«Σ’ αυτόν τον κόσμο το σκληρό (…) τον βάρβαρο κι απάνθρωπο που όλα πωλούνται κι αγοράζονται εγώ δεν συμμετέχω. Μόν’ κρούω την κιθάρα μου και τραγουδώ τα διαλεχτά και μελλούμενα»
Ο μουσικός Πάνος Τζαβέλλας γεννήθηκε 27 Δεκεμβρίου του 1925 στην Κοζάνη. Πέρασε μεγάλο κομμάτι της ζωής του οργανωμένος στην Αριστερά, μαχόμενος σε όλα τα μεγάλα κινήματα της εποχής, και βιώνοντας –όπως οι περισσότεροι αγωνιστές της γενιάς του– διωγμούς, φυλακίσεις, καταδίκες και βασανιστήρια.
Ο Τζαβέλλας είχε μάθει από τα μαθητικά του χρόνια κιθάρα μόνος του. Μουσικά άρχισε να δραστηριοποιείται στα μέσα της δεκαετίας του 1960 και πιο δυναμικά την περίοδο της Χούντας, κυρίως με τις θρυλικές εμφανίσεις του σε μπουάτ της Αθήνας. Έγινε γνωστός για τη συμβολή του στο πολιτικό και αντάρτικο τραγούδι, κυκλοφόρησε συνολικά 9 δίσκους, ενώ είχε επίσης γράψει ποιήματα και είχε εκδώσει 3 βιβλία.
Τα χρόνια του αγώνα
«Εθνική Αντίσταση. Δημοκρατικός Στρατός, παρανομία, πέντε στρατοδικεία, δύο καταδίκες σε θάνατο, είκοσι χρόνια από τη χούντα, δεκάξι χρόνια στα κάτεργα, ένα ποδάρι κομμένο, βασανιστήρια.»
(από το βιβλίο του Πάνου Τζαβέλλα «Ζιγκ Ζαγκ Στο Δάσος Του Θανάτου», εκδόσεις Παπαζήσης)
Ο πόλεμος του 1940 βρίσκει τον Πάνο Τζαβέλλα στην εφηβεία. Από τα μαθητικά του χρόνια οργανώθηκε στην ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων), ενώ στα 18 του οργανώθηκε και πολέμησε στο αντάρτικο με τον ΕΛΑΣ. Αργότερα πολέμησε και στον Εμφύλιο Πόλεμο, στο πλευρό του Δημοκρατικού Στρατού.
«…είχαμε όραμα να ελευθερώσουμε την πατρίδα, να χτίσουμε έναν καινούργιο κόσμο. Κι είναι τότε που ήρθαν οι κομμουνιστές από τις εξορίες και μας γαλούχησαν με το πνεύμα της ανθρωπιάς, της συμπόνοιας, της αλληλεγγύης, της ισότητας και της αδελφοσύνης… …Μας μίλησαν για ωραία πράγματα, για ειρήνη, συναδέλφωση, αλληλεγγύη, για απελευθέρωση της γυναίκας… …Όλα αυτά μπήκαν στην ψυχή μας και δεν τα ξεχάσαμε ποτέ.»
(από συνέντευξη του Π. Τζαβέλλα)
Το 1949 συνελήφθη τραυματισμένος βαρύτατα, και αργότερα ακρωτηριάστηκε το δεξί του πόδι. Φυλακίστηκε ως πολιτικός κρατούμενος έως το 1959 σε πολλές φυλακές της χώρας, και καταδικάστηκε τρεις φορές σε θάνατο. Τελικά αφέθηκε ελεύθερος εξαιτίας της νόσου Buerger από την οποία έπασχε. Το 1961 καταφεύγει με τη βοήθεια του ΚΚΕ στην Σοβιετική Ένωση, όπου νοσηλεύτηκε 3 χρόνια για να θεραπευτεί, ενώ παράλληλα σπούδασε μουσική στο ωδείο Ροστόφ.
Με την επιβολή της δικτατορίας ο Τζαβέλλας συνελήφθη, βασανίστηκε και καταδικάστηκε για την αντιδικτατορική του δράση σε είκοσι χρόνια κάθειρξη. Παρέμεινε στη φυλακή για 3 χρόνια και τελικά αποφυλακίστηκε το 1971 λόγω «ανηκέστου βλάβης» της υγείας του. Μετά τη διάσπαση του ΚΚΕ το 1968 ο Τζαβέλλας ακολούθησε για το υπόλοιπο της ζωής του το ΚΚΕ Εσωτερικού.
