζεται κοντά στα 15.000 χρόνια!
Η ανακάλυψη αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς θα βοηθήσει τους επιστήμονες να κατανοήσουν ποιοι ιοί κυριαρχούσαν σε διαφορετικές φάσεις της ιστορίας του πλανήτη και σε τι είδους κλιματικές συνθήκες. Ταυτόχρονα όμως προειδοποιούν ότι υπάρχει κίνδυνος, όσο οι παγετώνες συρρικνώνονται εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, να απελευθερωθούν στην ατμόσφαιρα νέα παθογόνα, που κανείς δε μπορεί να υπολογίσει το πόσο μεγάλο κίνδυνο μπορούν να αντιπροσωπεύουν για τα σημερινά έμβια όντα, ανάμεσα στα οποία και για τον άνθρωπο, ούτε και πως μπορεί να αντιμετωπιστεί ο ενδεχόμενος κίνδυνος.
Κλιματική αλλαγή: τι δείχνουν οι πάγοι
Η μελέτη των παγετώνων αποκαλύπτει τους κινδύνους που ενδέχεται να ξυπνήσουν, όσο προχωράει η υπερθέρμανση του πλανήτη. Μας δίνει όμως και πολλά άλλα σημαντικά στοιχεία. Όπως και στην περίπτωση του εδάφους και των πετρωμάτων, έτσι και στα στρώματα πάγου που έχουν δημιουργηθεί στην πορεία χιλιάδων χρόνων, μπορεί κανείς να εντοπίσει στοιχεία της ιστορίας του κλίματος του πλανήτη.
Σύμφωνα με κάποιες έρευνες, η ιστορία αυτή μας δείχνει ότι κάθε μεγάλη άνοδος της θερμοκρασίας στη γη, συνοδευόταν από αντίστοιχη άνοδο του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα.
Έτσι, δεδομένου ότι σήμερα έχει προστεθεί στην εξίσωση η επιπλέον έκλυση διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας, το γεγονός ότι η άνοδος της θερμοκρασίας τείνει να βγει εντελώς εκτός ελέγχου, δεν προκαλεί έκπληξη.
Η καταστροφή παγετώνων συνεπάγεται την καταστροφή των καταφυγίων πολλών μορφών άγριας ζωής, αλλά και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, που απειλεί να εξαφανίσει κάτω από το νερό ακόμη και ολόκληρα νησιωτικά κράτη, ενώ αναμένεται μέχρι το 2100 να έχει δημιουργήσει ως και δύο δισεκατομμύρια νέους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες.
Ατμοσφαιρική ρύπανση και κορονοϊός
Η κλιματική αλλαγή δεν είναι ο μόνος λόγος για τον οποίο πρέπει να τερματιστεί η εκπομπή αέριων ρύπων. Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, η ατμοσφαιρική ρύπανση ευθύνεται για 4,2 εκατομμύρια θανάτους το χρόνο.
Η ατμοσφαιρική ρύπανση όμως σε συνδυασμό με ιούς, βακτήρια και άλλα παθογόνα, μπορεί να μετατραπεί σε ένα ακόμη πιο θανατηφόρο κοκτέιλ.
- Η ατμοσφαιρική ρύπανση κάνει πιο ευάλωτο τον ανθρώπινο οργανισμό σε ασθένειες του αναπνευστικού συστήματος, εξασθενώντας τους πνεύμονες. Ταυτόχρονα όμως επιβαρύνει και το ανοσοποιητικό σύστημα, επιτρέποντας σε κάθε παθογόνο οργανισμό να επιτεθεί με μεγαλύτερη σφοδρότητα στον άνθρωπο.
- Έρευνα του 2003 στην Κίνα, έδειξε ότι ο ιός SARS, ήταν 84% πιθανότερο να σκοτώσει τον ασθενή που είχε μολύνει, αν αυτός ζούσε σε περιοχή με έντονη ατμοσφαιρική ρύπανση.
- Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι ο υψηλός ρυθμός θανάτων από τον κορονοϊό στη βόρεια Ιταλία σε σχέση με την υπόλοιπη χώρα, και ιδιαίτερα οι επαρχίες της Λομβαρδίας και της Αιμίλια Ρομάνα, σχετίζεται άμεσα με την κακή ποιότητα του αέρα, καθώς εκεί βρίσκεται η καρδιά της βιομηχανικής παραγωγής της χώρας.
- Συνολικά, υπολογίζεται ότι ακόμη και μια μικρή αύξηση, της τάξης του ενός γραμμαρίου αιωρούμενων σωματιδίων ανά κυβικό μέτρο αέρα, μπορεί να αυξήσει τον αριθμό των θανάτων από covid 19 κατά 15%.
Χαλάρωση της περιβαλλοντικής νομοθεσίας
Παρά το γεγονός ότι όλα τα παραπάνω είναι κοινός τόπος για τους επιστήμονες σε ολόκληρο τον κόσμο, πολλές κυβερνήσεις χαλαρώνουν την περιβαλλοντική νομοθεσία, γίνονται όλο και πιο επιθετικές απέναντι στο περιβάλλον, προκειμένου να επισπεύσουν την ανάκαμψη των οικονομιών τους.
Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των ΗΠΑ και του Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος ξεκίνησε τις εκπτώσεις στους περιβαλλοντικούς περιορισμούς ήδη από τους πρώτους μήνες της πανδημίας. Η χαλάρωση αυτή αποκρυσταλλώνεται σήμερα σε ένα νέο περιβαλλοντικό νόμο, βασικό σημείο του οποίου είναι η διευκόλυνση και η επιτάχυνση της αδειοδότησης μεγάλων έργων. Με τον «Εθνικό Νόμο περί Περιβαλλοντικής Πολιτικής», ο Τραμπ διευκολύνει την αδειοδότηση μεγάλων αγωγών πετρελαίου, αλλά και νέων αυτοκινητόδρομων, μονάδων παραγωγής ενέργειας, κλπ.
Στην Ελλάδα, πριν λίγους μήνες, το υπουργείο περιβάλλοντος πέρασε ένα νόμο με τον οποίο διευκολύνονται οι μεγάλες επενδύσεις. Το έκανε βέβαια όπως και πολλά άλλα εν μέσω καραντίνας, ξέροντας ότι η ακραία επιθετικότητα απέναντι στο περιβάλλον κάτω από διαφορετικές συνθήκες θα προκαλούσε σοβαρές αντιδράσεις.
Ο νόμος Χατζηδάκη
Τα έργα που επιτρέπει ο νόμος Χατζηδάκη σε προστατευόμενες περιοχές και περιοχές natura, ξεκινάνε από απλά, αθώα έργα όπως χάραξη μονοπατιών και δρόμων, και καταλήγει σε μαζικές καταστροφές για τη φύση. Ανάμεσα σε άλλα επιτρέπονται από εγκαταστάσεις Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, μέχρι εξορυκτικές δραστηριότητες όπως ορυχεία, λατομεία, ζώνες αναζήτησης και εξόρυξης υδρογονανθράκων, αλλά και χώροι επεξεργασίας, αποθήκευσης και διάθεσης στερεών αποβλήτων, αλλά και τοξικών αποβλήτων, κ.α.
Ένα από τα σημεία έμφασης του νομοσχεδίου έχει να κάνει με την αδειοδότηση αιολικών και φωτοβολταϊκών πάρκων, στα πλαίσια υποτίθεται της «πράσινης ανάπτυξης», της ενίσχυσης των ΑΠΕ, κλπ. Γενικά η ανάπτυξη ΑΠΕ ήπιας μορφής είναι ένα θετικό μέτρο, που μπορεί υπό όρους να δώσει «ανάσα» στο περιβάλλον, περιορίζοντας τη χρήση ορυκτών καυσίμων.
Ωστόσο, αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι η χωροθέτηση αιολικών και φωτοβολταϊκών πάρκων χωρίς κανένα μέτρο και καμία σκέψη για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις με μόνο κριτήριο το συμφέρον του «επενδυτή».
Ως προς την αποδέσμευση από τα ορυκτά καύσιμα, κάθε άλλο παρά σχεδιάζεται. Το γεγονός ότι δεν πρόκειται με κανένα τρόπο για πραγματική, σχεδιασμένη επένδυση σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, αλλά για πραγματική αρπαχτή, συμπεραίνεται από κάτι ακόμη: παράλληλα με το φύτεμα ανεμογεννητριών σε κάθε βουνοκορφή, συνεχίζεται το «πρότζεκτ» πετρέλαιο από την Ήπειρο μέχρι την Κρήτη.
Νέα κινήματα γεννιούνται
Απέναντι σε αυτές τις ακραίες επιθέσεις στη φύση, τα τελευταία χρόνια γεννιούνται μια σειρά κινήματα. Από τις Σκουριές της Χαλκιδικής μέχρι τα κινήματα ενάντια στις εξορύξεις, αλλά και αυτά ενάντια στη μαζική επέλαση των αιολικών πάρκων, οι τοπικές κοινωνίες αρχίζουν να αντιδρούν και να οργανώνονται.
Για να καταφέρουν όμως να νικήσουν, απαιτείται ο μεγαλύτερος δυνατός συντονισμός ανάμεσα σε αυτά τα κινήματα, ο εξοπλισμός τους με επιχειρήματα και πρόγραμμα βασισμένο σε επιστημονικά δεδομένα, που να μπορεί να πείσει το σύνολο της κοινωνίας.
Απαιτείται επίσης η σύνδεση αυτών των κινημάτων με το οργανωμένο εργατικό κίνημα, τη βασική δύναμη που μπορεί στην πράξη να παραλύσει την οικονομία και έτσι να ασκήσει ασφυκτικές πιέσεις στους κυβερνώντες.
Τέλος, δεδομένου ότι το παιχνίδι δεν παίζεται πλέον σε μια χώρα, αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο, πρέπει να συντονιστούμε και να οργανώσουμε κοινές δράσεις και δράσεις αλληλεγγύης με τα διεθνή περιβαλλοντικά κινήματα. Τελικά, αν υπάρχει μια δύναμη που μπορεί να σώσει αυτό τον πλανήτη από την καταστροφή, είναι οι φτωχοί, οι εργαζόμενοι, η νεολαία, οι ιθαγενείς, όσοι σήμερα χάνουν τα μέσα της επιβίωσης τους και βλέπουν τον τόπο τους να καταστρέφεται σε ολόκληρο τον κόσμο.
