Tης Σοφίας Σεπετζή
Η λίμνη Κορώνεια
Η λίμνη Κορώνεια ή λίμνη Λαγκαδά ή λίμνη Αγ. Βασιλείου βρίσκεται στην ΒΑ πλευρά της πόλης της Θεσσαλονίκης, στην υδρολογική λεκάνη της Μυγδονίας η οποία κατέχει μια επιμήκη ζώνη μεταξύ του Γαλλικού ποταμού και του Στριμωνικού Κόλπου. Η Μυγδονία λεκάνη συγκροτείται από δύο τμήματα: ένα ανατολικό, το οποίο συνιστά την υπολεκάνη της Βόλβης και ένα δυτικό, το οποίο συνιστά την υπολεκάνη του Λαγκαδά. Εντός των υπολεκανών αυτών βρίσκονται οι λίμνες Κορώνεια και Βόλβη, οι οποίες αποτελούν υπολειμματικές μορφές της μεγάλης πλειστοκαινικής Μυγδονίας λίμνης βάθους 110 μέτρων[1].
Οι λίμνες Κορώνεια και Βόλβη αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους ελληνικούς υδροβιότοπους της Ελλάδας και παρότι προστατεύονται από την Σύμβαση Ramsar (1971) και από το ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο Natura 2000, δεν έχουν ληφθεί ακόμη όλα τα απαραίτητα μέτρα για την σωτηρία τους. Η αργοπορία αυτή έχει οδηγήσει στην σημερινή αποκαρδιωτική εικόνα της λίμνης Κορώνειας, η οποία πρακτικά έχει ξηρανθεί.
Κατά την δεκαετία του ’50 η λίμνη Κορώνεια αποτελούσε την πέμπτη μεγαλύτερη σε έκταση λίμνη της χώρας και ήταν ιδιαίτερα πλούσια σε αλιεύματα. Τη δεκαετία του ’70 έφτασε να εκτείνεται σε έκταση 45.000 στρεμμάτων και να έχει μέσο βάθος 5μ. Στο τέλος της δεκαετίας του ’80 τα υδατικά αποθέματα της λίμνης μειώθηκαν σημαντικά. Η ξηρασία του 1995 ήταν καταστροφική, μιας και η λίμνη έφτασε να έχει έκταση μόλις 10.000 στέμματα και μέσο βάθος 0,5-1 μέτρο[2].
Τα αίτια του προβλήματος
Η μεγάλη αυτή υποβάθμιση της λίμνης οφείλεται κυρίως στην μη ορθολογική άσκηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και δευτερευόντως στις μειωμένες βροχοπτώσεις. Υπεύθυνοι για την κατάσταση αυτή είναι οι τομείς της γεωργίας, της βιομηχανίας, της κτηνοτροφίας αλλά και οι αστικές χρήσεις γης, που ασκούν ένα πλήθος δραστηριοτήτων οι οποίες λειτουργούν πιεστικά για το περιβάλλον, διαταράσσοντας το υδατικό ισοζύγιο.
Τα καλλιεργούμενα γύρω από τη λίμνη εδάφη εδώ και δεκαετίες, συστηματικά τροφοδοτούνται με ποσότητες νερού πολύ μεγαλύτερες από αυτές που πραγματικά απαιτούνται, με αποτέλεσμα σημαντικές απώλειες νερού τόσο από την εξάτμιση, όσο από την απορροή και τη βαθιά κατείσδηση. Για τις αρδευτικές ανάγκες της περιοχής έχουν κατασκευαστεί περίπου 2500 γεωτρήσεις οι οποίες αντλούν από αβαθείς και βαθείς υδροφορείς. Οι δράσεις αυτές οι οποίες οδήγησαν στην ποσοτική υποβάθμιση της λίμνης, πυροδότησαν και την ταυτόχρονη ποιοτική της υποβάθμιση καθώς, η μείωση του όγκου του νερού σε συνδυασμό με τις υψηλές συγκεντρώσεις ρύπων και θρεπτικών αλάτων στο νερό από τα φυτοφάρμακα και τα λιπάσματα, έφεραν την ευθύνη για την μείωση των αλιευμάτων της Κορώνειας, αλλά και για την μείωση του αριθμού των πτηνών που ενδημούν στην λίμνη.