Ο Τζαβέλλας δεν έκρυψε την άποψή του για τα λάθη της Αριστεράς που οδήγησαν στην ήττα τα κινήματα της γενιάς του:
«Οι ιδέες μας δεν διαψεύστηκαν. Δεν εφαρμόστηκαν σωστά. Το λάθος δεν είναι ο μαρξισμός, ο σοσιαλισμός και ο κομμουνισμός. Το λάθος ήταν στις ηγεσίες του ΚΚΣΕ [σ.σ. Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης] και των Λαϊκών Δημοκρατιών και της δικής μας ηγεσίας, που δεν εφάρμοσαν σωστά τις αρχές και μετέτρεψαν τη δικτατορία του προλεταριάτου σε δικτατορία επί του προλεταριάτου.»,
είχε πει σε συνέντευξή του.
Ο Αντάρτης των μπουάτ
Ο Τζαβέλλας υπήρξε συνθέτης και στιχουργός εξαιρετικά σημαντικών τραγουδιών που κινούνται σε όλα τα είδη, από τη δημοτική μουσική και τα ρεμπέτικα, μέχρι το ροκ και το λαϊκό, και –παρότι αυτοδίδακτος– έγραφε ο ίδιος τις παρτιτούρες και έκανε τις ενορχηστρώσεις του.
Όμως αυτό για το οποίο ξεχώρισε και αγαπήθηκε είναι το πολιτικό του τραγούδι. Οι ιδέες του και η αγωνιστική του δράση δεν γινόταν να μην αντανακλαστούν και στο μουσικό του έργο, το οποίο θεωρείται σημαντικό κομμάτι της στρατευμένης τέχνης στην Ελλάδα της Χούντας και της μεταπολίτευσης.
Το 1965, ο Τζαβέλλας ξεκίνησε να παίζει κιθάρα σε μπουάτ, μέχρι που αυτές έκλεισαν από τη Χούντα. Μετά την αποφυλάκισή του από το χουντικό καθεστώς, άρχισε να εργάζεται ξανά ως επαγγελματίας μουσικός. Το 1971-72έστησε στην Πλάκα το θρυλικό στέκι του «Το Αντάρτικο Λημέρι». Εκεί τραγουδούσε –μεταξύ άλλων– δικά του πολιτικά τραγούδια, απαγορευμένο Μίκη Θεοδωράκη και αντάρτικα. Οι ασφαλίτες, που ήταν πάντα παρόντες στις ζωντανές εμφανίσεις του, τον οδηγούσαν τακτικά στην ασφάλεια όπου τον ξυλοκοπούσαν, μέχρι να τον αφήσουν ξανά ελεύθερο.
Από το 1971 μέχρι το 1974 συνεργάστηκε με τον Μάνο Λοΐζο, τον Χρήστο Λεοντή, τον Ηλία Λογοθέτη, κ.ά. Δυο μήνες πριν την εξέγερση του Πολυτεχνείου ξεκίνησε να παίζει στην μπουάτ «5η Εποχή» στην Πλάκα, με τον Γιάννη Ζουγανέλη και τον Νικόλα Άσιμο, τραγουδώντας αντάρτικα και τραγούδια σε στίχους του Χιώτη αγωνιστή ποιητή Φώτη Αγγουλέ.
Η πτώση της Χούντας το 1974 τον βρίσκει στη μπουάτ «Λήδρα», που τραγουδά μαζί με τη σύντροφο του Νατάσα Παπαδοπούλου και την ορχήστρα του. Οι εμφανίσεις του εκεί υπήρξαν εξαιρετικά δημοφιλείς. Ειδικά τα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, το πολιτικό τραγούδι κυριάρχησε στις προτιμήσεις της ελληνικής νεολαίας, μεγάλο κομμάτι της οποίας πολιτικοποιήθηκε και οργανώθηκε μαζικά στην Αριστερά. Ο πρώτος –και ίσως δημοφιλέστερος– δίσκος του Τζαβέλλα «Τα Τραγούδια από το Αντάρτικο Λημέρι» κυκλοφόρησε το 1975, και είναι ζωντανή ηχογράφηση από τις εμφανίσεις του εκεί. Ακολούθησαν άλλοι 8 δίσκοι έως το 1986.
