Το παρακάτω κείμενο είναι βασισμένο στην εισήγηση που έγινε στην αρχή της συζήτησης με τίτλο «Πως λειτουργεί ο καπιταλισμός, βασικές έννοιες της μαρξιστικής θεώρησης της οικονομίας για να ξέρουμε τι συμβαίνει γύρω μας». Η συζήτηση ήταν μέρος του πολιτικού προγράμματος του 26ου κάμπινγκ Antinazizone-YRE που έγινε στο Δρέπανο Θεσπρωτίας το καλοκαίρι του 2019.
Πολλοί άνθρωποι αρκετά συχνά δηλώνουν πως «τα οικονομικά δεν τα καταλαβαίνουν» και πως τους πιάνει πονοκέφαλος να διαβάζουν τις οικονομικές ειδήσεις. Παρακάτω θα κάνουμε μια προσπάθεια να παρουσιάσουμε τις βασικές αρχές λειτουργίας του καπιταλισμού, με έναν εκλαϊκευμένο (αλλά όχι λαϊκίστικο) τρόπο. Με παραδείγματα και επεξηγήσεις θα προσπαθήσουμε να δείξουμε πως δεν είναι ένα «άπιαστο όνειρο» να καταλάβει κάποιος τα οικονομικά.
Στην πραγματικότητα αυτή η δήλωση «αδυναμίας» πολλών ανθρώπων σε σχέση με την κατανόηση των οικονομικών ζητημάτων έχει σε μεγάλο βαθμό επιβληθεί από τα πάνω. Οι κυρίαρχοι προσπαθούν να μας πείσουν ότι «δεν γίνεται» εμείς οι απλοί άνθρωποι να καταλάβουμε σύνθετες οικονομικές έννοιες.
Προσπαθούν να μας πείσουν ότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε γιατί 15.000 παιδιά πεθαίνουν κάθε μέρα (!) από αιτίες που μπορούν εύκολα να προληφθούν, την στιγμή που 8 άνθρωποι έχουν περιουσία όσο ο μισός πληθυσμός του πλανήτη. Ότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ο Όσκαρ και η κόρη του Βαλέρια πνίγηκαν αγκαλιασμένοι στην προσπάθεια τους να περάσουν τα σύνορα της πιο πλούσιας χώρας στην ιστορία του πλανήτη.
Οι «αναλυτές» -υποστηρικτές του καπιταλισμού- θα μας πουν: «βέβαια στεναχωριόμαστε για όλα αυτά τα άσχημα που συμβαίνουν αλλά μπλα, μπλα, μπλά αριθμοί και μπλα, μπλα, μπλα νόμοι, και μπλα, μπλα, μπλα το αόρατο χέρι της αγοράς…».
Στην πραγματικότητα προσπαθούν να μας πείσουν ότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε πως λειτουργεί η οικονομία, μια και το «αόρατο χέρι της αγοράς» έχει κάτι το θρησκευτικό στην τρόπο που παρουσιάζεται, σαν μια σύγχρονη θρησκεία. Όπως οι βασιλείς ισχυριζόταν ότι κατείχαν την θέση τους «ελέω θεού», έτσι και σήμερα θέλουν να μας πείσουν ότι η ζωή μας είναι όπως είναι «ελέω αγοράς». Ότι δεν μπορούμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει μπροστά μας και γύρω μας. Και πρέπει να προσπαθήσουμε να σπάσουμε αυτή την αντίληψη.
Το εργαλείο που θα χρησιμοποιήσουμε σε αυτή την προσπάθεια είναι η μαρξιστική ανάλυση. Μια μέθοδος ανάλυσης της πραγματικότητας που κατά τη γνώμη μας εξακολουθεί να είναι η πιο εξελιγμένη από όσες υπάρχουν σήμερα. Και ο Μαρξ αφιέρωσε μεγάλο μέρος της ζωής του στην ανάλυση του τρόπου που λειτουργεί η οικονομία, ειδικά ο καπιταλισμός.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή
Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε την λειτουργία της οικονομίας στην ανθρώπινη κοινωνία πρέπει να δούμε την ιστορική πορεία της ανθρώπινης δραστηριότητας γενικά.
Μπορούμε να πούμε πως η ιστορία του ανθρώπινου είδους ξεκίνησε από τον αντίχειρα.
Το γένος Homo, ζώντας στα δέντρα δεν χρειαζόταν τόσο πολύ τα χέρια για να περπατάει στα τέσσερα και άρχισε να τα χρησιμοποιεί για να πιάνει αντικείμενα, να πετάει πέτρες, να κρατιέται. Και τελικά να χρησιμοποιήσει εργαλεία. Έτσι ξεκίνησε η εργασία.
Τι διαχωρίζει τον άνθρωπο από το υπόλοιπο ζωικό «βασίλειο»; Ουσιαστικά η εργασία.
Ο Ένγκελς στο έργο του «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου» λέει ότι:
«Η εργασία δημιούργησε τον ίδιο τον άνθρωπο».
Ο άνθρωπος δεν έπεσε «έτοιμος» από τον ουρανό. Εξελίχθηκε. Και μπόρεσε να εξελιχθεί ακριβώς μέσω της εργασίας.
