Σαν σήμερα στις 5 Μάη του 1818 γεννήθηκε ο Καρλ Μαρξ. Με αυτή την αφορμή αναδημοσιεύουμε κείμενο του σ. Νίκου Αναστασιάδη το οποίο γράφτηκε αρχικά με βάση την εισήγηση που έκανε στη συζήτηση «Καταρρίπτοντας τους μύθους γύρω από τον Μαρξ – 200 χρόνια από την γέννηση του» που έγινε στα πλαίσια του 25ου κάμπινγκ Antinazizone-YRE.
Κάποιοι βιάστηκαν να θάψουν τον Μάρξ μετά την πτώση του Ανατολικού Μπλοκ. Σχεδόν 30 χρόνια μετά όμως, ακόμα τους στοιχειώνει. Το γεγονός ότι εν έτει 2018 ακαδημαϊκοί γράφουν άρθρα με τίτλο «5 λόγοι που ο μαρξισμός δεν έχει να προσφέρει τίποτα στους νέους» είναι από μόνο του ενδεικτικό του άγχους που τους δημιουργουν οι μαρξιστικές ιδέες.
Ακόμα και σήμερα οι ιδέες του Μάρξ συζητιούνται σε πλατιά στρώματα της κοινωνίας. Σε μεγάλο γκάλοπ που έκανε το BBC στην Βρετανία πριν λίγα χρόνια ο Μάρξ ψηφίστηκε ως ο «διανοητής του αιώνα», ενώ η λέξη Σοσιαλισμός, ήταν η λέξη με τις περισσότερες αναζητήσεις το 2015 στο πιο δημοφιλές ιντερνετικό λεξικό των ΗΠΑ.
Θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στους βασικούς μύθους που κυκλοφορούν γύρω από τις ιδέες του Μάρξ, και μέσα από την κατάρριψη των μύθων θα προσπαθήσουμε να δώσουμε και τις βασικές μαρξιστικές ιδέες.
Ξεκινώντας βέβαια πρέπει να πούμε ότι σε καμία περίπτωση στα πλαίσια ενός μικρού κειμένου δεν μπορεί να δωθούν το εύρος και ο πλούτος αυτών των ιδεών. Η ανθρώπινη κοινωνία είναι ο πιο περίπλοκος οργανισμός στο γνωστό σύμπαν, δεν μπορούμε να περιμένουμε να την κατανοήσουμε «ευκολα και γρήγορα», χωρίς ενασχόληση και μελέτη των σχετικών θεμάτων. Στην ουσία με αυτό τον τρόπο επιδιώκουμε να ανοίξουμε την συζήτηση για τον χαρακτήρα της κοινωνίας που ζούμε και πως μπορούμε να την αλλάξουμε.
1ος μύθος: Ο Μαρξισμός δεν είναι πια επίκαιρος, είναι ξεπερασμένος από την ιστορία
Μετά το ’90, η φράση αυτή ήταν το βασικό τροπάρι στα χείλη ΜΜΕ και πολιτικών του συστήματος.
Βέβαια, μετά την κρίση του 2007 κατάπιαν λίγο τη γλώσσα τους. Γιατί η κρίση που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ το 2007 ήταν από μόνη της μια τεράστια επιβεβαίωση των θεωριών του Μαρξ που μιλούσε για τις κυκλικές κρίσεις από τις οποίες δεν μπορεί να ξεφύγει ο καπιταλισμός.
Μάλιστα οι καπιταλιστές κατάφεραν να ρίξουν το σύστημα τους στην πιό μεγάλη κρίση από το 1929 σε μια περίοδο που είχαμε την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, οπότε μπήκαν στην παγκόσμια καπιταλιστική αγορά νέες περιοχές. Ταυτόχρονα είχαν την επέκταση της παγκοσμιοποίησης και νέες τεχνολογικές ανακαλύψεις που τους έκαναν να πιστεύουν ότι η οικονομία θα είναι σε διαρκή άνοδο.
Οι Μαρξιστές είχαν προβλέψει αυτή την κρίση με βάση τα μεθοδολογικά εργαλεία ανάλυσης που είχαν. Ποια οικονομική σχολή ή θεωρία σήμερα μπορεί να πει ότι προέβλεψε την κρίση; Στην ουσία καμία – πλην του Μαρξισμού. Πως γίνεται πανεπιστημιακοί, επιστήμονες, ιδρύματα μελετών, με πολλά λεφτά και δυνατότητες, να μην το έχουν δει και να το προβλέπουν μόνο μαρξιστές αναλυτές;
Η πρόβλεψη δεν είναι κάτι δευτερεύον. Δεν προβλέπουμε τις ζαριές. Έχει να κάνει με τη ζωή και το θάνατο εκατομμυρίων. Η κοινωνία είναι όπως ένα καράβι – έχει τεράστια σημασία να μπορείς να προβλέπεις τον καιρό και την διεύθυνση του ανέμου.
