Toυ Νίκου Νικήσιανη. Αναδημοσίευση από το RedNoteBook
Νομίζω ότι μέσα από τα δραματικά γεγονότα των τελευταίων ημερών συντελείται κάτι πολύ πιο καθοριστικό από τη στροφή ενός κόμματος. Αυτό που μετατοπίζεται, προκαλώντας σεισμούς και ηφαιστειακές εκρήξεις αντίστοιχες της μετατόπισης τεκτονικών πλακών, είναι η βασική αντίθεση, η αντίθεση δηλαδή που κυριαρχεί στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό.
Για τον μαρξισμό βέβαια η βασική αντίθεση, αυτή που επικαθορίζει το σύνολο των ιστορικών κοινωνικών σχέσεων, είναι η αντίθεση κεφαλαίου-εργασίας – με μία λέξη: η ταξική πάλη. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η ταξική αντίθεση πρωταγωνιστεί η ίδια σε κάθε πεδίο κοινωνικού ανταγωνισμού· αντίθετα, είναι η καθοριστική γιατί μπορεί να καθορίζει, να «διορίζει» ποια αντίθεση θα εμφανίζεται ως η κύρια σε κάθε πεδίο, σε κάθε στιγμή, ενώ η ίδια συνήθως «απουσιάζει»: «είναι ο άγνωστος x που λύνει την εξίσωση ακριβώς γιατί λείπει από αυτή», σύμφωνα με τα όμορφα λόγια ενός παλιού βιβλίου.
Και είναι αυτή ακριβώς η αντίληψη που διακρίνει και καθιστά ιστορικά χρήσιμο το μαρξισμό: όχι ότι γνωρίζει ποια είναι η βασική αντίθεση και ασχολείται μόνο με αυτή (αυτό είναι υποδειγματικός αριστερισμός), αλλά αντίθετα, ότι επειδή γνωρίζει την καθοριστική σημασία της αντίθεσης κεφαλαίου-εργασίας, μπορεί να κατανοήσει, να διακρίνει ποια είναι η κύρια αντίθεση σε κάθε συγκεκριμένο πεδίο, σε κάθε συγκεκριμένη στιγμή και να ευθυγραμμιστεί με αυτή: συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης. «Σωστή» στο πλαίσιο της ταξικής πάλης, έλεγε χοντρικά ο Αλτουσέρ, είναι μία θέση η οποία ευθυγραμμίζεται με την κύρια αντίθεση του πεδίου της, στη δεδομένη πάντα στιγμή. Να βρεις και να αναδείξεις την εκάστοτε κύρια αντίθεση στο κάθε πεδίο της ταξικής πάλης, να τοποθετηθείς με σαφήνεια απέναντι στις δυνάμεις του αντιπάλου και να αναπτύξεις τη δράση και το λόγο σου γύρω από αυτήν: να ποιο είναι με μία φράση το καθήκον του μαρξισμού και των μαρξιστών.
Ταυτόχρονα όμως, και αυτό όπως αποδείχθηκε τις τελευταίες ημέρες είναι εξίσου κρίσιμο, ο μαρξισμός αναγνωρίζει ότι η εκάστοτε αντίθεση καθίσταται βασική όχι από μόνη της, αλλά γιατί την διόρισε ως τέτοια η ταξική πάλη και η σχέση κεφαλαίου-εργασίας, μέσα πάντα από ένα περίπλοκο σύμπλεγμα ανταγωνιστικών μεσολαβήσεων. Και ξέρει ότι, μόλις με τον ένα ή άλλο τρόπο λυθεί αυτή η αντίθεση, κάποια άλλη θα πάρει τη θέση της και η πάλη θα συνεχιστεί με άλλη μορφή. Αν μάλιστα παρακολουθήσουμε την πορεία «διορισμού» της προηγούμενης αντίθεσης, μπορούμε συχνά να προβλέψουμε και την επόμενη.
Υπό το φως των παραπάνω ανεπίκαιρων σκέψεων, ας δούμε ξανά τη σημερινή παράδοξη επικαιρότητα. Αναμφίβολα, η κυρίαρχη αντίθεση στην Ελλάδα της τελευταίας πενταετίας ήταν η αντίθεση μνημόνιο-αντιμνημόνιο· πάνω σε αυτή οργανώθηκε η κοινωνία, πάνω σε αυτή ξέσπασαν οι πλατείες και οι απεργίες, εξαιτίας αυτής πέσανε τρεις διαδοχικές μνημονιακές κυβερνήσεις πριν την ώρα τους. Όποιος δεν τοποθετήθηκε με σαφήνεια πάνω σε αυτή, και δεν επένδυσε εκεί το σύνολο των δυνάμεών του, έκανε λάθος και γι’ αυτό έχασε. Ο ΣΥΡΙΖΑ το έκανε σωστά και κέρδισε.
