Η Σόνια Γκρους αναλύει τις νέες τάσεις της τεχνολογίας, τον ρόλο των ρομπότ και του ίντερνετ στην οικονομική εξέλιξη, τις startups και το bitcoin, και θέτει το ερώτημα αν όλα αυτά είναι ικανά να σώσουν τον καπιταλισμό από την κρίση.
Aπό το site της CWI, socialistworld.net
Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ) στην τελευταία του έκθεση, μιλάει επαινετικά για τη «σταθερή ανάπτυξη της παγκόσμιας οικονομίας». Ναι, υπάρχουν ορισμένοι κίνδυνοι, λέει το ΔΝΤ, μεταξύ των οποίων και οι πολιτικοί. Αλλά η κρίση έχει ξεπεραστεί και μια νέα και ανθηρή περίοδος βρίσκεται μπροστά μας. Αν δει κάποιος τα πράγματα επιφανειακά, κάτι τέτοιο φαίνεται να ισχύει. Τον Ιούνη, η Τζάνετ Γιέλεν, πρόεδρος της Αμερικάνικης Κεντρικής Τράπεζας (FED), δήλωσε πως δε θα υπάρξει καινούργια οικονομική κρίση «κατά τη διάρκεια της ζωής μας». Η ίδια είναι 71 ετών, επομένως υπάρχει μια πιθανότητα αυτό να ισχύσει στην περίπτωση της.
Αλλά η πρόγνωση της αμερικάνικης εταιρείας επενδύσεων Pacific Investment Management Company (PIMCO) φαίνεται να είναι πιο ρεαλιστική. Εκτιμά την πιθανότητα ύφεσης εντός της επόμενης πενταετίας περίπου στο 70%. Όχι μόνο η πρόσφατη ανάκαμψη βασίζεται σε συσσώρευση νέων χρεών ενώ παράλληλα βλέπουμε να αναπτύσσονται νέες «φούσκες», αλλά επιπλέον, αυτές οι φούσκες μπορεί να σκάσουν (και θα σκάσουν) προκαλώντας νέα κρίση στο ήδη ασταθές οικονομικό περιβάλλον.
Δεν υπάρχει νέα επανάσταση
Οι νέες τεχνολογίες, η ρομποτική, ο αυτοματισμός, το «ίντερνετ των πραγμάτων» [1] και άλλοι όροι χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν αυτό που παρουσιάζεται σαν μια νέα βιομηχανική επανάσταση. Μετά την ατμομηχανή, το εργασιακό μοντέλο Φορντ και τους υπολογιστές, μας λένε ότι τώρα ζούμε την 4η βιομηχανική επανάσταση. Οι προπαγανδιστές του καπιταλισμού θέλουν να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι αυτό θα μας οδηγήσει όλους σε μια νέα εποχή όπου η ανθρωπότητα θα ζήσει ειρηνικά και απελευθερωμένη από την σκληρή, βρώμικη και κουραστική εργασία.
Είναι αλήθεια ότι τα smartphones, οι υπολογιστές, ακόμη και τα ρομπότ είναι παντού και επηρεάζουν όλο και περισσότερο τη ζωή μας. Το 2010 χρησιμοποιούνταν διεθνώς 1 εκατομμύριο ρομπότ. Μέχρι το 2019, οι προγνώσεις λένε ότι αυτός ο αριθμός θα έχει σχεδόν τριπλασιαστεί. Μέχρι το 2020 υπολογίζεται ότι σχεδόν 21 δισεκατομμύρια συσκευές θα είναι συνδεδεμένες στο ίντερνετ. Στα πλαίσια του καπιταλισμού όμως , αυτή η εξέλιξη είναι και περιορισμένη (σε σχέση με τις υπαρκτές παραγωγικές δυνατότητες), και ταυτόχρονα δημιουργεί νέες αντιφάσεις. Σε μια περίοδο που οι επενδύσεις στην πραγματική παραγωγή δεν είναι όσο κερδοφόρες προσδοκούν οι καπιταλιστές (λόγω της κρίσης), στρέφουν την προσοχή τους σε άλλους τομείς, όπου ελπίζουν να αποκομίσουν υψηλότερα κέρδη. Λόγω της χαοτικής λειτουργίας της αγοράς, αυτό δεν γίνεται με έναν ελεγχόμενο τρόπο, αλλά ανεξέλεγκτα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μια νέα φούσκα.