Πέραν τούτου, το γεγονός ότι ο μαρξισμός είναι «παλιά» θεωρία, δεν αναιρεί την χρησιμότητα της. Όπως έλεγε ο Τρότσκι
«αν η θεωρία εκτιμά σωστά την πορεία της εξέλιξης και προβλέπει τις εξελίξεις καλύτερα από άλλες θεωρίες, παραμένει η πιο προωθημένη θεωρία του καιρού μας, ακόμα και αν είναι πολύ παλιά».
Για παράδειγμα, το σφυρί είναι από τις παλαιότερες ανθρώπινες ανακαλύψεις, που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα. Μπορεί να απορρίψει κανείς τη χρησιμότητα του επειδή έχει καιρό που ανακαλύφθηκε;
Ακόμα και εκπρόσωποι του συστήματος αναγκάζονται να το παραδεχτούν σε ένα βαθμο. Οι New York Times σε ένα άρθρο της σύνταξης για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Μάρξ είχαν τίτλο
«Happy Birthday, Karl Marx. You Were Right!» («Χρόνια πολλά Καρλ Μαρξ, είχες δίκιο!»),
ενώ σε άρθρο του New Yorker διαβάζουμε
«Ακόμα και σήμερα, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι μια βόμβα που μπορεί να εκραγεί στα χέρια σου»
Ενδεικτικό της απήχησης των μαρξιστικών ιδεών είναι επίσης ότι ο Ουμπέρτο Έκο, ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους διανοητές έλεγε ότι
«το κομμουνιστικό μανιφέστο θα έπρεπε να διδάσκεται στα σχολεία»
Ο λόγος που προσπαθούν οι εκπρόσωποι του συστήματος να παρουσιάσουν τις θεωρίες του Μαρξ σαν ξεπερασμένες είναι ότι εξήγησε πως ο καπιταλισμός δεν είναι ούτε το μοναδικό σύστημα που έχει υπάρξει, ούτε και το τελευταίο. Ανέλυσε ότι είναι μια φάση στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών.
Κατ’ αρχήν, πρέπει να πούμε ότι δεν ήταν όλες οι κοινωνίες εκμεταλλευτικές. Οι πρωτόγονες τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες δεν είχαν κοινωνικές τάξεις, βασιζόταν στη συνεργασία και την αλληλοβοήθεια. Η ιστορία των εκμεταλλευτικών μορφών κοινωνικής οργάνωσης ήρθε όταν οι άνθρωποι άρχισαν να καλλιεργούν και να εξημερώνουν τα ζώα. Αυτό έδωσε τεράστια ώθηση στην παραγωγή, και έτσι υπήρξε το πρώτο πλεόνασμα. Αυτό σήμαινε ότι οι κοινωνίες δεν πάλευαν καθημερινά με τα στοιχεία της φύσης για την επιβίωση τους, όπου όλα τα μέλη της κοινωνίας έπρεπε να συλλέγουν καθημερινά τροφή, αλλά άρχισε να υπάρχει μια πρώτη συσσώρευση τροφίμων. Έτσι, αφενός εμφανίστηκε η ανάγκη για διοικητικές εργασίες μέσα στην κοινότητα, αφετέρου μπόρεσαν κάποια μέλη της να απαλλαγούν από τον καθημερινό μόχθο. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν οι πρώτες ελίτ.
Ο τύπος της κοινωνίας που ζούμε βασίζεται στον τρόπο που οργανώνεται η παραγωγή.
Έτσι, όταν προχώρησαν οι τεχνικές και αυξήθηκε η παραγωγή, υπήρχε η ανάγκη εργατικών χεριών και έτσι άρχισαν οι πόλεμοι, που κατέληγαν σε ομηρία σκλάβων. Έτσι προέκυψαν οι δουλοκτητικές κοινωνίες.
Όταν αυτές οι κοινωνίες έφτασαν στα όρια τους, γιατί δεν μπορείς να ελέγχεις εκατοντάδες χιλιάδες σκλάβους, επικράτησε η φεουδαρχία. Εκεί οι αγρότες είχαν μεν ένα βαθμό ελευθερίας, αλλά πλήρωναν σκληρό φόρο στους φεουδάρχες.
Με την ανάπτυξη της τεχνικής, του εμπορίου, των επιστημών και των τεχνών, εμφανίστηκε η αστική τάξη, οι έμποροι και οι βιοτέχνες, που έφερε μαζί της τον καπιταλισμό.
Το καπιταλιστικό σύστημα έχει σαν βασικό χαρακτηριστικό την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (τα εργοστάσια, τα μηχανήματα, οι πρώτες ύλες, οι επικοινωνίες, κτλ) ενώ η μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας δεν κατέχει μέσα παραγωγής, άρα για να ζει πουλάει την εργατική της δύναμη στους κεφαλαιούχους.
Άρα, ο καπιταλισμός δεν είναι αιώνιος, είναι η παρούσα φάση στην ιστορία των κοινωνικών σχηματισμών.