Όπως όμως φάνηκε, η σωστή τοποθέτηση στη συγκυρία δεν φτάνει. Η αντίθεση μνημόνιο-αντιμνημόνιο δεν έγινε κυρίαρχη γιατί η Ελλάδα υποτάχθηκε στα σχέδια σκοτεινών δυνάμεων ή «ακραίων συντηρητικών κύκλων». Έγινε κυρίαρχη γιατί τη διόρισε η ταξική πάλη: αν ανασυγκροτήσουμε απλοϊκά τα γεγονότα, η ταξική πάλη είναι αυτή που έφερε την καπιταλιστική κρίση, η κρίση είναι αυτή που κατέρριψε τις τράπεζες, αύξησε την ανεργία, διόγκωσε το χρέος, οδήγησε σε κρατική χρεοκοπία και ανάγκασε την αστική τάξη της χώρας να κρυφτεί πίσω από το βασικό της οχυρό: την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα Μνημόνια τα επέβαλε η Ευρωπαϊκή Ένωση – όχι από σαδισμό, αλλά για να διασώσει και να σταθεροποιήσει τον ελληνικό καπιταλισμό.
Μέχρι τώρα, ωστόσο, δεν τα κατάφερε. Η ίδια η ταξική πάλη ενέτεινε την αποσταθεροποίηση, τόσο στο πεδίο της οικονομίας (οι περίφημες «μεταρρυθμίσεις» που δεν προχωρούσαν), όσο και στο επίπεδο της πολιτικής, με την πλήρη σχεδόν κατάρρευση του παλιού πολιτικού σκηνικού. Η κορύφωση αυτής της κρίσης ήρθε με το σοκ της ανάδειξης της αντιμνημονιακής κυβέρνησης· μία εκλογική νίκη που, ανεξάρτητα από το τι έγραφαν τα προγράμματα του ΣΥΡΙΖΑ, δομήθηκε ακριβώς και μόνο πάνω στην –κυρίαρχη– αντίθεση μνημόνιο-αντιμνημόνιο, υποτιμώντας συνειδητά όχι μόνο κάθε άλλη αντίθεση, αλλά και όλο το πλαίσιο που κατέστησε κυρίαρχη αυτήν. Δεν ξέρω αν η υποτίμηση αυτή έγινε για λόγους εκλογικού τακτικισμού («μη φοβηθεί ο κόσμος»), ή γιατί έτσι κι αλλιώς ο ορίζοντας του ΣΥΡΙΖΑ δεν έφτανε μέχρι τις πιο βαθιές σχέσεις και αντιθέσεις. Έτσι ή αλλιώς, αποδείχθηκε λάθος. Ο ΣΥΡΙΖΑ είδε τη σωστή αντίθεση και κέρδισε, απώθησε όμως ό,τι υπάρχει πίσω από αυτήν – και έχασε.
Και εδώ ξεκινούν τα καλά νέα. Χάρη στην εμμονή του ΣΥΡΙΖΑ να φτάσει την αδιέξοδη γραμμή του μέχρι τέλους, αναγκαστήκαμε όλοι να δούμε ότι η αντίθεση μνημόνιο-αντιμνημόνιο δεν φύτρωσε από μόνη της. Τα μνημόνια δεν ήταν μία ακραία τακτική κάποιων κύκλων της Ε.Ε., αλλά η επιτομή της κοινής νεοφιλελεύθερης στρατηγικής της: δεν ήταν αποτέλεσμα λάθος συντελεστών, αλλά η κεντρική επιλογή για την ταξική πάλη σήμερα. Σήμερα λοιπόν είναι πια σαφές ότι όποιος δεν συμφωνεί με τον αέναο ζόφο των μνημονίων, οφείλει να τοποθετηθεί με σαφήνεια ενάντια στο ευρώ και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Να το πούμε με όρους κοινωνικού ανταγωνισμού: όσες τάξεις και ομάδες κερδίζουν από τη φτωχοποίηση των πολλών, οφείλουν να υπερασπιστούν το κοινό νόμισμα (και μαζί του τα αναπόφευκτα μνημόνια). Όσες χάνουν, οφείλουν να απορρίψουν τα μνημόνια (και μαζί το κοινό νόμισμα και την Ευρωπαϊκή Ένωση).
