Ο Μάνος Ελευθερίου, ο εκφραστής των καημών του λαού, γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου τον Μάρτη του 1938. Καταγόταν από πολύ φτωχή οικογένεια, με πατέρα ναυτικό που όταν ξεκίνησε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος αποκλείστηκε στο εξωτερικό με αποτέλεσμα να τον γνωρίσει αφού είχε γίνει επτά χρονών. Ήθελε να γίνει μηχανικός στα καράβια, αλλά τελικά, τον κέρδισαν οι ιστορίες.
Στα 14, μετακόμισε στην Αθήνα, πρώτα στο Χαλάνδρι και μετά στο Νέο Ψυχικό. Η γνωριμία του με τον Άγγελο Τερζάκη τον ώθησε να γραφτεί στα ανοιχτά μαθήματα του Εθνικού Θεάτρου και στη συνέχεια, στη σχολή Σταυράκου. Έτσι γνωρίστηκε με όλους τους μεγάλους ηθοποιούς και μουσικούς της εποχής, ενώ αποφάσισε να γράψει θεατρικά σενάρια.
Η σκληρή δεκαετία του 60
Η δεκαετία του 60 ήταν μια σκληρή πολιτικά δεκαετία για έναν νέο. Τα είχε όλα: δολοφονία Λαμπράκη, αποστασία, Ιουλιανά και δολοφονία Πέτρουλα, δικτατορία. Ο ίδιος θυμάται αργότερα σε συνέντευξή του:
«Τα πολιτικά γεγονότα της εποχής τα έζησα από κοντά. Θυμάμαι πάρα πολύ καλά τις συγκεντρώσεις της Ενώσεως Κέντρου, του ΚΚΕ, της ΕΡΕ του Καραμανλή. Όπως και τις κηδείες του Πέτρουλα και του Λαμπράκη. Χιλιάδες κόσμου είχε κατέβει και οι μπετατζήδες κρατούσαν τα χέρια τους σταυρωτά ώστε να συγκρατήσουν το πλήθος μακριά από τα φέρετρα. Το ότι υπήρχε άγριο παρακράτος το ένιωθες (…) Η αστυνομία ήταν παντού. Σου ζητούσαν ταυτότητα ακόμα και στο ζαχαροπλαστείο όπου καθόσουν. Ήταν άγρια χρόνια και δεν θα ήθελα να επιστρέψουν».
Το 1962, σε ηλικία μόλις 24 ετών, βραβεύτηκε σε ποιητικό διαγωνισμό του περιοδικού «Πανσπουδαστική», με κριτές τους Γιάννη Ρίτσο, Νικηφόρο Βρεττάκο και Οδυσσέα Ελύτη. Παράλληλα, δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Συνοικισμός», χωρίς την αναμενόμενη επιτυχία, κάτι που του έφερε σημαντική οικονομική ζημιά. Την ίδια εποχή έγραψε τους πρώτους στίχους, ανάμεσα στους οποίους ήταν και «Το τρένο φεύγει στις 8:00», τους οποίους αργότερα μελοποίησε ο Μίκης Θεοδωράκης. Στο μεταξύ, κυκλοφόρησαν τα δύο πρώτα του βιβλία με διηγήματα, «Το διευθυντήριο» το 1964 και «Η σφαγή» το 1965, τα οποία αγαπήθηκαν από το κοινό.
Εντάχθηκε στην Αριστερά, χωρίς όμως να ενεργοποιηθεί σε κάποιο συγκεκριμένο κόμμα. Συνεργάστηκε με όλους τους μεγάλους μουσικούς δημιουργούς της εποχής του, όμως αγάπησε ιδιαίτερα τον τρόπο δουλειάς του Μίκη Θεοδωράκη, την κοινωνική θεματολογία των τραγουδιών του και την απουσία ομοιοκαταληξίας.
Οι στίχοι του στον πρωτοποριακό για την εποχή του δίσκο «Ο Άγιος Φεβρουάριος», σε μουσική Δήμου Μούτση, έκαναν αίσθηση. Οι ερμηνείες του νέου τραγουδιστή, Δημήτρη Μητροπάνου και της Πετρής Σαλπέα, απογείωσαν τα τραγούδια και ο Μάνος Ελευθερίου άρχισε να αποκτά αναγνώριση.