Ο Μάρξ ταυτόχρονα προέβλεψε ότι η επόμενη κοινωνική αλλαγή θα φέρει στην εξουσία την εργατική τάξη. Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός χώρισε την κοινωνία σε δύο βασικές τάξεις, όσους δουλεύουν για να ζούν και όσους ζουν από τον ιδρώτα των άλλων, εκ των πραγμάτων «δημιούργησε τους νεκροθάφτες του».
Σήμερα βέβαια υπάρχουν διάφορα «ενδιάμεσα στρώματα», αλλά μόνο η εργατική τάξη έχει τη συνοχή και τη δύναμη για να τεθεί επικεφαλής της κοινωνίας (όπως οι καπιταλιστές μπήκαν επικεφαλής στην μάχη για την ανατροπή της φεουδαρχίας).
Αυτά με λίγα λόγια είναι η ουσία του Ιστορικού Υλισμού που εξηγεί επιστημονικά την πορεία των κοινωνιών και όχι με βάση τυχαία γεγονότα ή τα καπρίτσια των βασιλιάδων και τις ικανότητες των «φωτισμένων» ηγετών.
2ος μύθος: Ο Μαρξισμός ενδιαφέρεται μόνο για την οικονομία
Αυτός ο μύθος καταρρίπτεται πολύ εύκολα, αρκεί να διαβάσει κανείς το παρακάτω απόσπασμα του Έγκελς:
«Σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό, ο καθοριστικός παράγοντας στην ιστορία είναι σε τελευταία ανάλυση η οικονομία και η παραγωγή… Αν κάποιος από αυτό πει ότι ο παράγοντας της οικονομίας είναι ο μόνος που καθορίζει την ιστορία, τότε θα μετατρέψει την αντίληψη μας σε μια χωρίς νόημα αφηρημένη χαζομάρα…»
Ναι λοιπόν, η οικονομία είναι η βάση, όμως και άλλα στοιχεία παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάλυση των κοινωνιών όπως οι πολιτικές παραδόσεις, οι πολιτιστικές συνήθειες, οι τοπικές ιδιαιτερότητες, το περιβάλλον, οι νόμοι, οι μορφές της ταξικής πάλης. Επίσης, ρόλο παίζει και πως όλα τα παραπάνω επηρεάζουν τα μυαλά των ανθρώπων που απαρτίζουν τις κοινωνικές δυνάμεις που μάχονται (μεταξύ των οποίων και οι ηγέτες κάθε κοινωνικής τάξης). Υπάρχει μια αλληλεπίδραση όλων αυτών των παραγόντων.
«Αλλιώς» λέει ο Έγκελς «η εφαρμογή της θεωρίας σε κάθε ιστορική περίοδο θα ήταν πιο απλή και από μια εξίσωση πρώτου βαθμού»
Το ότι η οικονομία είναι το καθοριστικό στοιχείο της ζωής των κοινωνιών το βλέπουμε και από την καθημερινότητα μας. Ας σκεφτούμε για παράδειγμα πως έχει αλλάξει τη ζωή του καθενός από εμάς η κρίση των τελευταίων χρόνων.
Ας δούμε όμως άλλο ένα παράδειγμα. Γιατί προόδευσε η θέση της γυναίκας στην κοινωνία;
Φυσικά εξακολουθεί να υπάρχει γυναικεία καταπίεση αλλά σχεδόν 50 χρόνια πριν στην Ελλάδα υπήρχε ο θεσμός της προίκας, η συνήθεια με το ματωμένο σεντόνι την πρώτη νύχτα του γάμου, δεν δινόταν διαζύγια και οι γυναίκες δεν ψήφιζαν. Όμως, οι γυναίκες λόγω της φάσης ανάπτυξης έκτοτε μπήκαν στην παραγωγή. Αυτό οδήγησε και σε αλλαγές στην κοινωνική τους θέση. Φυσικά, για την κατάκτηση των δικαιωμάτων τους οι γυναίκες έδωσαν και τεράστιους αγώνες, οι οποίο όμως επίσης είχαν να κάνουν με την είσοδο τους στην παραγωγή και την αυτοπεποίθηση που τους έδωσε αυτό το γεγονός.
Όλα αυτά σημαίνουν ότι η οικονομία καθορίζει τα πάντα και ο άνθρωπος δεν έχει κανένα ρόλο (όπως κατηγορούν τον Μαρξ); Όχι. Για να το πούμε όμως διαφορετικά
«οι άνθρωποι φτιάχνουμε την ιστορία μας, αλλά μέσα σε συνθήκες που δεν καθορίζονται από μας»
Ας δούμε όμως κάποιες από τις βασικές οικονομικές θεωρίες του Μαρξ.
Θεωρία της υπεραξίας
Η μάχη για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους έχει στην πυρήνα της την εργασία, δηλαδή την χειρωνακτική και πνευματική προσπάθεια του ανθρώπου να ελέγξει τα στοιχεία της φύσης και να τα χρησιμοποιήσει για την ανάπτυξη του πολιτισμού του.