Τα παλαιότερα λίθινα εργαλεία χρονολογούνται γύρω στα 2,6 εκατομμύρια χρόνια πριν, περίπου την εποχή που το γένος Australopithecus είχε αρχίσει να εξαφανίζεται και να δίνει τη θέση του στο γένος Homo, στο οποίο ανήκουν οι σύγχρονοι άνθρωποι.
Η εργασία είναι η βάση ανάπτυξης του πολιτισμού. Και αυτό γιατί η δυνατότητα του ανθρώπου να εργάζεται οδήγησε σε μεγαλύτερη συνεργασία και κοινή δραστηριότητα, η οποία με τη σειρά της δημιούργησε την ανάγκη για επικοινωνία. Έτσι αναπτύχθηκε η γλώσσα αρχικά προφορικά, και στην συνέχεια γραπτά. Και αυτή ήταν η βάση για την ανάπτυξη στη συνέχεια των επιστημών, της τέχνης και του πολιτισμού όπως τον γνωρίζουμε σήμερα.
Η ανθρώπινη εργασία αποτελεί μια λογική, συνειδητή και σκόπιμη δραστηριότητα, ενώ τα ζώα κατευθύνονται από το ένστικτο. Ο Μαρξ αναφέρει:
«Η αράχνη λειτουργεί με τρόπους που μοιάζουν με τις κινήσεις μιας υφάντρας, και η μέλισσα θα ντρόπιαζε αρκετούς αρχιτέκτονες με τον τρόπο που φτιάχνει τις κυψέλες της. Αλλά αυτό που ξεχωρίζει ακόμα και τον χειρότερο αρχιτέκτονα από την καλύτερη μέλισσα, είναι ότι ο αρχιτέκτονας φτιάχνει το δημιούργημα του στο μυαλό του πριν το χτίσει στην πράξη».
Μορφές κοινωνικής οργάνωσης
Η λέξη οικονομία προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις οίκος και νέμομαι, και περιλαμβάνει όλες εκείνες τις δραστηριότητες που αφορούν την διαχείριση της οικίας. Πιο γενικά, οικονομία είναι το σύνολο των συνειδητών και συστηματικών ενεργειών των ανθρώπων, που διαβιούν σε κοινωνία και περιλαμβάνει την παραγωγή, διανομή, ανταλλαγή και την κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών, δηλαδή ουσιαστικά τη διαχείριση των προϊόντων της εργασίας.
Η ανθρωπότητα στην ιστορική της πορεία πέρασε από διάφορες φάσεις, στις οποίες διαχειριζόταν την οικονομία με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα κάθε φορά με το επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Ο καπιταλισμός, το σύστημα διαχείρισης της οικονομίας στο οποίο ζούμε σήμερα, δεν είναι παρά μόνο η πιο πρόσφατη μορφή μιας τέτοιας κοινωνικής οργάνωσης.
Η πρώτη μορφή οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας μπορεί να χαρακτηριστεί ως «πρωτόγονη κομμουνιστική κοινωνία». Πρόκειται για τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες στις οποίες υπήρχε ισότητα μεταξύ των μελών τους στο μοίρασμα της εργασίας αλλά και των προϊόντων τα οποία μάζευαν από τη φύση (καρποί από τα δέντρα και κυνήγι). Όλοι έκαναν αυτό που μπορούσαν για να επιβιώσουν, σε ένα περιβάλλον δύσκολο και εχθρικό. Σιγά σιγά αναπτύχθηκε ένας πρώτος καταμερισμός της εργασίας μέσα σε κάθε κοινότητα, ο οποίος ήταν αρχικά «φυσικός»: οι πιο γρήγοροι ασχολούταν με το κυνήγι, οι πιο δυνατοί με το χτίσιμο, κτλ. Με αυτό τον τρόπο άρχισε να αναπτύσσεται η τεχνική ικανότητα των ανθρώπων και να εξελίσσονται τα εργαλεία τους. Έτσι, δημιουργήθηκε και ένα πρώτο πλεόνασμα προϊόντων, με άλλα λόγια «πλούτος», δηλαδή παραπάνω προϊόντα από τις άμεσες ανάγκες. Μεγάλη ώθηση σε αυτή τη διαδικασία έδωσε η εξημέρωση των ζώων και η ανακάλυψη της γεωργίας, της συστηματικής δηλαδή καλλιέργειας των τροφών- αντί της απλής συλλογής τους.
Σαν αποτέλεσμα, τέθηκε το θέμα της διανομής. Όσο τα προϊόντα έφταναν ίσα ίσα για την επιβίωση δεν υπήρχε βάση για να τεθεί ένα τέτοιο ερώτημα, καθώς οι κοινότητες απλά μοιράζονταν ότι υπήρχε. Προέκυψε λοιπόν το ερώτημα πως θα μοιραστούν και πως θα ανταλλάσσονται τα προϊόντα που παράγονται;
Η ύπαρξη πλεονάσματος στην παραγωγή δημιούργησε αφενός την ανάγκη για καλύτερη οργάνωση της κοινωνίας (άρα για μια ηγετική δύναμη που θα έπαιζε αυτό το ρόλο), και αφετέρου τον χώρο για την ανάπτυξη μιας «ελίτ» που δεν θα δουλεύει αλλά θα ζει από αυτό το πλεόνασμα. Αυτή μπορεί να έπαιρνε αρχικά την μορφή του γεροντότερου της φυλής ή των «μάγων» που διεκδικούσαν αυτή τη θέση αξιοποιώντας την άγνοια για τον τρόπο λειτουργίας του κόσμου.