«Βιομηχανία 4.0»;
Σύμφωνα με τη μαρξιστική ανάλυση, η κερδοφορία του κεφαλαίου συρρικνώνεται, καθώς το ποσοστό κέρδους έχει την τάση να μειώνεται. Ένας τρόπος για να ξεπεραστεί αυτό, είναι να αυξηθεί η εκμετάλλευση της εργασίας. Ο Γερμανός συνδικαλιστής Βελφ Σρότερ αποκαλεί τον όρο «Βιομηχανία 4.0» που λανσάρει η γερμανική κυβέρνηση «απλά έναν προπαγανδιστικό όρο». Οι άνθρωποι ανταγωνίζονται τα ρομπότ και πιέζονται να εργαστούν πιο φτηνά. Το σενάριο των ρομπότ που παίρνουν την εξουσία είναι φυσικά επιστημονική φαντασία, αλλά οι εφαρμογές spyware και τα ρομποτικά πολεμικά συστήματα δείχνουν πόσους κινδύνους κρύβει αυτή η εξέλιξη. Την ίδια ώρα, οι εταιρείες που εμφυτεύουν τσιπ κάτω από το δέρμα των υπαλλήλων τους, δείχνουν ποιος είναι τελικά ο σκοπός: να υποτάξουν τους ανθρώπους στις μηχανές. Αυτό όμως γίνεται προς όφελος και υπό την κυριαρχία ανθρώπινων όντων, της μικρής αλλά πολύ πλούσιας ελίτ, της άρχουσας τάξης.
Η άλλη όψη αυτών την εξελίξεων, είναι ότι υπάρχει ένας πολύ σκληρός ανταγωνισμός για το ποιος θα κυριαρχήσει σε μια παγκόσμια αγορά που όλο συρρικνώνεται. Οι Αμερικάνοι και Ευρωπαίοι καπιταλιστές φοβούνται ότι θα χάσουν περισσότερο έδαφος, κυρίως προς όφελος της Κίνας. Η κινέζικη οικονομία εξακολουθεί να αναπτύσσεται, και πλέον δεν αντιγράφει απλά την τεχνολογία και τα brands της Δύσης, αλλά δημιουργεί νέες καινοτομίες και μάλιστα αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο σε ορισμένους τομείς. Στον τομέα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, η Κίνα έχει καταστεί παγκόσμιος ηγέτης, ενώ είναι πιθανό να ακολουθήσουν και άλλοι τομείς. Με βάση αυτά τα δεδομένα, στη Δύση φαίνεται να επικρατεί η στρατηγική να χρησιμοποιηθεί η πιο σύγχρονη τεχνολογία για να γίνει πιο φτηνή η παραγωγή, ώστε οι δυτικές δυνάμεις να παραμείνουν κυρίαρχες στην αγορά. Ο διευθύνων σύμβουλος της γερμανικής επενδυτικής εταιρείας SAP, Λούκα Μούτσιτς, ανακοίνωσε ότι οι εταιρείες στις ΗΠΑ, την Ευρώπη και την Ασία «αυξάνουν την ένταση». Πρόκειται για έναν οικονομικό πόλεμο, που μπορεί να ακολουθηθεί από στρατιωτικές συγκρούσεις, ενδεχομένως με τη μορφή περιφερειακών πολέμων.
Startups και συγχωνεύσεις
Ενώ ακούμε διαρκώς για την ανάγκη για «μικρό κράτος» σε τομείς που είναι σημαντικοί για τους ανθρώπους της εργατικής τάξης – όπως η Υγεία και η Παιδεία – στον τομέα της νέας τεχνολογίας οι καπιταλιστές απαιτούν συνεχώς όλο και περισσότερη βοήθεια και χρηματοδότηση από το κράτος. Για να υποστηρίξουν το εγχώριο κεφάλαιο, οι κυβερνήσεις μεταφέρουν κονδύλια από το κοινωνικό κράτος στον τομέα της νέας τεχνολογίας. Στο παλιό μοτίβο του αμερικάνικου ονείρου ότι «όλοι μπορούν να καταφέρουν να γίνουν πλούσιοι» προστέθηκε μια νέα καραμέλα: ότι χρειάζεσαι απλά ένα κομπιούτερ, πρόσβαση στο ίντερνετ και μια έξυπνη ιδέα για να γίνεις πλούσιος. Αυτή η προπαγάνδα χρησιμοποιείται επιπλέον για να ασκήσει και πίεση στους ανέργους, παρουσιάζοντας σαν δικό τους το λάθος ότι είναι άνεργοι, μια και «δεν αρπάζουν τις ευκαιρίες». Έτσι, εμφανίζονται μυριάδες νέες μικρές εταιρείες κυρίως δημιουργημένες από αυτοαπασχολούμενους. Κάποιες ελάχιστες που είναι επιτυχημένες συχνά εξαγοράζονται από μεγάλες επιχειρήσεις. Οι τελευταίες γλιτώνουν έτσι πολλά χρήματα, καθώς δε χρειάζεται να επενδύσουν κεφάλαια στην έρευνα, αλλά μπορούν να αγοράσουν φτηνά τα επιτυχημένα αποτελέσματα κρατικά χρηματοδοτημένων start ups που έχουν ξεκινήσει αυτοαπασχολούμενοι.