Κάθε νέα αξία προέρχεται από την εργασία. Η αξία μιας μπλούζας είναι μεγαλύτερη από την αξία του υφάσματος και η αξία του υφάσματος είναι μεγαλύτερη από την αξία της κλωστής. Αυτό που προστέθηκε και έδωσε παραπάνω αξία στα υλικά είναι η ανθρώπινη εργασία.
Πως λειτουργεί λοιπόν η παραγωγή; Οι εργαζόμενοι αναγκάζονται να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη. Οι εργοδότες πληρώνουν τα υλικά, αγοράζουν τα μηχανήματα και την εργατική δύναμη και στο τέλος βγάζουν κέρδος
Από πού προέρχεται αυτό το κέρδος;
Μόνο από την εργασία η οποία έχει τη δυνατότητα να συνδυάζει τα στοιχεία της φύσης με τέτοιο τρόπο ώστε να τα μετατρέπει σε χρησιμα αντικείμενα που έχουν αξία.
Αυτή είναι η θεωρία της υπεραξίας του Μάρξ. Οι εργαζόμενοι λοιπόν πουλάνε την εργατική τους δύναμη, αλλά στο τέλος δεν πληρώνονται όλη την αξία της εργασίας τους, καθώς ένα μέρος αυτής μένει ως κέρδος στις τσέπες των καπιταλιστών.
Αυτό εννοούμε ότι οι καπιταλιστές ζουν σε βάρος των εργαζομένων, ακόμα και αν πληρώνουν όλα «τα νόμιμα».
Αυτό έχει σαν συνέπεια τις κρίσεις του συστήματος.
Οι εργαζόμενοι σαν σύνολο παράγουν κάποιες αξίες, που όμως δεν τις πληρώνονται, γιατί ένα μεγάλο μέρος πηγαίνει στις τσέπες του καπιταλιστή. Αυτό σημαίνει ότι οι αξίες που παράγονται δεν μπορούν να αγοραστούν. Ταυτόχρονα, ο ανταγωνισμός οδηγεί στην εισαγωγή μηχανημάτων, που οδηγούν στην ανεργία, και έτσι παράγονται ακόμα περισσότερα προϊόντα, με ακόμα λιγότερους αγοραστές. Για λίγο προσπαθούν να λύσουν αυτό το πρόβλημα με τον μαζικό δανεισμό, ή με επεκτατική εξωτερική πολιτική. Κάποια στιγμή όμως η φούσκα σκάει, και έχουμε τις λεγόμενες κρίσεις υπερπαραγωγής. Ο Μάρξ ανέλυσε πως αυτές οι κρίσεις είναι αναπόφευκτες για το σύστημα.
3ος μύθος: Ο Μαρξισμός είναι καλός στην θεωρία, αλλά αποδείχτηκε στην πράξη ότι δεν μπορεί να εφαρμοστεί- είναι ουτοπία
Εδώ έχουμε μια υποχώρηση από την πλευρά των επικριτών του, με την παραδοχή ότι η ανάλυση του Μάρξ ήταν σωστή, αλλά σε μια προσπάθεια να σινιαριστεί ο Μάρξ ώστε να μην είναι επικίνδυνος.
Ας δούμε κατ’ αρχήν τι κοινωνία ονειρευόταν ο Μάρξ για να δούμε μετά αν μπορεί να εφαρμοστεί. Δεν πρέπει να αναζητούμε βέβαια λεπτομερή σχέδια της μελλοντικής κοινωνίας. Ο Μάρξ είχε μιλήσει ενάντια σε αυτούς που ψάχνουν «συνταγές για τις κουζίνες του μέλλοντος». Όπως είδαμε ο Μάρξ σκιαγράφησε το κοινωνικό σύστημα που θα διαδεχτεί τον καπιταλισμό μέσω της ανάλυσης του ιστορικού υλισμού. Χτυπήθηκε με τους «ουτοπικούς σοσιαλιστές» που θεωρούσαν ότι μπορεί να φτιαχτεί μια καλύτερη κοινωνία μόνο και μόνο γιατί «είναι δίκαιη». Αλλά εκτός από την θεωρητική προσέγγιση, πήρε πολλά από την εμπειρία της Κομμούνας του Παρισιού 1871, που ήταν η πρώτη εργατική επανάσταση. Με βάση την εμπειρία της Κομμούνας ο Μάρξ και ο Έγκελς διατύπωσαν τις βασικές αρχές πάνω στις οποίες θα βασίζεται το κράτος μετά τον καπιταλισμό. Ο Λένιν συνόψισε αυτές τις αρχές ως εξής:
- Να υπάρχει ανακύκλωση των καθηκόντων όλων των κρατικών λειτουργών ώστε να μην αναπτύσσεται μια μόνιμη γραφειοκρατία
- Οι κρατικοί λειτουργοί να πληρώνονται με το μισθό του ειδικευμένου εργάτη ώστε να μην υπάρχουν προνόμια
- Όλοι οι κρατικοί λειτουργοί να είναι αιρετοί και ανακλητοί ανά πάσα στιγμή και όχι μια φορά στα τέσσερα χρόνια, και να είναι εκλεγμένοι και υπόλογοι στο σώμα που τους εξέλεξε
- Να μην υπάρχει σταθερή αστυνομία αλλά να αντικατασταθεί από ένοπλες πολιτοφυλακές, γιατί όσο υπάρχει ένα μόνιμο ένοπλο σώμα αυτό θα μπορεί να αυτονομείται και να επιβάλλει τη θέληση του πάνω στην κοινωνία
Ταυτόχρονα, όλη η εξουσία να βρίσκεται στα συμβούλια των εργατών και των λαϊκών στρωμάτων, τα οποία να παίρνουν τις αποφάσεις και εκλέγουν τους αντιπροσώπους τους.