Ο εκφραστής της Μεταπολίτευσης και της Δημοκρατίας
Όταν έπεσε η δικτατορία, ο Μάνος Ελευθερίου μετατράπηκε σε στιχουργό της μεταπολίτευσης και της Δημοκρατίας. Εξέφρασε απόλυτα τη μαζική ριζοσπαστική διάθεση για την αποκατάσταση των κοινωνικών ανισοτήτων, τη νομιμοποίηση των κομμουνιστικών ιδεών και της Εθνικής Αντίστασης. Τα τραγούδια του τραγουδήθηκαν στα μεγάλα στάδια, από ανθρώπους που οραματίζονταν μια άλλη κοινωνία. Έγιναν συνθήματα στα χείλη των νέων που ερωτεύονταν και αγωνίζονταν αλλά και των μεγαλύτερων που ήλπιζαν να αφήσουν μια καλύτερη κοινωνία στις επόμενες γενιές.
Ενδεικτικά της εποχής ήταν τα τραγούδια του δίσκου «Το σεργιάνι στον κόσμο», με την υπέροχη εικονογράφηση του Δημήτρη Μυταρά. Ξεχώρισαν τα «Παραπονεμένα Λόγια», που τραγούδησε ο Γιώργος Νταλάρας, σε μουσική Γιάννη Μαρκόπουλου:
Στης ανάγκης τα θρανία
και στης φτώχειας το σχολειό
μάθαμε την κοινωνία
και τον πόνο τον παλιό
Παραπονεμένα λόγια
έχουν τα τραγούδια μας
γιατί τ’ άδικο το ζούμε
μέσα από την κούνια μας
Το σεργιάνι μας στον κόσμο
ήταν δέκα μέτρα γης
όσο πιάνει ένα σπίτι
και ο τοίχος μιας αυλής
Παραπονεμένα λόγια
έχουν τα τραγούδια μας
γιατί τ’ άδικο το ζούμε
μέσα από την κούνια μας
Σε συνεργασία με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, κυκλοφόρησε ο δίσκος «Θητεία» το 1974. Από τα εννιά διαμάντια που εμπεριέχονται και ερμήνευσαν η Τάνια Τσανακλίδου, ο Χαράλαμπος Γαργανουράκης και ο Λάκης Χαλκιάς, ξεχώρισαν τα «Μαλαματένια Λόγια» . Ήταν ένα τραγούδι που αναφερόταν στην ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος, από την Κατοχή ως και την επταετία της χούντας. Ο Μάνος Ελευθερίου είχε γράψει τους στίχους κατά τη δικτατορία και φυσικά, είχαν υποστεί λογοκρισία. Η λέξη «συμμορία» στη φράση «Όχι να ζεις με αυτή τη συμμορία», αντικαταστάθηκε από την «κομπανία»:
Μαλαματένια λόγια στο μαντήλι
Τα βρήκα στο σεργιάνι μου προχθές
Τ’ αλφαβητάρι πάνω στο τριφύλλι
Σου μάθαινε το αύριο και το χθες
Μα εγώ περνούσα τη στερνή την πύλη
Με του καιρού δεμένος τις κλωστές
Τ’ αηδόνια σε χτικιάσανε στην Τροία
Που στράγγιξες χαμένα μια γενιά
Καλύτερα να σ’ έλεγαν Μαρία
Και να ‘σουν ράφτρα μεσ στην Κοκκινιά
Κι όχι να ζεις μ’ αυτή τη κομπανία
Και να μην ξέρεις τ’ άστρο του φονιά
Γυρίσανε πολλοί σημαδεμένοι
Απ’ του καιρού την άγρια πληρωμή
Στο μεσοστράτη τέσσερις ανέμοι
Τους πήραν για σεργιάνι μια στιγμή
Και βρήκανε τη φλόγα που δεν τρέμει
Και το μαράζι δίχως αφορμή
Και σαν τους άλλους χάθηκαν και κείνοι
Τους βρήκαν να γαβγίζουν στα μισά