Την ίδια στιγμή, οι εξελίξεις στον τομέα των νέων τεχνολογιών ενισχύουν την παγκόσμια τάση για συγχωνεύσεις και εξαγορές. Οι συγχωνεύσεις είναι κοντά σε ένα μακροπρόθεσμο υψηλό, φτάνοντας σε όγκο τα 2.476 τρις δολάρια – και οι συμφωνίες που αφορούν τον τομέα της τεχνολογίας αντιστοιχούν σε σχεδόν 30% αυτών των συναλλαγών, όπως έδειξε μια έρευνα του Boston Consulting Group. Πολλοί από αυτούς που αγοράζουν εταιρείες τεχνολογίας είναι τράπεζες, κάτι που αυξάνει τους στενούς δεσμούς μεταξύ του χρηματοπιστωτικού τομέα και της «πραγματικής» οικονομίας – δεσμοί που δείχνουν ότι μια κατάρρευση σε έναν τομέα δε θα παραμείνει περιορισμένη, αλλά θα επηρεάσει και άλλους. Στο σύγχρονο καπιταλισμό δεν υπάρχει αυτό που λέμε καθαρή «χρηματοπιστωτική κρίση» – μια τέτοια κρίση έχει πάντα σοβαρές επιπτώσεις σε ολόκληρη την οικονομία.
Νέες φούσκες
Πριν από 30 χρόνια, στις 19 Οκτωβρίου του 1987, ο δείκτης Dow Jones του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης έχασε 22,6% της αξίας του σε μια μέρα. Οι χρηματιστηριακές αγορές «διόρθωσαν» τις υπερτιμημένες μετοχές και οι μικροί επενδυτές, συμπεριλαμβανομένων ανθρώπων της εργατικής τάξης που ήλπιζαν να εξασφαλίσουν ένα παραπάνω εισόδημα, πλήρωσαν για αυτή την εξέλιξη. Σήμερα υπάρχουν συζητήσεις για την πιθανότητα μιας νέας τέτοιας κατάρρευσης.
Οι εμπειρογνώμονες δείχνουν ιδιαίτερα προς την κατεύθυνση του «Big 5» (Αpple, Amazon, Facebook, Alphabet/Google και Microsoft) ή των «FANG και φίλων» (Facebook, Amazon, Netflix, Alphabet/Google, Apple, eBay, Microsoft, Priceline, Salesforce) ως υπερεκτιμημένων μετοχών. Μιλάνε για μια «παράλογη ευφορία» και κάνουν παραλληλισμούς με την προηγούμενη φούσκα του 2000.
Μια ένδειξη για τον όλο και πιο κερδοσκοπικό χαρακτήρα του συστήματος είναι η ανάπτυξη κρυπτονομισμάτων όπως το Bitcoin. Το ηλεκτρονικό αυτό «νόμισμα» δημιουργήθηκε τεχνητά πριν από 10 χρόνια και σήμερα δεν αποτελεί παρά έναν επικερδή τρόπο για να ξεπλένεις χρήμα, αλλά και μια αγορά για γρήγορη κερδοφορία. Ένας όλο και πιο μεγάλος αριθμός hedge funds επενδύουν σε αυτό τον τομέα προσδοκώντας εύκολα κέρδη. Η τιμή του bitcoin σπάει το ένα ρεκόρ μετά το άλλο. Όταν το «νόμισμα» δημιουργήθηκε, 10.000 bitcoins άξιζαν περίπου όσο κοστίζουν 2 πίτσες. Τον Δεκέμβρη του ’17 ένα bitcoin άξιζε ως και 20.000 δολάρια. Όπως σε όλα τα πυραμιδικά συστήματα, αυτοί που βρίσκονται εκεί από την αρχή και αποχωρούν την κατάλληλη στιγμή, βγάζουν μια περιουσία. Σήμερα υπάρχουν πάνω από 900 εικονικά νομίσματα. Στις αρχές του 2017 η αξία τους υπολογιζόταν σε 17,5 δις δολάρια – μέχρι τον Σεπτέμβρη είχε φτάσει τα 100δις. Πρόκειται για τον ορισμό της «φούσκας» στην οικονομία.