Η βάση για μια τέτοια κοινωνία βρίσκεται φυσικά στην οικονομία. Στην κοινωνική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (όχι, δεν θα πάρουμε τα σπίτια των ανθρώπων!) και στο σχεδιασμό της παραγωγής για να υπηρετήσει κοινωνικές ανάγκες.
Κατηγορούν τους μαρξιστές ότι είναι υπέρ ενός συγκεντρωτικού κράτους. Φυσικά θέλουμε να υπάρχει αυτο που ονομάζουμε κράτος πρόνοιας. Αλλά οχι το κράτος με την έννοια της γραφειοκρατίας, του στρατού και της αστυνομίας.
Λέει ο Ένγκελς:
«Το κράτος λοιπόν δεν υπάρχει από καταβολής κόσμου. Υπήρξαν κοινωνίες, που τα βγάζανε πέρα χωρίς αυτό, που δεν είχαν ιδέα για κράτος και κρατική εξουσία. Σε μιαν ορισμένη βαθμίδα της οικονομικής εξέλιξης, που συνδεόταν αναγκαστικά με τον χωρισμό της κοινωνίας σε τάξεις, το κράτος έγινε αναγκαιότητα εξαιτίας αυτού του διαχωρισμού. Πλησιάζουμε τώρα με βήματα γοργά σε μια τέτοια βαθμίδα ανάπτυξης της παραγωγής, όπου η ύπαρξη αυτών των τάξεων όχι μόνο έπαψε ν’ αποτελεί αναγκαιότητα, μα και γίνεται πραγματικά εμπόδιο της παραγωγής. Οι τάξεις θα εξαφανιστούν τόσο αναπόφευκτα, όσο αναπόφευκτα είχαν γεννηθεί στο παρελθόν. Με την εξαφάνιση των τάξεων θα εξαφανιστεί αναπόφευκτα και το κράτος. Η κοινωνία, που θα οργανώσει με νέο τρόπο την παραγωγή πάνω στη βάση της ελεύθερης και ισότιμης ένωσης των παραγωγών, θα στείλει ολόκληρη την κρατική μηχανή εκεί, όπου θα είναι τότε η θέση της: στο μουσείο των αρχαιοτήτων, δίπλα στο ροδάνι [σημ: τροχός της παλιάς κλωστικής μηχανής] και στο μπρούντζινο τσεκούρι».
Το όραμα του Μάρξ ήταν μια κοινωνία πραγματικής δημοκρατίας, χωρίς καταπιεστές και καταπιεσμένους. Μια κοινωνία όχι ενός συγκεντρωτικού κράτους, αλλά όπου όλοι θα συμμετέχουν στη λήψη των αποφάσεων.
Κομβικό βέβαια σε αυτό είναι ο χρόνος των πολιτών! Δεν μπορείς να συμμετέχεις ουσιαστικά στα κοινά αν δουλεύεις 12 ώρες τη μέρα. Και σήμερα, με βάση την τεχνολογική πρόοδο που υπάρχει αν μοιραζόταν ισότιμα η δουλειά σε όλους θα μπορούσαμε να δουλεύουμε δύο ώρες τη μέρα χωρίς αυτό να σημαίνει μείωση της παραγωγής!
Ο Μάρξ περιέγραψε μια κοινωνία πλήρους ελευθερίας, όπου οι άνθρωποι δεν θα καταπιέζονται, όπου θα υπάρχει η ενέργεια και ο χρόνος να ασχολούνται με την τέχνη, τον πολιτισμό, τις επιστήμες, τις ανθρώπινες σχέσεις. Και η υλική βάση για μια τέτοια κοινωνία υπάρχει σήμερα!
Βέβαια, οι επικριτές του μαρξισμού χρησιμοποιούν τα Σταλινικά καθεστώτα ως σκιάχτρα. Λένε, αφού ο Κομμουνισμός εφαρμόστηκε και απέδειξε ότι είναι αντιδημοκρατικό καθεστώς. Στην ουσία όμως, ο Σταλινισμός, ενώ πάτησε πάνω στην επανάσταση, ήταν η άρνηση της. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το κυνήγι των διαφωνούντων (και κυρίως των Τροτσκιστών) ο περιορισμός των προσωπικών ελευθεριών, η μίζερη διαβίωση δεν είχαν καμία σχέση ούτε με το καθεστώς που εγκαθίδρυσαν στην αρχή οι Μπολσεβίκοι, ούτε με την ιδέα του Κομμουνισμού.