Μερίδιο στην υποβάθμιση του οικοσυστήματος έχει και η κτηνοτροφία, διότι αυξάνει τα θρεπτικά άλατα και την αμμωνία στα νερά και σε συνδυασμό με την μειωμένη αφομοιωτική ικανότητα ρύπων έχει ως συνέπεια τον ευτροφισμό της λίμνης. Επίσης, η υπερβόσκηση οδηγεί στην υποβάθμιση της βλάστησης και των φυσικών χαρακτηριστικών του εδάφους, με αποτέλεσμα την αύξηση των διαβρωτικών φαινομένων και του ρυθμού πρόσχωσης των λιμνών.
Η βιομηχανία και η βιοτεχνία της περιοχής ήταν η δεύτερη μετά την γεωργία δραστηριότητα σε κατανάλωση νερού. Δυστυχώς, στην περιοχή δεν τηρήθηκαν οι νομοθετικές διατάξεις για τον τρόπο λειτουργίας και εγκατάστασης τέτοιων μονάδων και δεν ασκήθηκε ο απαραίτητος έλεγχος σε αυτές που είχαν θορυβήσει την κοινή γνώμη κατά την προηγούμενη δεκαετία.
Μεγάλη επιβάρυνση ασκήθηκε και από τα αστικά λύματα, τα οποία κατέληγαν ανεπεξέργαστα στη λίμνη και δημιουργούσαν φαινόμενα ευτροφισμού, καθώς τη φόρτιζαν με οργανικής μορφής ρύπανση.
Τα παραπάνω φαινόμενα, παρατηρούνται λίγο έως πολύ και σε άλλα ευαίσθητα οικοσυστήματα της χώρας, χωρίς ωστόσο να οδηγήσουν στον αφανισμό τους. Το σημείο που πρέπει να επιμείνουμε λοιπόν, είναι ο εντοπισμός του ειδικού χαρακτηριστικού της Κορώνειας, το οποίο σε συνδυασμό με τα προαναφερθέντα (γεωργία, βιομηχανία, κτηνοτροφία, αστικές χρήσεις γης) μπορεί να εξηγήσει πειστικά τις αιτίες που οδήγησαν στην ξήρανση μιας μεγάλης παραγωγικής λίμνης, σε ελάχιστο διάστημα.
Η απάντηση μοιάζει να βρίσκεται κρυμμένη στην άποψη του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) το οποίο αναφέρει ότι ο πυθμένας της λίμνης Κορώνειας είναι αδιαπέραστος και δεν υπάρχει επικοινωνία μεταξύ λίμνης και υπόγειων υδροφορέων αυτής[3]. Αυτό πρακτικά σημαίνει, ότι η τροφοδοσία της λίμνης γίνεται αποκλειστικά από τα ρέματα και τους χειμάρρους που εκβάλλουν σε αυτήν, και το στοιχείο αυτό είναι το κομβικό στοιχείο που κυρίως διαφοροποιεί την περίπτωση της Κορώνειας από τις υπόλοιπες προβληματικές υδροπεριοχές της χώρας.
Οι ανεξέλεγκτες αμμοληψίες που πραγματοποιούνται στην περιοχή έχουν ως αποτέλεσμα την διαφοροποίηση της κοίτης των χειμάρρων, την αλλοίωση των χαρακτηριστικών των βιοτόπων και κατά συνέπεια στην καταστροφή της παρόχθιας βλάστησης. Το σημαντικότερο όμως, είναι το γεγονός ότι οι ανεξέλεγκτες αμμοληψίες στις κοίτες των υδρορεμάτων που τροφοδοτούν τη λίμνη, μειώνουν σημαντικά την κλίση της κοίτης με αποτέλεσμα την αύξηση της κατείσδυσης (=διήθηση του νερού στο έδαφος) και την μείωση της επιφανειακής απορροής. Στο ίδιο αποτέλεσμα οδηγούν και διάφορα τεχνικά έργα στους χειμάρρους και στα ρέματα που τροφοδοτούν τη λίμνη, όπως για παράδειγμα οι εγκάρσιοι τεχνητοί αναβαθμοί του ρέματος της Γερακαρούς οι οποίοι οδήγησαν στην δραματική μείωση των κλίσεων στην κοίτη, στην μείωση της ταχύτητας του νερού, στην επιτάχυνση της κατείσδυσης και στην επακόλουθη μείωση της επιθυμητής επιφανειακής απορροής[4][5].