Έτσι σταδιακά αλλά και μέσα από συγκρούσεις περάσαμε σε μια νέα μορφή, αυτή των δουλοκτητικών κοινωνιών. Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων οδήγησε στην ανάγκη για εργατικά χέρια και επέκταση των καλλιεργούμενων εδαφών, το οποίο με τη σειρά του ενίσχυσε τους πολέμους και τις συγκρούσεις μεταξύ φυλών. Από τους πολέμους προκύπταν σκλάβοι, με το πρόβλημα της διανομής να «λύνεται» με πολύ «απλό» τρόπο: οι σκλάβοι δούλευαν και παρήγαγαν τον πλούτο, και έπαιρναν ένα κομμάτι ψωμί. Όπως κανείς καταλαβαίνει όμως, αυτή η μορφή οργάνωσης είχε σαφή όρια. Από ένα μέγεθος κοινωνίας και ανάπτυξης και μετά δεν μπορούσε να λειτουργήσει, καθώς οι σκλάβοι δεν είχαν κανένα κίνητρο να δουλεύουν, έκαναν εξεγέρσεις, και φυσικά δεν είχαν κανένα λόγο να αφιερώσουν ενέργεια για να βελτιώσουν την παραγωγή.
Το επόμενο κοινωνικό σύστημα που αντικατέστησε τις δουλοκτητικές κοινωνίες ήταν η φεουδαρχία (περίπου από το 500 μέχρι το 1500 μχ). Εκεί δεν υπήρχαν δούλοι αλλά δουλοπάροικοι, συνδεδεμένοι με την περιουσία του φεουδάρχη. Αυτοί δούλευαν στο δικό τους κομμάτι γης 3 μέρες τη βδομάδα, και στο κομμάτι του φεουδάρχη άλλες 3. Η Κυριακή ήταν συνήθως για θρησκευτική λατρεία και ξεκούραση. Και αυτό όμως το σύστημα οργάνωσης έφτασε κάποια στιγμή στα όρια του, παρότι αποτελούσε με μια έννοια «πρόοδο» σε σχέση με τις δουλοκτητικές κοινωνίες. Για άλλη μια φορά, οι παραγωγικές σχέσεις ήταν εμπόδιο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Έτσι περάσαμε στον καπιταλισμό.
Ο καπιταλισμός είναι το πιο πρόσφατο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης και μέχρι στιγμής και αυτό με την λιγότερη διάρκεια ζωής από τα προηγούμενα. Παρόλο που φυσικά οι κοινωνικές διεργασίες είναι μακροχρόνιες, μπορούμε να πούμε ότι ο καπιταλισμός επικράτησε με τις αστικές επαναστάσεις στην Αγγλία, την Αμερικάνικη επανάσταση του 1776 και φυσικά την Γαλλική Επανάσταση του 1789.
Τι ξεχωρίζει τον καπιταλισμό από τα προηγούμενα οικονομικά συστήματα; Συνεχίζει μεν η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής όπως πχ στην φεουδαρχία, αλλά ο εργάτης πια είναι «ελεύθερος» να πουλάει την εργατική του δύναμη στον κάτοχο των μέσων παραγωγής προκειμένου να κερδίζει τα προς το ζην.
Ας δούμε λοιπόν πως λειτουργεί ο καπιταλισμός μέσω της περιγραφής κάποιων βασικών εννοιών:
Το προϊόν
Για να ξεκινήσουμε την ανάλυση της οικονομίας πρέπει να πάμε στο μόριο: το προϊόν.
Ο άνθρωπος κινείται με κριτήριο την κάλυψη των αναγκών του. Υπάρχουν ανάγκες επιβίωσης αλλά και πνευματικές ανάγκες. Και με την εργασία του παράγει προϊόντα για αυτό τον σκοπό.
Κάθε προϊόν έχει μια αξία χρήσης (αλλιώς δεν θα είχε λόγο να παραχθεί). Αξία χρήσης δεν σημαίνει «πρακτική» αξία. Για κάποιον άνθρωπο το να ζωγραφίσει ένα πίνακα που να τον κοιτάει κάθε πρωί και να τον βοηθάει να περάσει τη μέρα του μπορεί να έχει τεράστια αξία, η οποία να μην είναι «πρακτική».
Από την άλλη, πολλές αξίες χρήσης δεν είναι προϊόντα εργασίας, όπως ο αέρας που αναπνέουμε, ή ο ήλιος.
Ως προϊόν δηλαδή χαρακτηρίζουμε όλα εκείνα τα υλικά και πνευματικά αγαθά που προκύπτουν από την εργασία μας και ικανοποιούν κάποια ανάγκη.
Εμπόρευμα
Όταν τα προϊόντα παράγονται για προσωπική χρήση τα πράγματα είναι απλά. Όμως αυτό παραπέμπει σε πολύ πρωτόγονες συνθήκες. Φανταστείτε πόσα λίγα προϊόντα και υπηρεσίες θα είχε ένας άνθρωπος αν ήταν αναγκασμένος να τα φτιάχνει όλα μόνος του.