Ο Σταλινισμός ήταν μια ιστορική παρέκκλιση λόγω συγκεκριμένων συνθηκών στις οποίες εφαρμόστηκε. Η κοινωνία προσπαθεί να ξεφύγει από τη μέγγενη του καπιταλισμού, αυτό όμως δεν σημαίνει αυτόματα ότι κάθε προσπάθεια της να ξεφύγει θα είναι και πετυχημένη. Ο άνθρωπος στην προσπάθεια του να πετάξει, είχε πολλές αποτυχίες. Κάθε αποτυχία δεν σήμαινε την απόρριψη της ιδέας, αλλά της μεθόδου με την οποία προσπαθούσε να πετάξει. Έτσι γίνεται και με την προσπάθεια να αλλάξει η κοινωνία.
Δεν απέτυχε λοιπόν ο σοσιαλισμός, γιατί δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Απέτυχε μια αστοχία στην ιστορική εξέλιξη, που δημιούργησε ένα παραμορφωμένο εργατικό κράτος.
Τίποτα από αυτά που έγιναν επί Σταλινισμού δεν υπάρχει στη μέθοδο του Μάρξ, αλλά και του Λένιν. Ίσα ίσα, ο Τρότσκι χρησιμοποιόντας τη μαρξιστική μέθοδο ανέλυσε το πρόβλημα του σταλινισμού, και έδωσε τεράστιες μάχες για να σταματήσει αυτή την πορεία.
Στόχος μας είναι να βγάλουμε τα συμπεράσματα και να προχωρήσουμε σε νέες προσπάθειες που αυτή τη φορά να μην είναι αποτυχημένες.
4ος μύθος: Ο Μάρξ βλέπει τους ανθρώπους σαν πιόνια της ιστορίας και δεν αναγνωρίζει την ατομικότητα του καθενός
Άλλος ένας μύθος, που αντιστρέφει εντελώς την πραγματικότητα. Ο Μάρξ εξήγησε πως ο καπιταλισμός κάνει τους ανθρώπους όντα αποξενωμένα από τη φύση τους, που λειτουργούν σαν πιόνια στα πλαίσια της αγοράς και της μαζικής παραγωγής εμπορευμάτων. Στον αντίποδα μίλησε για τον στόχο του «ολοκληρωμένου ανθρώπου», πραγματικά ελεύθερου να αποφασίζει για την μοίρα του.
Ο Μαρξ, μέσα από την ανάλυση της λειτουργίας του συστήματος έδειξε πως στον καπιταλισμό ο άνθρωπος είναι αποξενωμένος από το αντικείμενο της εργασίας του.
Κατ’ αρχήν, επιτελεί μόνο ένα πολύ μικρό τμήμα της παραγωγής, και δεν έχει λόγο πάνω στο σχεδιασμό, την εκτέλεση και το τελικό αποτέλεσμα του προϊόντος που ο ίδιος παράγει. Όταν πιάνεις δουλειά σε μια εταιρία, κανείς δεν σου λέει πως ακριβώς λειτουργεί η παραγωγή, ποιό είναι το οργανόγραμμα της εταιρίας, ποιοι οι συνεργάτες και οι προμηθευτές της, ποια κοινωνική ανάγκη εξυπηρετεί, κτλ. Σου λένε μόνο «εσύ θέλουμε να κάνεις αυτή τη συγκεκριμένη δουλειά», χωρίς να ρωτάς περισσότερα.
Ταυτόχρονα, η εργατική δύναμη στον καπιταλισμό μετατρέπεται σε εμπόρευμα σαν όλα τα άλλα, που πουλιέται και αγοράζεται. Με αυτό τον τρόπο οι εργάτες υποβιβάζονται σε αντικείμενα.
Τέλος, ο άνθρωπος αποξενώνεται από τη φύση, καθώς στον καπιταλισμό η φύση λειτουργεί μόνο σαν δεξαμενή από την οποία αντλούμε πλουτοπαραγωγικές πηγές και όχι σαν το φυσικό μας περιβάλλον με το οποίο αλληλεπιδρούμε και το οποίο σεβόμαστε.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες οδηγούν τους ανθρώπους στην αποξένωση και την αλλωτρίωση. Ο άνθρωπος στον καπιταλισμό είναι απλά ένα εργαλείο της μηχανής παραγωγής, και όχι ελεύθερος άνθρωπος.
Ο Μάρξ αντίθετα περιέγραψε τον Κομμουνισμό ως την
«οριστική λύση του ανταγωνισμού ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση και ανάμεσα στον άνθρωπο και τον άνθρωπο»
Δεν έχει υπάρξει στην ιστορία πιο ανθρωποκεντρική θεωρία από το Μαρξισμό. Στην ουσία ο Μάρξ επεδίωξε μια κοινωνία στην οποία οι άνθρωποι θα είναι πραγματικά ελεύθεροι.