Η αντιμετώπιση του προβλήματος
Μετά την πρώτη υποχώρηση της λίμνης το 1995, η τότε διοίκηση της ΝΑΘ υπό τον κ. Παπαδόπουλο προσέφυγε στο Ταμείο Συνοχής προκειμένου να εξασφαλίσει βοήθεια στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Το Ταμείο Συνοχής αποφάνθηκε θετικά και ανέθεσε σε ένα μελετητικό γραφείο από την Δανία (!!!) τη σύνταξη προκαταρκτικής μελέτης. Τελικώς, το 1998 εκπονήθηκε από την Αγγλική (!!!) εταιρία Knight Piesold, σε συνεργασία με υπηρεσίες και τοπικούς επιστημονικούς φορείς, ένα σχέδιο περιβαλλοντικής αποκατάστασης της λίμνης Κορώνειας (Master Plan I) που στόχο είχε την ποσοτική και ποιοτική αποκατάσταση της λίμνης στα επίπεδα της δεκαετίας του 1970.
Τα βασικά μέτρα που πρότεινε το Master Plan I για την αποκατάσταση της λίμνης Κορώνειας ήταν τα εξής: α. Για την ποσοτική αποκατάσταση των νερών της λίμνης προτείνονταν η μεταφορά νερού στη λίμνη από την υδρολογική λεκάνη του ποταμού Αλιάκμονα ή από τους χειμάρρους Λαγκαδικίων και Σχολαρίου, οι οποίοι κατέληγαν στην λίμνη Βόλβη, καθώς και η μεταφορά νερού από τον βαθύ υδροφορέα της λίμνης, β. Η εξοικονόμηση νερού από τις γεωργικές δραστηριότητας μέσω της αλλαγής καλλιεργειών και της αλλαγής αρδευτικών πρακτικών, γ. για την ποιοτική αποκατάσταση των υδάτων πρότειναν την κατασκευή και λειτουργία έργων επεξεργασίας των λυμάτων των οικισμών και των αποβλήτων των βιομηχανιών[6].
Τελικά το Master Plan I ενώ εγκρίθηκε από τη ΝΑΘ, δεν υλοποιήθηκε λόγω μη έγκρισης των ανάλογων Μελετών Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων από την αρμόδια υπηρεσία του Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε., με αποτέλεσμα να μην προχωρήσει η ανάλογη αίτηση ένταξης στο Ταμείο Συνοχής.
Το 2004 μετά από ανάθεση της νέας ηγεσίας της ΝΑΘ υπό τον κ. Ψωμιάδη, σε ομάδα καθηγητών του ΑΠΘ και ερευνητών του Ινστιτούτου Εδαφολογίας του ΕΘΙΑΓΕ, παραδίδεται ένα νέο αναθεωρημένο Σχέδιο Αποκατάστασης της λίμνης (Master Plan II) το οποίο αποτελείται από δύο τμήματα. Το πρώτο αφορά τεχνικά έργα επεξεργασίας αστικών και βιοτεχνικών λυμάτων της περιοχής Λαγκαδά, έργα διαμόρφωσης αναχώματος, προϋγρότοπου και βαθέων ενδιαιτημάτων και έργα ενωτικής τάφρου Κορώνειας-Βόλβης. Το δεύτερο τμήμα περιλαμβάνει μέτρα για την ορθολογική άρδευση των παραλίμνιων καλλιεργειών όπως αντικατάσταση καρουλιών, ορθολογική λίπανση κλπ, τα οποία σκόπευαν να οδηγήσουν σε μείωση της κατανάλωσης του αρδευτικού νερού της τάξης του 30%-50% ανάλογα με την καλλιέργεια. Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειώσουμε, ότι τα μέτρα που αφορούσαν σε δομές για την μείωση της κατανάλωσης νερού για αγροτικές χρήσεις από τους παρόχθιους αγρότες, λόγω του ότι αποτελούσαν ιδιωτικές επενδύσεις στην γεωργία δεν εντάχτηκαν σε πρόγραμμα χρηματοδότησης από το Ταμείο Συνοχής, αλλά υπολογίστηκε ότι θα επιβαρύνουν ιδιωτικά τους ίδιους τους αγρότες[7]!!!