Έδωσε αρκετές συναυλίες σε γήπεδα και πανεπιστήμια σε όλη την Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό (Γερμανία, Σουηδία κ.ά.). Τη δεκαετία του ’80 βρίσκεται κυρίως στα στέκια των Εξαρχείων, ενώ η καλλιτεχνική του πορεία συνεχίστηκε έως και το 1995 σε διάφορες μουσικές σκηνές της Αθήνας και του Πειραιά.
Η διάσωση του αντάρτικου τραγουδιού
Η συμβολή του Πάνου Τζαβέλλα στη διάσωση του Αντάρτικου τραγουδιού θεωρείται αναντικατάστατη, αφού είχε μαζέψει πλούσιο υλικό από αντιστασιακά τραγούδια, καταγράφοντάς τα μέσα στις φυλακές παρέα με τους συγκρατούμενούς του.
«Πολλά από τα αντάρτικα τα ήξερε γιατί τα έλεγε κι ο ίδιος στο βουνό. Άλλα τα κατέγραψε από συγκρατούμενούς του στα μπλε τετραδιάκια του όπου κράταγε σημειώσεις……Το αντάρτικο τραγούδι το ανέστησε ο Πάνος… …Το έμαθε σε όλο τον κόσμο…»
(από συνεντεύξεις της τραγουδίστριας και συντρόφου του Ν. Παπαδοπούλου)
Ο Τζαβέλλας ηχογράφησε πολλά αντάρτικα τραγούδια στους δίσκους του, ενώ δεν έλειπαν ποτέ από τις ζωντανές εμφανίσεις του. Όντας και ο ίδιος πρώην αντάρτης, θέλησε να μεταφέρει τις εμπειρίες του αγώνα μέσα από τα τραγούδια της Αντίστασης. Αλλά και να διασώσει το Αντάρτικο τραγούδι δίνοντάς το «πίσω στο λαό που το δημιούργησε», όπως είχε δηλώσει ο ίδιος, αφήνοντας μια παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές. Ο ίδιος είχε γράψει:
«Τα τραγούδια της Εθνικής Αντίστασης… …είναι η φωνή, του λαού μας… …είναι ο καθρέφτης της λαϊκής ψυχής, είναι οι πόθοι και τα όνειρά του, είναι η κλαγγή των όπλων, βροντή κι αστροπελέκι, είναι κάλεσμα για μάχη, είναι η ψυχή του αγώνα».
(από το βιβλίο του Π. Τζαβέλλα «Ανταρτο-Rock», εκδόσεις Ελεύθερος Διάλογος)
Μια ανεκτίμητη συμβολή σε κοινωνικό και καλλιτεχνικό επίπεδο
Η συμβολή του Πάνου Τζαβέλλα υπήρξε ανεκτίμητη, τόσο στους μεγάλους αγώνες της γενιάς του, όσο και στην παρακαταθήκη που άφησε στο πολιτικό τραγούδι της εποχής του.
Το πάθος του για λευτεριά και κοινωνική δικαιοσύνη τον συντρόφευε σε όλη του τη ζωή. Αφηγείται η σύντροφός του Νατάσα Παπαδοπούλου:
«Ήταν στον Ερυθρό Σταυρό άρρωστος όταν του είπα για τη δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου. Μου απάντησε: “Τα κτήνη ακόμη σκοτώνουν το μέλλον μας;”».
Παρά τις ήττες, τους διωγμούς και τις δυσκολίες, ο Τζαβέλλας έμεινε πιστός στα πιστεύω του. Ποτέ δεν εγκατέλειψε τις σοσιαλιστικές του ιδέες, την επιθυμία του για κοινό αγώνα της Αριστεράς και το όραμα του για έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο.
Και τελικά οι διώκτες του πέτυχαν το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επιθυμούσαν: Αντί να τον λυγίσουν και να τον φοβίσουν, του έδωσαν κινητήριο δύναμη για να διοχετεύσει το όραμά του και στη μουσική του. Να συγκινήσει, να εμψυχώσει και να αφυπνίσει τον κόσμο, ακόμη και στις πιο σκοτεινές και δυσοίωνες εποχές.