Στον καπιταλισμό υπάρχει τεράστια εξάπλωση του καταμερισμού της εργασίας, κάτι που επιτρέπει σε συγκεκριμένους εργαζομένους να εξειδικεύονται (και άρα να γίνονται πιο παραγωγικοί), και να συνεργάζονται (και άρα να μπορούν να παράγουν πιο σύνθετα προϊόντα σε μεγαλύτερη κλίμακα). Ο καταμερισμός της εργασίας όμως βάζει στο τραπέζι το ζήτημα της ανταλλαγής, καθώς πρέπει να βρεθεί ένας τρόπος ο εργαζόμενος στις τηλεπικοινωνίες να μπορεί να έχει πρόσβαση σε λαχανικά και ο αγρότης να έχει κινητό τηλέφωνο.
Ποιος και πως ορίζει την ανταλλακτική αξία ενός προϊόντος; Προσοχή, δεν μιλάμε για την τιμή, που είναι η χρηματική αποτύπωση της αξίας σε μια δεδομένη στιγμή. Η τιμή μπορεί να επηρεάζεται από διάφορους τυχαίους ή συγκυριακούς παράγοντες, πχ αν κάποιος πουλάει ομπρέλες αφότου ξεκινήσει η βροχή στο κέντρο της πόλης μπορεί να τις πουλήσει πολύ πιο ακριβά από ότι θα τις πουλούσε ένα μεσημέρι με καύσωνα.
Πρωτίστως μας ενδιαφέρει όμως η αξία ενός προϊόντος.
Η διαφορά στην αξία των προϊόντων δεν μπορεί να εξηγηθεί από τις διαφορές στα φυσικά τους χαρακτηριστικά. Δεν είναι πχ τα πιο μεγάλα προϊόντα πιο ακριβά από τα μικρά, ή τα σκληρά από τα μαλακά, ή τα μπλε από τα κίτρινα.
Η μόνη βάση πάνω στην οποία μπορεί να γίνει σύγκριση της αξίας δύο προϊόντων είναι η ποσότητα εργασίας που περιέχουν. Δηλαδή σε πόσες ώρες φτιάχτηκε ένα τραπέζι, και πόσες ώρες χρειάστηκε για να παραχθεί ένα κιλό αχλάδια.
Φυσικά, στην γενικευμένη παραγωγή υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που ενσωματώνονται και επηρεάζουν την αξία ενός προϊόντος: οι πρώτες ύλες, τα μηχανήματα, κτλ. Αλλά και σε αυτά, αυτό που καθορίζει την αξία τους είναι η ποσότητα εργασίας που περιέχουν: γιατί το ξύλο είναι πιο φτηνό από το μάρμαρο; Γιατί παράγεται με λιγότερη εργασία. Η αξία των μηχανών και των εργαλείων επίσης έχει να κάνει με τον χρόνο εργασίας που απαιτήθηκε για την παραγωγή τους- πχ ένα μικρό παλετοφόρο έχει φυσικά μικρότερη αξία από ένα κλαρκ. Και φυσικά η αξία τους περιλαμβάνει και την ποσότητα της εργασίας που χρειάστηκε για την τεχνολογική πρόοδο που οδήγησε στην ανακάλυψη τους.
Άρα, η αξία ενός εμπορεύματος καθορίζεται από την ποσότητα εργασίας που περιέχει.
Χρήμα
Βέβαια σήμερα η ανταλλακτική αξία μετριέται με χρήμα: δηλαδή με μια κοινή μονάδα μέτρησης της αξίας. Το χρήμα είναι το γενικό ισοδύναμο όλων των προϊόντων- όπως το εμβαδό για τον χώρο ή το μέτρο για την απόσταση.
Το χρήμα είναι το μέσο που βοηθάει στην κυκλοφορία των εμπορευμάτων. Θα ήταν πολύ πιο δύσκολο αλλιώς. Φανταστείτε έναν λογιστή να θέλει να πληρώσει για ένα ρούχο ανταλλάσσοντας τις υπηρεσίες του για αυτό το προϊόν. Θα έπρεπε να κουβαλάει στην αγορά το laptop του και να βρει και κατάστημα που να θέλει να κάνει φορολογική δήλωση.
Το χρήμα όμως, επειδή ενσαρκώνει την δυνατότητα αγοράς όλων των προϊόντων έχει θεοποιηθεί.
Η κίνηση των εμπορευμάτων μπορεί να αποδοθεί με τον τύπο:
Ε-Χ-Ε όπου Ε=Εμπόρευμα και Χ=Χρήμα
Οι άνθρωποι λοιπόν με την εργασία τους παράγουν εμπορεύματα, που τα πουλάνε με αντάλλαγμα χρήματα, τα οποία στη συνέχεια χρησιμοποιούν για να αγοράσουν εμπορεύματα που ικανοποιούν τις ανάγκες τους.
Η αξία όπως είδαμε παραπάνω δεν είναι το ίδιο πράγμα με την τιμή. Τιμή είναι η χρηματική έκφραση της αξίας. Ο νόμος της προσφοράς και της ζήτησης παίζει ρόλο στην διαμόρφωση της τιμής (πχ ένα αγροτικό προϊόν σε μια περίοδο που δεν έχει πάει καλά η σοδειά πουλιέται ακριβότερα), αυτή όμως πάντα κινείται γύρω από την αξία του προϊόντος. Γι’ αυτό ένα μολύβι δεν μπορεί ποτέ να πουληθεί παραπάνω από ένα αυτοκίνητο, όση και αν είναι η προσφορά και η ζήτηση για αυτά τα δύο προϊόντα.