Κι απ’ το παλιό μαρτύριο να ‘χει μείνει
Ένα σκυλί τη νύχτα που διψά
Γυναίκες στη γωνιά μ’ ασετιλίνη
Παραμιλούν στην ακροθαλασσιά
Και στ’ ανοιχτά του κόσμου τα καμιόνια
Θα ξεφορτώνουν στην Καισαριανή
Πώς έγινε με τούτο τον αιώνα
Και γύρισε καπάκι η ζωή
Πώς το ‘φεραν η μοίρα και τα χρόνια
Να μην ακούσεις έναν ποιητή
Του κόσμου ποιος το λύνει το κουβάρι
Ποιος είναι καπετάνιος στα βουνά
Ποιος δίνει την αγάπη και τη χάρη
Και στις μυρτιές του Άδη σεργιανά
Μαλαματένια λόγια στο χορτάρι
Ποιος βρίσκει για την άλλη τη γενιά
Με δέσαν στα στενά και στους κανόνες
Και ξημερώνοντας μέρα κακή
Τοξότες φάλαγγες και λεγεώνες
Με πήραν και με βάλαν στο κλουβί
Και στα υπόγεια ζάρια τους αιώνες
Παιχνίδι παίζουν οι αργυραμοιβοί
Ζητούσα τα μεγάλα τα κυνήγια
Κι όπως δεν ήμουν μάγκας και νταής
Περνούσα τα δικά σου δικαστήρια
Αφού στον Άδη μέσα θα με βρεις
Να με δικάσεις πάλι με μαρτύρια
Και σαν κακούργο να με τιμωρείς
Συνεργάστηκε με όλους τους μεγάλους συνθέτες: Ξαρχάκο, Κουγιουμτζή, Μικρούτσικο, Κηλαηδόνη και άλλους. Ταυτόχρονα, έγραψε και εικονογράφησε παραμύθια για παιδιά ενώ οι ραδιοφωνικές του εκπομπές στον «Αθήνα 98,4» και το «2ο Πρόγραμμα», έγραψαν τη δική τους ιστορία στο ελληνικό ραδιόφωνο.
Πέθανε στις 22 Ιουλίου του 2018, αφήνοντας πλούσια παρακαταθήκη από ποιητικές συλλογές, διηγήματα, μυθιστορήματα, άρθρα και φυσικά, τους στίχους του.
Επίλογος
Ως επίλογο, ξεφεύγοντας από τον συνηθισμένο τρόπο που γράφονται τα άρθρα στο «Ξ» θα ήθελα να αναφέρω μια προσωπική μου εμπειρία: Το 2013 εργαζόμουν ως οδηγός ταξί, όταν ένα απόγευμα Σαββάτου, ο Μάνος Ελευθερίου επιβιβάστηκε στο αυτοκίνητό μου, κάπου στο Νέο Ψυχικό.
Ξεκινήσαμε για την Τεχνόπολη, όπου θα πραγματοποιούσε ραδιοφωνική εκπομπή για τον «Αθήνα 98,4». Στον δρόμο συζητήσαμε για τα πάντα και φυσικά, πρώτα από όλα για τα μνημόνια, το κίνημα που κορυφωνόταν και τη Χρυσή Αυγή, που γιγαντωνόταν επικίνδυνα. Μου έκανε τρομερή εντύπωση η φιλική του διάθεση αλλά κυρίως, ο τρόπος με τον οποίο προσπαθούσε να «μετρήσει» το κλίμα της εποχής, να το αφουγκραστεί και πιθανότατα, να το εκφράσει σε επόμενους στίχους του. Μου χάρισε ένα διπλό cd και πάνω από όλα, τη χαρά να βρισκόμαστε και να συζητάμε κάθε Σάββατο απόγευμα για τους επόμενους μήνες.
Για όλα τα οράματα που δεν χάθηκαν, για όλους τους αγώνες που δε δόθηκαν ακόμα, για όλα τα «Μαλαματένια Λόγια» που δεν ξεχάστηκαν και τα «Παραπονεμένα Λόγια» που θα συνοδεύουν την κάθε κοινωνική αδικία, Μάνο Ελευθερίου σε ευχαριστούμε.