5ος μύθος: Οι Μαρξιστές υποστηρίζουν τη βία
Αυτή είναι ίσως από τις πιο γνωστές κατηγορίες. Όχι, δεν είμαστε υποστηρικτές της βίας. Ούτε είμαστε όμως «ειρηνιστές», δηλαδή διατεθειμένοι να υποστούμε βία χωρίς να αντιδράσουμε. Ο Μάρξ, αυτό που έκανε είναι να αναλύσει ότι αντικειμενικά, οι κοινωνίες αλλάζουν και εξελίσσονται μέσα από συγκρούσεις. Και οτι καμιά από τις παλιές εκμεταλλεύτριες τάξεις δεν παρέδωσε την εξουσία της χωρίς μάχη. Ξέρουμε λοιπόν ότι στην προσπάθεια για την αλλαγή της κοινωνίας θα έχουμε να αντιμετωπίσουμε τη βία των καπιταλιστών.
Ο Μάρξ, με το γνωστό ρητό «η βία είναι η μαμή της ιστορίας» περιέγραψε τους νόμους της κινησης της ιστορίας. Ποτέ όμως δεν θεοποίησε την βία. Γράφει
«Πρέπει να δηλώσουμε στις κυβερνήσεις: ξέρουμε ότι είσαστε η ένοπλη δύναμη που κατευθύνεται ενάντια στο προλεταριάτο. Θα προχωρήσουμε εναντίον σας με ειρηνικά μέσα όπου είναι δυνατόν, και με τη δύναμη των όπλων όπου είναι αναγκαίο»
6ος μύθος: Η εμμονή του Μάρξ με την ταξική πάλη δεν κολλάει στη σημερινή εποχή
Παρόλα αυτά που λένε, σήμερα οι ταξικές συγκρούσεις συνεχίζονται. Όχι γιατί είναι κολλημένοι οι Μαρξιστές προφανώς, αλλά γιατί συνεχίζεται η καταπίεση της εργατικής τάξης.
Μάλιστα, οι αντιθέσεις και οι ανισότητες έχουν φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα. Σήμερα, οι επιστημονικές έρευνες δείχνουν ότι η ανισότητες είναι μεγαλύτερες απ’ ότι στην εποχή του Μαρξ.
Οι παρακάτω πίνακες είναι ενδεικτικοί. Στον πρώτο πίνακα βλεπουμε την εξέλιξη των ανισοτήτων μεταξύ πλούσιων και φτωχών σε κάθε χώρα από το 1850 μέχρι σήμερα.
Και στον δεύτερο πίνακα την εξέλιξη των ανισοτήτων ανάμεσα στις φτωχές και τις πλούσιες χώρες από το 1820 μέχρι το 2000
Μια πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι στις ΗΠΑ η ανισότητες σήμερα είναι μεγαλύτερες από το 1774, ακόμα και αν λάβουμε υπόψη την ύπαρξη των σκλάβων!
Μπορεί αυτά τα στοιχεία να φαίνονται απίστευτα σε πολλούς, αλλά η εκμετάλλευση και η εξαθλίωση είναι σχετικές. Το επίπεδο της εκμετάλλευσης έχει να κάνει με τον πλούτο που υπάρχει και τις παραγωγικές δυνατότητες κάθε κοινωνίας. Σήμερα προφανώς ζούμε καλύτερα από την εποχή του Μάρξ, αλλά το θέμα είναι ότι θα μπορούσαμε να ζούμε πολύ καλύτερα αν οι καπιταλιστές δεν ήταν άπληστοι.
Η ταξική πάλη συνεχίζεται λοιπόν οχι λόγω εμμονής των Μαρξιστών αλλά γιατί πουθενά η «ταξική συνεργασία» δεν έχει βελτιώσει τη ζωή της πλειοψηφίας. Γιατί; Γιατί η απληστία είναι εγγεγραμμένη στο DNA του καπιταλισμού. Το σύστημα δεν μπορεί να λειτουργήσει αλλιώς. Αν κάποιος καπιταλιστής είναι «καλός» και όχι τόσο άπληστος, θα τον φάνε στον ανταγωνισμό οι υπόλοιποι και θα τον εξαφανίσουν.
Ο Μαρξ, εξήγησε θεωρητικά όλα αυτά, και ανέλυσε πως οι κοινωνίες προχωρούν μέσα από κοινωνικές συγκρούσεις. Το εργαλείο με βάση το οποίο έκανε τις αναλύσεις του είναι η διαλεκτική σκέψη.
Τι είναι διαλεκτική: τρόπος σκέψης και αντίληψης της πραγματικότητας. Δεν την ανακάλυψε ο Μάρξ, ο Μάρξ όμως την συνδύασε με την υλιστική αντίληψη της ιστορίας.