Άρα το χρήμα ως γενικό ισοδύναμο διευκολύνει την κίνηση των εμπορευμάτων.
Εργασία
Τώρα, αφού είδαμε την αξία, ας πάμε λίγο πιο πίσω, σε αυτό που δημιούργησε την αξία, δηλαδή στην εργασία.
Εργασία είναι η ανάλωση σωματικής ή πνευματικής ενέργειας από τον άνθρωπο στην κατεύθυνση της παραγωγής προϊόντων. Στο ερώτημα αν είναι μόνο η εργασία που παράγει νέα αξία απαντάμε ναι. Φανταστείτε να βάζαμε μόνο μηχανήματα και πρώτες ύλες σε ένα κτίριο. Θα μπορούσε να γίνει η παραγωγή; Όχι.
Θα ρωτήσει κάποιος, ναι αλλά δεν έχουν αξία τα ορυκτά; Τα μεταλλεύματα έχουν αξία γιατί υπάρχει η προοπτική να τα εξορύξει ο άνθρωπος. Αν δεν μπορούσαν να εξορυχθούν δεν θα είχαν καμία αξία. Όπως είδαμε και πριν, καμιά νέα αξία δεν μπορεί να δημιουργηθεί χωρίς την ανθρώπινη εργασία.
Ακόμα και αν φτάσουμε σε ένα τεχνολογικά τόσο εξελιγμένο στάδιο όπου θα φτιαχτούν μηχανήματα που μπορούν να λειτουργούν μόνα τους ένα εργοστάσιο (ακόμα και να επιδιορθώνονται μόνα τους), αυτά τα μηχανήματα κάποιος πρέπει να τα έχει φτιάξει, με την χρήση της ανθρώπινης εργασίας και διάνοιας. Επίσης δεν θα έχουν δυνατότητα προσαρμογής και εξέλιξης με βάση νέες ανάγκες και νέα προϊόντα στην παραγωγή- πάλι θα πρέπει να υπάρξει συμμετοχή της ανθρώπινης εργασίας.
Άρα, η εργασία είναι η πηγή κάθε αξίας στην ανθρώπινη κοινωνία.
Κεφάλαιο
Το κεφάλαιο μπορεί να οριστεί ως χρήμα σε κίνηση.
Μας ρωτάνε πολλές φορές «ποιοι είναι αυτοί οι περιβόητοι καπιταλιστές»; Καπιταλιστές είναι οι κάτοχοι του κεφαλαίου. Κεφάλαιο δεν είναι τα πολλά λεφτά. Είναι τα πολλά λεφτά που παίζουν ρόλο στην παραγωγική διαδικασία (επενδύονται). Αυτός που έχει 10 εκατομμύρια ευρώ σε μασούρια κάτω από το στρώμα του είναι μόνο εν δυνάμει καπιταλιστής.
Είδαμε ότι η κίνηση των εμπορευμάτων είναι Ε-Χ-Ε. Αυτό έχει νόημα γιατί δίνεις κάτι που έχεις και δεν σου είναι απαραίτητο και με το χρήμα που αποκτάς παίρνεις κάτι που χρειάζεσαι ή θέλεις.
Οι εργαζόμενοι κατά βάση το μόνο που μπορούν να πουλάνε σε συστηματική βάση είναι η εργατική τους δύναμη, όπως θα δούμε παρακάτω. Οι κάτοχοι του χρήματος όμως;
Για τον κάτοχο του χρήματος δεν έχει νόημα το Χ-Ε-Χ (Χρήμα- Εμπόρευμα- Χρήμα) αν είναι να πάρει το ίδιο ποσό γιατί δεν κερδίζει τίποτα και τζάμπα μπαίνει στον κόπο. Ο καπιταλιστής δεν είναι φιλάνθρωπος τροχονόμος των εμπορευμάτων για να βοηθάει απλά την κυκλοφορία τους. Πρέπει να βγάζει κάποιο κέρδος, δηλαδή ένα Χ’.
Άρα Χ-Ε-Χ’
Αυτό μπορεί να το βρει μόνο αξιοποιώντας την εργασία.
Θα ρωτήσει κάποιος/α: «δεν μπορεί όμως να βγάλει κέρδος μόνο μέσω της ανταλλαγής (π.χ. να αγοράζει φτηνά και να πουλάει ακριβά)»; Μπορεί μέχρι να τον πάρουν πρέφα, αλλά όπως και να έχει αυτή η διαδικασία δεν δημιουργεί καινούρια αξία, απλά αλλάζει την κατανομή της ήδη υπάρχουσας αξίας από τις τσέπες κάποιων στις τσέπες κάποιων άλλων. Αν έβγαινε από εκεί το κέρδος αυτό θα σήμαινε ότι ο συνολικός όγκος των αξιών δεν θα άλλαζε, κάτι που δεν ισχύει και αποδεικνύεται εμπειρικά.
Για το κεφάλαιο, σκοπός δεν είναι να παράγει αξίες χρήσης αλλά αξία σκέτη, δηλαδή η αναπαραγωγή και η αύξηση του σαν κεφάλαιο. Πως το πετυχαίνει αυτό; Με την εμπλοκή του στην παραγωγική διαδικασία.