Μετά την υπογραφή του τρίτου μνημονίου, μία εποχή τέλειωσε και μια νέα χαράζει: η βασική αντίθεση στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό είναι σήμερα η αντίθεση υπέρ ή κατά του ευρώ και της «Ευρώπης». Το φωνάζει πια όλος ο κόσμος: το φώναξαν όλοι οι εκπρόσωποι της αστικής τάξης την εβδομάδα του δημοψηφίσματος, και –για να μην ξεχνάμε– χάσανε. Το παραδέχεται έμμεσα ο πάλαι ποτέ αντιμνημονιακός ΣΥΡΙΖΑ μέσα από την παράδοσή του, το εκφράζει η αγωνία όλων των ανθρώπων που ρωτούν αν υπάρχει εναλλακτική. Όσο πόνο και να προκάλεσε η υποταγή του ΣΥΡΙΖΑ σε χιλιάδες αγωνιστές και αγωνίστριες, δεν μπορούμε παρά να δούμε αυτή την αλλαγή εποχής σαν μία αναγκαία και θετική εξέλιξη: μία ακόμα «βίαιη ωρίμανση», από την ανάποδη αυτή τη φορά.
Γιατί αυτή η νέα φάση της ταξικής πάλης, ακόμα και αν ξεκινά με αρνητικούς συσχετισμούς, δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί ως αναβάθμιση. Αυτή τη φορά, τα στρατόπεδα είναι δύο και πιο διακριτά από ποτέ, το επίδικο είναι πολύ πιο βαθύ και πολύ πιο άμεσο. Χρειάστηκε να φανεί το GREXIT στον ορίζοντα, για να θυμηθούμε πόσο σημαντικό είναι το ευρώ για τον ελληνικό καπιταλισμό, πόσο σημαντική η ευρωπαϊκή συμμαχία για την ελληνική αστική τάξη, ότι ο ευρωπαϊσμός αποτελεί σήμερα το κομβικό σημείο της αστικής ιδεολογίας. Αυτό που αμφισβητείται σήμερα δεν είναι πια μία λανθασμένη τακτική, ένα διεφθαρμένο πολιτικό σύστημα ή μία άδικη φορολογία, είναι το ίδιο το όνομα της αστικής μας τάξης: η «Ευρώπη».
Πάνω σε αυτή την αντίθεση θα συγκροτηθούν, πιθανά πολύ γρήγορα, οι εναλλακτικές που σήμερα φαντάζουν τόσο δύσκολες. Και η αντίσταση στο τρίτο μνημόνιο θα είναι η καλύτερη προετοιμασία του κόσμου να δεχθεί και να συζητήσει αυτές τις εναλλακτικές. Και φυσικά, πάνω σε αυτή τη νέα αντίθεση θα τοποθετηθεί και θα αναπροσδιοριστεί, θέλει δε θέλει, και το πολιτικό σκηνικό. Η ηγετική ομάδα του ΣΥΡΙΖΑ έχει ήδη τοποθετηθεί από τη λάθος μεριά, αφού συνέδεσε αμετάκλητα την εξουσία και μαζί τη μοίρα της με το δόγμα ότι κάθε αντίθεση, κάθε εναλλακτική στην ευρωζώνη, σημαίνει καταστροφή. Μένει να δούμε ποιοι και με ποιο τρόπο θα τοποθετηθούν από τη σωστή.
Και ένας τελευταίος αστερίσκος: ας μην κάνουμε το ίδιο λάθος. Όσο κρίσιμο είναι να τοποθετηθούμε με σαφήνεια και χωρίς οικονομία δυνάμεων και ψυχής σε αυτή την αντίθεση, άλλο τόσο λάθος θα είναι θα είναι να τη φετιχοποιήσουμε και να την απογυμνώσουμε από το πλαίσιό της. Άλλωστε, η έξοδος από το ευρώ πολύ σύντομα θα αναμετρηθεί μάλλον με άλλα, ακόμα πιο βαθειά θεμέλια της αστικής εξουσίας και της αστικής ιδεολογίας, φτάνοντας στο ζήτημα της ιδιοκτησίας. Και τότε πάλι, η βασική αντίθεση θα αλλάξει κι η ζωή θα συνεχιστεί, με τον τρόπο που αυτή ξέρει: μέσα από αντιφάσεις, ήττες, πόνο και χαρά, μέσα από εναλλακτικούς δρόμους που μέχρι χθες ήταν αόρατοι και σήμερα φωνάζουν μπροστά στα μάτια μας.