Καταδίκες για τη λίμνη Κορώνεια
Παρά τις όποιες διαφωνίες μπορεί να διατυπώσει κάποιος για την επιστημονική αρτιότητα του Master Plan II[8], αυτό αποτέλεσε ένα εργαλείο στο οποίο στηρίχθηκε κάθε ελπίδα για τη διάσωση της λίμνης. Η ΝΑΘ αποδείχθηκε ανεπαρκής στην εκτέλεση όλων των απαιτούμενων ενεργειών (κατασκευή τεχνικών έργων, έλεγχος όλων των υφιστάμενων βιομηχανιών, έλεγχος όλων των υφιστάμενων αγροτικών υποδομών, ενημέρωση και προσανατολισμός των κατοίκων της περιοχής). Η ολιγωρία της ΝΑΘ οδήγησε στην καταδίκη της χώρας από το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ) τον Φεβρουάριο του 2013, διότι δεν έλαβε τα αναγκαία μέτρα ώστε να αποτραπεί η υποβάθμιση των Ζωνών Ειδικής Προστασίας (η καταδίκη αφορά περιβαλλοντικά σκάνδαλα σε διάφορες περιοχές της χώρας, με σημαντικότερο αυτό της Κορώνειας). Συγκεκριμένα, το δικαστήριο υπογράμμισε ότι το σύστημα αποχέτευσης και επεξεργασίας αστικών λυμάτων δεν υλοποιήθηκε εντός της καθορισμένης συμφωνίας. Επίσης, δεν περαιώθηκε η επανεξέταση των ρυπογόνων βιομηχανιών ούτε έκλεισαν όλες οι παράνομες γεωτρήσεις.
Τέλος, ένα μήνα μετά την καταδίκη από το ΔΕΕ, ακολούθησε η καταδίκη του έκπτωτου νομάρχη Ψωμιάδη από ελληνικό δικαστήριο, με ποινή φυλάκισης 15 μηνών για παράβαση καθήκοντος κατ΄ εξακολούθηση.
Συμπεράσματα
Το γεγονός ότι σε χώρα μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης του 21ου αιώνα, ξηράθηκε ένας τεράστιος υδροβιότοπος ενταγμένος σε πλείστα προγράμματα προστασίας και για τον οποίο έχουν δαπανηθεί εκατομμύρια ευρώ σε μελέτες για την προστασία του, αποτελεί ένα ακραίο παράδειγμα του μικροκομματικού τρόπου που διαχρονικά οι ελληνική πολιτική ηγεσία (κεντρική και τοπική) αντιμετωπίζει κάθε πρόβλημα, του άκομψου τρόπου που η Ε.Ε. επιβάλλει λύσεις άνωθεν και του ουσιαστικού ελλείμματος στην αντιμετώπιση της ρίζας του προβλήματος από όλους. Η τεράστια οικολογική καταστροφή που συντελέστηκε στην καρδιά της Μακεδονίας, 30 χλμ από την Θεσσαλονίκη, στοίχισε στον τέως νομάρχη κ. Ψωμιάδη μια καταδίκη για παράβαση καθήκοντος κατ΄ εξακολούθηση, στην χώρα υψηλά χρηματικά πρόστιμα, αλλά κυρίως στέρησε από ολόκληρη την Κεντρική Μακεδονία μια παραγωγική λίμνη, ένα αρμονικό οικοσύστημα, έναν τόπο που θα μπορούσε εύκολα να φιλοξενήσει οικοεπισκέπτες για την παρατήρηση του βιότοπου, σε απόσταση αναπνοής από την πόλη. Το μόνο που έμεινε στη θέση της λίμνης είναι το αίσθημα της ματαίωσης, της αδιαφορίας και της πλήρους καταστροφής.
__________