Μπορούμε να χωρίσουμε το κεφάλαιο που απασχολείται στην παραγωγή σε σταθερό και μεταβλητό κεφάλαιο.
Σταθερό κεφάλαιο: μηχανήματα, κτίρια, εργαλεία, πρώτες ύλες, κτλ
Μεταβλητό κεφάλαιο: εργασία
Το σταθερό κεφάλαιο από μόνο του δεν παράγει αξία. Η αξία (και η υπεραξία) δημιουργούνται από το μεταβλητό κεφάλαιο.
Με λίγα λόγια το κεφάλαιο είναι ο συσσωρευμένος πλούτος που επενδύεται στην παραγωγή με σκοπό την αναπαραγωγή και περεταίρω συσσώρευση του.
Υπεραξία
Υπεραξία είναι η πρόσθετη αξία που κερδίζει ο κεφαλαιοκράτης (καπιταλιστής) σαν αποτέλεσμα της χρησιμοποίησης της εργασίας. Γιατί;
Ο ρόλος της εργασίας είναι διπλός:
α. Δημιουργεί νέα αξία μέσω της ανάλωσης φυσικής και πνευματικής ενέργειας του ανθρώπου
β. Μεταβιβάζει στο παραγόμενο προϊόν μέρος της αξίας των μέσων παραγωγής (μηχανημάτων, εργαλείων, πρώτων υλών, κτλ)
Αφού η εργασία είναι η μόνη πηγή αξίας, πως βρίσκεται ο εργαζόμενος στον πάτο της πυραμίδας της οικονομίας και ο κεφαλαιοκράτης στην κορυφή;
Ο κεφαλαιοκράτης είναι κάτοχος του κεφαλαίου, κάτι που του επιτρέπει να αγοράζει τα μέσα παραγωγής που είναι απαραίτητα για την εργασία ώστε να δημιουργήσει αξία. Εδώ φυσικά τίθεται το ερώτημα πως έγινε κάτοχος των μέσων παραγωγής, αλλά δεν υπάρχει χρόνος να μπούμε σε αυτή την ανάλυση.
Δεν αγοράζει εργασία από τον εργάτη αλλά την εργατική του δύναμη.
Εργασία και εργατική δύναμη
Ποια η διαφορά της εργασίας από την εργατική δύναμη όμως; Θα μπορούσε να πει κανείς ότι αυτό το ερώτημα μπορεί να αποκαλύψει την μεγαλύτερη ίσως «κομπίνα» στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Εργασία είναι η συνειδητή και σχεδιασμένη δράση του ανθρώπου που έχει σκοπό τη μεταβολή του περιβάλλοντος του για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του.
Η εργατική δύναμη είναι η ανθρώπινη δύναμη, πνευματική ή χειρωνακτική, ειδικευμένη ή ανειδίκευτη που καταναλώνεται για να παραχθεί ένα προϊόν.
Η εργασία λοιπόν είναι η γενική έννοια, οτιδήποτε κάνουμε για να βελτιώσουμε τη ζωή μας. Αν ο καπιταλιστής αγόραζε την εργασία του εργάτη έπρεπε να του πληρώσει ότι παρήγαγε και άρα δεν θα έβγαζε κέρδος. Αν κάποιος πχ δουλεύει σε ένα εργοστάσιο που παράγει ξύλινες καρέκλες και με την εργασία του παράξει 5 καρέκλες μέσα στο 8ωρό, και αν ο καπιταλιστής κρατήσει μόνο το κόστος τον πρώτων υλών και πληρώσει τον εργάτη όλη την αξία της εργασίας του (και των 5 τεμαχίων που παράχθηκαν), ο ίδιος θα μείνει στο τέλος με το ίδιο αρχικό κεφάλαιο που είχε. Και όπως είδαμε παραπάνω, για τον καπιταλιστή το Χ-Ε-Χ δεν έχει νόημα.
Αντί για αυτό, αγοράζει την εργατική δύναμη του εργάτη σε μια τιμή (μισθός) και την αξιοποιεί όπως αυτός θέλει χωρίς να δίνει λογαριασμό στον εργάτη για το τι παράγεται, πως και πόσο πουλιέται, κτλ.
Μισθός
Άρα, η εργατική δύναμη στον καπιταλισμό είναι και αυτή ένα εμπόρευμα. Πως καθορίζεται η αξία της όμως;
Όπως σε όλα τα προϊόντα η αξία καθορίζεται από την ποσότητα εργασίας που περιέχουν, κατ’ αντιστοιχία η αξία της εργατικής δύναμης καθορίζεται από τον αναγκαίο για την αναπαραγωγή της χρόνο εργασίας.
Δηλαδή, ο εργάτης δεν μπορεί να δουλεύει 24 ώρες το 24ωρο (αν και πολύ θα το θέλανε οι καπιταλιστές). Πρέπει να φάει, να ντυθεί, να πλυθεί, να στεγαστεί και να ζεσταθεί, να ικανοποιήσει πνευματικές ανάγκες (διασκέδαση, διακοπές, κτλ) και να αναπαραχθεί- να κάνει παιδιά. Αν δεν γινόταν αυτά ο εργάτης θα πέθαινε γρήγορα και ο καπιταλιστής θα έχανε την πηγή του κέρδους του. Επίσης δεν θα μπορούσε να κάνει παιδιά και έτσι να τροφοδοτεί την παραγωγή με νέο εργατικό δυναμικό. Όπως λέει και το γνωστό τραγούδι «είμαι εξάρτημα εγώ της μηχανής σας και ο γιός μου το ανταλλακτικό». Επίσης, δε θα μπορούσε να εκπαιδευτεί και να καταρτιστεί. Το πόσο ακριβώς κοστίζουν όλες αυτές οι δραστηριότητες του εργαζόμενου (και άρα πόσος πρέπει να είναι ο μισθός του) καθορίζεται κάθε φορά από το επίπεδο ανάπτυξης της κοινωνίας και τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε χώρας και εποχής. Αλλά και τους εργατικούς και κοινωνικούς αγώνες.