Οι κρίσεις είναι ενδημικές
Στις 9 Ιουνίου του 2017 οι αγορές είχαν αναταραχές εξαιτίας του κακού αποτελέσματος των Συντηρητικών στις βρετανικές εκλογές. Έτσι υπήρξε μια πτώση στην αξία των χαρτοφυλάκιων που είχαν να κάνουν με την τεχνολογία, και κεφάλαια αξίας πάνω από 100 δις δολάρια χάθηκαν μέσα σε λίγες ώρες. Τον περασμένο Νοέμβρη οι χρηματιστηριακές αγορές είχαν άλλη μια αναταραχή. Οι αγορές επανέκαμψαν γρήγορα, αλλά τα θεμέλια της παγκόσμιας οικονομίας δείχνουν ότι δεν είναι και τόσο σταθερά. Η τρέχουσα ανάκαμψη χρηματοδοτείται από κρατικά κεφάλαια και δημιουργεί όλο και μεγαλύτερα χρέη. Η νέα τεχνολογία δεν μπορεί να λύσει αυτές τις αντιφάσεις του καπιταλισμού, ίσα ίσα θα τις ωθήσει σε ένα ακόμα υψηλότερο επίπεδο. Στη βιασύνη τους να κερδίσουν την κούρσα του ανταγωνισμού, οι εταιρείες επενδύουν σε νέες τεχνολογίες για να μειώσουν το κόστος παραγωγής. Με τον τρόπο αυτό, μειώνουν τον μοναδικό παράγοντα στη διαδικασία παραγωγής που όχι μόνο αναπαράγει τη δική του αξία, αλλά είναι σε θέση να παράγει περισσότερη αξία: την εργατική δύναμη. Στη δεκαετία του ‘80, η Ιαπωνία αποτελούσε πρότυπο οικονομίας που βασιζόταν στις νέες τεχνολογίες. Όλα όσα ήταν μοντέρνα ήταν «made in Japan». Αλλά αυτό δεν κατάφερε να εμποδίσει την ιαπωνική οικονομία να μπει σε βαθιά ύφεση, από την οποία δεν έχει ανακάμψει εδώ και 25 χρόνια. Παρά την προπαγάνδα για μια νέα έκρηξη ανάπτυξης, η παγκόσμια οικονομία έχει πήλινα πόδια. Το ερώτημα δεν είναι εάν, αλλά περισσότερο πότε θα έρθει η επόμενη κρίση.
Ο σοσιαλισμός είναι εργατική δημοκρατία συν ρομποτική
Το 1920 ο Λένιν έλεγε ότι «κομμουνισμός είναι μια σοβιετική εξουσία συν την ηλεκτροδότηση ολόκληρης της χώρας». Αυτό είναι ένα μόνο παράδειγμα του πως οι σοσιαλιστές θέλουν να χρησιμοποιήσουν όλες τις τεχνικές δυνατότητες προς όφελος της ανθρωπότητας.
Στα πλαίσια του καπιταλισμού, η έρευνα χρηματοδοτείται μόνο στους τομείς που είναι κερδοφόροι, και οι επενδύσεις στις νέες τεχνολογίες γίνονται μόνο εάν αυτές υπόσχονται έσοδα. Το παράδοξο είναι ότι στον καπιταλισμό, τεχνολογίες που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για μειώσουν την συνολική ποσότητα εργασίας που απαιτείται και να μας απελευθερώσουν από τη βρώμικη, επικίνδυνη και δυσάρεστη δουλειά, χρησιμοποιούνται ενάντια στην εργατική τάξη. Οι εργαζόμενοι στέλνονται στην ανεργία, αντί να μειωθούν οι ώρες εργασίας τους με τον ίδιο μισθό. Αν η οικονομία λειτουργήσει υπό τον δημοκρατικό έλεγχο και διαχείριση των ίδιων των εργαζομένων, τότε οι νέες τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν προς όφελος όλων. Για παράδειγμα τα ρομπότ καθαρισμού θα μπορούσαν να αποτελούν σταθερό εξοπλισμό όλων των σπιτιών και να μειώσουν στο ελάχιστο τις οικιακές εργασίες, κάτι που θα συνέβαλε σημαντικά στην απελευθέρωση των γυναικών.
Δεν υπάρχει τίποτα το «επαναστατικό» σχετικά με τις διάφορες μορφές νέων τεχνολογιών που εξακολουθούν να βασίζονται στον παλιό τρόπο παραγωγής που χρειάζεται ανθρώπινη εργασία για να αποφέρει κέρδη. Τα ρομπότ δεν αλλάζουν την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και δεν μπορούν να επιλύσουν τις αντιφάσεις του καπιταλισμού. Επομένως δεν θα προσφέρουν και έναν τρόπο να ξεπεραστούν οι κρίσεις που είναι σταθερές και αναπόφευκτες στον καπιταλισμό. Αλλά οι νέες τεχνολογίες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να φέρουν επανάσταση στη ζωή μας αν μπουν στην υπηρεσία μιας κοινωνίας όπου το χάος και οι φρικαλεότητες του καπιταλισμού θα έχουν αντικατασταθεί από μια δημοκρατικά σχεδιασμένη σοσιαλιστική οικονομία.