Η διαλεκτική προσπαθεί να συλλάβει τη διαδικασία εξέλιξης και μεταμόρφωσης. Εξηγεί ότι τίποτα δεν μπορεί να κατανοηθεί απομονωμένο και στατικά: κάθε φαινόμενο πρέπει να ειδωθεί στη δυναμική του, στην αλληλεπίδραση του με άλλα φαινόμενα, και στην ίδια του τη μεταβολή και εξέλιξη. Το κάθε τι είναι σε μία διαρκή κατάσταση ροής και εξέλιξης – η πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά ύλη σε κίνηση.
Η διαλεκτική μας δίνει τη δυνατότητα να εξετάζουμε τα πράγματα σαν μέρος μιας διαδικασίας, όπου όλα είναι αλληλένδετα – κάτι σαν να βλέπεις ταινία παρά να κοιτάζεις φωτογραφίες.
Οι πρώτοι διαλεκτικοί στοχαστές ήταν στην αρχαία Ελλάδα. «Τα πάντα ρεί» είχε πει ο Ηράκλειτος:
«Ο Ήλιος δεν είναι καινούριος κάθε μέρα, αλλά συνεχώς καινούριος… δεν μπορούμε να περάσουμε ποτέ από το ίδιο ποτάμι, γιατί τα νερά του συνεχώς ρέουν, πάντα αλλάζουν… όλα τα αντικείμενα είναι και δεν είναι, δεν είναι ποτέ τα ίδια, αλλά συνεχώς αλλάζουν σε κάτι άλλο».
Ο Ηράκλειτος περιέγραψε τη διαλεκτική ως τη «λογική των αντιφάσεων». Και αυτό είναι το ζήτημα – κλειδί. Η διαλεκτική εξηγεί ότι η κεντρική ιδέα για να καταλάβουμε το κάθε τι, φαινόμενο ή γεγονός, είναι η ιδέα της αντίφασης.
Ο Ένγκελς έδειξε ότι η αντίφαση είναι η καρδιά της ζωής.
«Κάθε ζωντανός οργανισμός» είπε «απορροφά άλλες κατάλληλες ουσίες απ` το περιβάλλον και τις αφομοιώνει… σε κάθε δοσμένη στιγμή κάθε τι είναι το ίδιο και ταυτόχρονα κάτι άλλο».
Πως μεταφράζεται αυτό στην ταξική πάλη;
Στην καθημερινότητα μας τα πάντα ρέπουν προς το συντηρητισμό. Ακούμε συνεχώς «έτσι είναι», «έτσι έχουμε συνηθήσει», «τίποτα δεν αλλάζει», «έτσι είναι ο νόμος», κτλ. Οι εργοδότες με βάση αυτή τη λογική φαντάζουν ανήκητοι.
Τα πράγματα όμως συνεχώς αλλάζουν. Βέβαια, δεν αλλάζουν αρμονικά, σε μια ευθεία γραμμή. Αλλάζουν μέσα από αντιφάσεις και συγκρούσεις, μέσα από άλματα και πισωγυρίσματα. Οι εργοδότες και το κράτος επιτίθονται, αλλά όπου βρίσκουν σοβαρή αντίσταση υποχωρούν. Η καθημερινότητα είναι γεμάτη με μικρές νίκες και ήττες. Αυτή η διαδικασία μπορεί να κατανοηθεί μόνο με την διαλεκτική σκέψη, που βλέπει τα πράγματα σαν «ταινία» και όχι σαν «φωτογραφία».
Όλα αυτά σημαίνουν ότι η ιστορία αλλάζει «αντικειμενικά»; Καθόλου. Οι άνθρωποι είναι αντικείμενα της ιστορίας αλλά ταυτόχρονα και υποκείμενα της. Δεν πρόκειται να υπάρξει καμία αλλαγή αν δεν έχουμε την συνειδητή παρέμβαση του ανθρώπου για τη διαμόρφωση της ιστορίας.
Από την αρχή της ύπαρξης του, ο άνθρωπος έζησε μέσα στον κόσμο όχι παθητικά αλλά ενεργητικά, μέσω της εργασίας, της πράξης. Καθώς αλλάζαμε τον κόσμο, διευρύνθηκε η δυνατότητα μας να τον γνωρίσουμε.
Σήμερα, υπάρχουν όλες οι αντικειμενικές συνθήκες για να περάσουμε σε μια κοινωνία αφθονίας, ισότητας και ελευθερίας. Αυτό που μένει είναι να συνειδητοποιήσουμε το ρόλο μας προκειμένου να ανοίξουμε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ένα κεφάλαιο που θα ανοίξει τεράστιες δυνατότητες για την ανθρωπότητα και τον πολιτισμό της.
Όπως είπε ο Μαρξ:
«Η θεωρία η ίδια γίνεται μια υλική δύναμη όταν έχει κατακτήσεις τις μάζες. Η θεωρία είναι ικανή να κατακτήσει τις μάζες όταν φανερώνει τα ανθρώπινα. Και φανερώνει τα ανθρώπινα, αμέσως μόλις γίνει ριζοσπαστική. Ριζοσπαστικός σημαίνει να φτάσεις στις ρίζες των πραγμάτων. Για τον άνθρωπο όμως, η ρίζα είναι ο ίδιος ο άνθρωπος».