Ο εργάτης πουλάει στον καπιταλιστή την εργατική του δύναμη γιατί δεν μπορεί να κάνει αλλιώς, δεν έχει άλλο τρόπο να επιβιώσει.
Ποσοστό υπεραξίας
Σκοπός των καπιταλιστών δεν είναι απλά να βγάλουν υπεραξία από την παραγωγή, αλλά να την αυξάνουν συνεχώς. Αυτό το πετυχαίνουν με διάφορους τρόπους:
α. Με το να επιμηκύνουν τον χρόνο εργασίας (π.χ. από 8 σε 9 ή 10 ώρες τη μέρα)
β. Με το να εντατικοποιήσουν την παραγωγή (να παράγουν οι εργαζόμενοι περισσότερα προϊόντα μέσα στο 8ωρο τους)
γ. Με το να ρίξουν την τιμή της εργατικής δύναμης- τον μισθό (χρησιμοποιώντας ως όπλο την ανεργία)
Γενικά η μάχη για το ύψος των μισθών είναι η μάχη για το ποιος θα πάρει μεγαλύτερο μέρος της υπεραξίας που παράγει η εργασία, ο εργάτης ή ο καπιταλιστής. Η έκβαση κάθε φορά αυτής της μάχης (που είναι διαρκής) καθορίζει και το ποσοστό της υπεραξίας που βγάζει ο καπιταλιστής.
Ποσοστό της υπεραξίας είναι η σχέση ανάμεσα στον αναγκαίο χρόνο εργασίας για να παραχθούν εμπορεύματα που να καλύπτουν την αξία της εργατικής δύναμης (και του σταθερού κεφαλαίου) και στον επιπλέον χρόνο μέσα στον οποίο παράγεται η υπεραξία (το κέρδος), που αλλιώς ονομάζεται και υπερεργασία.
Συνολικά μπορούμε να πούμε ότι η υπεραξία είναι η απλήρωτη εργασία που προκύπτει από την εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης του εργαζόμενου από το κεφάλαιο μέσω της παραγωγής.
Κρίσεις
Παραπάνω αναλύσαμε θεωρητικά το πώς γίνεται η εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την τάξη των καπιταλιστών (αστική τάξη). Πέραν όμως της θεωρητικής ανάλυσης, αυτή η εκμετάλλευση αποδεικνύεται και εμπειρικά: μέσω της διαρκούς συσσώρευσης των ανισοτήτων.
Σήμερα οι ανισότητες μεταξύ πλουσίων και φτωχών είναι μεγαλύτερες από κάθε στιγμή στην ιστορία. Ναι, φυσικά υπάρχει πρόοδος που επηρεάζει και τα κατώτερα στρώματα της κοινωνίας, αλλά ταυτόχρονα έχει συσσωρευτεί και πλούτος ασύλληπτος. Όντως, αν σκεφτεί κανείς το βιοτικό επίπεδο και τις συνθήκες που μεγάλωσαν οι γονείς μας θα δει ότι σήμερα από πολλές απόψεις είμαστε πολύ καλύτερα. Το θέμα όμως είναι, πως θα μπορούσαμε να είμαστε αν ο πλούτος που παράγεται μοιραζόταν ισότιμα σε αυτούς που τον παράγουν.
Ο καπιταλισμός βέβαια δεν είναι μόνο ένα σύστημα εκμεταλλευτικό για τους εργαζόμενους. Επιπλέον, είναι και ένα σύστημα που έχει πολύ σοβαρά «λειτουργικά» προβλήματα.
Σαν σύστημα ο καπιταλισμός είναι πολύ ασταθές. Χαρακτηρίζεται από κυκλικές κρίσεις στις οποίες καταστρέφει τις παραγωγικές δυνάμεις προκειμένου να μπορέσει να ξεπεράσει τις αντιφάσεις του. Μετά, μόλις ξεπεράσει την κρίση και μπει ξανά σε φάση ανάκαμψης, μας ζητάει συγγνώμη, μας δίνει κάτι λίγα και «περασμένα ξεχασμένα».
Αυτές οι κρίσεις είναι αποτέλεσμα της σύγκρουσης μέσων παραγωγής με τις σχέσεις παραγωγής.
Δηλαδή η κοινωνία μπορεί να κάνει βήματα στην τεχνολογία, την επιστήμη, τον πολιτισμό αλλά και την ευημερία και την οργάνωση (παραγωγικές δυνάμεις), αλλά το γεγονός ότι υπάρχει ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (παραγωγικές σχέσεις) μπαίνει διαρκώς εμπόδιο σε αυτή την πρόοδο.
Αυτή η σύγκρουση εμφανίζεται στην πιο οξεία της μορφή στις περιόδους των κρίσεων.
Ο Μαρξισμός αναδεικνύει τη θεμελιώδη αντίφαση του καπιταλισμού, που είναι η ασύστολη δίψα για ανάπτυξη της παραγωγής (προκειμένου να πραγματοποιήσει κέρδη), με την περιορισμένη δυνατότητα κατανάλωσης των μαζών. Με λίγα λόγια, όσο ο καπιταλισμός αυξάνει την εκμετάλλευση, πριονίζει το κλαδί που κάθεται.
Και αυτό γιατί ως εργαζόμενοι δεν πληρωνόμαστε τον πλούτο που παράγουμε, και άρα δεν είμαστε σε θέση να τον αγοράσουμε ως καταναλωτές.
Η σύγκρουση αυτή στη βάση του συστήματος οδηγεί στην ονομαζόμενη υπερπαραγωγή προϊόντων, δηλαδή η δίψα των καπιταλιστών για όλο και περισσότερα κέρδη, μαζί με την άναρχη λειτουργία της αγοράς, τους οδηγεί να παράγουν προϊόντα που οι εργαζόμενοι δεν έχουν δυνατότητα να καταναλώσουν.
Κρίση στον καπιταλισμό σημαίνει ότι υπάρχουν τα πάντα, αλλά δεν μπορούν να συνδυαστούν! Υπάρχουν άνθρωποι που θέλουν να εργαστούν και δεν βρίσκουν δουλειά, υπάρχουν μηχανήματα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην παραγωγή αλλά αραχνιάζουν, υπάρχουν πρώτες ύλες που μπορούν να μετατραπούν σε προϊόντα αλλά μένουν ανεκμετάλλευτες, υπάρχουν προϊόντα στις αποθήκες αλλά κανείς δεν μπορεί να τα αγοράσει και τέλος υπάρχουν ανθρώπινες ανάγκες που πρέπει να καλυφθούν και δεν καλύπτονται. Δε θα μπορούσε να φανταστεί κάποιος έναν καλύτερο τρόπο να περιγράψει ένα σύστημα που απλά δε λειτουργεί.
Και πως μπορεί να ξεπεράσει το σύστημα τις κρίσεις του; Μόνο μέσω της καταστροφής των παραγωγικών δυνάμεων. Δηλαδή την καταστροφή υποδομών και μηχανημάτων, αλλά και την καταστροφή ανθρώπινου δυναμικού. Μόνο έτσι μπορεί να «πιάσει πάτο» η οικονομία και να αρχίσει ξανά ο κύκλος της «ανάπτυξης».
Η παραπάνω βέβαια δεν είναι μια άποψη δημοφιλής. Το να πεις σε κάποιον/α ότι το σύστημα αυτό που ζούμε δε λειτουργεί και χρειάζεται ανατροπή και το χτίσιμο μιας νέας μορφής κοινωνικής οργάνωσης είναι κάτι που δεν το «χωνεύει» εύκολα. Όπως όταν πάει κάποιος στον μηχανικό το παλιό αμάξι του για να επιδιορθώσει μια βλάβη, και ο μηχανικός του λέει «φίλε μπορείς να το φτιάξεις, αλλά το συγκεκριμένο όχημα από εδώ και πέρα θα συνεχίσει να σου ρουφάει χρήματα και ταυτόχρονα θα βγάζει διαρκώς προβλήματα, οπότε καλύτερα να το αλλάξεις». Η πρώτη αντίδραση μας είναι να αντιπαθήσουμε τον μηχανικό, τον «εξάγγελο» της είδησης, γιατί ζοριζόμαστε να αποδεχτούμε την αλήθεια. Ξέρουμε όμως ότι έχει δίκιο.
Να εκτελέσουμε την καταδικαστική απόφαση
Πως γίνεται να έχουν 6 άνθρωποι περιουσία όση ο μισός πλανήτης; Πως φτάσαμε σαν κοινωνία ως εδώ;
Με την παραπάνω ανάλυση προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε την ιστορική πορεία της κοινωνίας που την οδήγησε στον καπιταλισμό. Σήμερα, οι καπιταλιστές, οι πολιτικοί τους εκπρόσωποι και οι μηχανισμοί πάνω στους οποίους στηρίζονται ευθύνονται για πολέμους, κρίσεις, φτώχεια, ρατσισμό, και κοινωνική παρακμή.
Η ιστορία είναι ο δικαστής. Και έχει καταδικάσει αυτό το σύστημα.
Εμείς όμως πρέπει να εκτελέσουμε την ποινή, ανατρέποντας το.
Όπως έλεγε ο Μαρξ, το «όπλο» της κριτικής και της θεωρίας, δεν μπορεί να αντικαταστήσει την «κριτική των όπλων». Που σημαίνει ότι μια υλική δύναμη μπορεί να ανατραπεί μόνο από μια άλλη υλική δύναμη. Και η κατάλληλη θεωρία, μετατρέπεται σε υλική δύναμη όταν γίνεται κτήμα των ανθρώπων.
Και αυτό πρέπει να κάνουμε αν θέλουμε να απαλλαχτούμε από τα δεσμά του καπιταλισμού και να ζήσουμε, αξιοποιώντας τις τεράστιες δυνατότητες που έχουμε κατακτήσει συλλογικά ως ανθρωπότητα, ελεύθεροι.
