Με αφορμή την επέτειο του θανάτου του Καρλ Μαρξ, στις 14 Μάρτη του 1883, δημοσιεύουμε κείμενο του σ. Νίκου Αναστασιάδη γύρω από τους πιο γνωστούς μύθους που κυκλοφορούν στις μέρες μας για τον Μαρξ και τη θεωρία του. Το κείμενο είναι βασισμένο σε εισήγηση που έγινε στα πλαίσια του 25ου κάμπινγκ Antinazi zone – YRE, το καλοκαίρι του 2018 με αφορμή τη συμπλήρωση 200 χρόνων από τη γέννηση του Μαρξ.
Για λόγους χώρου, το άρθρο θα δημοσιευτεί σε δύο μέρη. Στο παρόν τεύχος ξεκινάμε με τους δύο πρώτους από τους πιο διαδεδομένους μύθους για τον Μαρξ, ενώ στο επόμενο τεύχος του «Ξ» (510 – 20/3 – 3/4) θα ακολουθήσουν οι επόμενοι τέσσερις.
Κάποιοι βιάστηκαν να θάψουν τον Μάρξ μετά την πτώση του Ανατολικού Μπλοκ. Πάνω από 30 χρόνια μετά όμως, ακόμα τους στοιχειώνει. Το γεγονός ότι στις μέρες μας ακαδημαϊκοί γράφουν άρθρα με τίτλο «5 λόγοι που ο μαρξισμός δεν έχει να προσφέρει τίποτα στους νέους» είναι από μόνο του ενδεικτικό του άγχους που τους δημιουργουν οι μαρξιστικές ιδέες.
Ακόμα και σήμερα οι ιδέες του Μάρξ συζητιούνται σε πλατιά στρώματα της κοινωνίας. Σε μεγάλο γκάλοπ που έκανε το BBC στη Βρετανία πριν λίγα χρόνια ο Μάρξ ψηφίστηκε ως ο «διανοητής του αιώνα», ενώ η λέξη Σοσιαλισμός, ήταν η λέξη με τις περισσότερες αναζητήσεις το 2015 στο πιο δημοφιλές ιντερνετικό λεξικό των ΗΠΑ.
Θα επιχειρήσουμε να απαντήσουμε στους βασικούς μύθους που κυκλοφορούν γύρω από τις ιδέες του Μάρξ, και μέσα από την κατάρριψη των μύθων θα προσπαθήσουμε να δώσουμε και τις βασικές μαρξιστικές ιδέες.
Ξεκινώντας βέβαια πρέπει να πούμε ότι σε καμία περίπτωση στα πλαίσια ενός μικρού κειμένου δε μπορεί να δωθεό το εύρος και ο πλούτος αυτών των ιδεών. Η ανθρώπινη κοινωνία είναι ο πιο περίπλοκος οργανισμός στο γνωστό σύμπαν, δε μπορούμε να περιμένουμε να την κατανοήσουμε «ευκολα και γρήγορα», χωρίς ενασχόληση και μελέτη των σχετικών θεμάτων. Στην ουσία με αυτό τον τρόπο επιδιώκουμε να ανοίξουμε την συζήτηση για τον χαρακτήρα της κοινωνίας που ζούμε και πως μπορούμε να την αλλάξουμε.
1ος μύθος: Ο Μαρξισμός δεν είναι πια επίκαιρος, είναι ξεπερασμένος από την ιστορία
Μετά το ’90, η φράση αυτή ήταν το βασικό τροπάρι στα χείλη ΜΜΕ και πολιτικών του συστήματος.
Βέβαια, μετά την κρίση του 2007 κατάπιαν λίγο τη γλώσσα τους. Γιατί η κρίση που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ το 2007 ήταν από μόνη της μια τεράστια επιβεβαίωση των θεωριών του Μαρξ που μιλούσε για τις κυκλικές κρίσεις από τις οποίες δε μπορεί να ξεφύγει ο καπιταλισμός.
Μάλιστα οι καπιταλιστές κατάφεραν να ρίξουν το σύστημα τους στην πιό μεγάλη κρίση από το 1929 σε μια περίοδο που είχαμε την κατάρρευση του Ανατολικού Μπλοκ, οπότε μπήκαν στην παγκόσμια καπιταλιστική αγορά νέες περιοχές. Ταυτόχρονα είχαν την επέκταση της παγκοσμιοποίησης και νέες τεχνολογικές ανακαλύψεις που τους έκαναν να πιστεύουν ότι η οικονομία θα είναι σε διαρκή άνοδο.
Οι Μαρξιστές είχαν προβλέψει αυτή την κρίση με βάση τα μεθοδολογικά εργαλεία ανάλυσης που είχαν. Ποια οικονομική σχολή ή θεωρία σήμερα μπορεί να πει ότι προέβλεψε την κρίση; Στην ουσία καμία – πλην του Μαρξισμού. Πως γίνεται πανεπιστημιακοί, επιστήμονες, ιδρύματα μελετών, με πολλά λεφτά και δυνατότητες, να μην το έχουν δει και να το προβλέπουν μόνο μαρξιστές αναλυτές;
Η πρόβλεψη δεν είναι κάτι δευτερεύον. Δεν προβλέπουμε τις ζαριές. Έχει να κάνει με τη ζωή και το θάνατο εκατομμυρίων. Η κοινωνία είναι όπως ένα καράβι – έχει τεράστια σημασία να μπορείς να προβλέπεις τον καιρό και την διεύθυνση του ανέμου.
Πέραν τούτου, το γεγονός ότι ο μαρξισμός είναι «παλιά» θεωρία, δεν αναιρεί την χρησιμότητα της. Όπως έλεγε ο Τρότσκι
«αν η θεωρία εκτιμά σωστά την πορεία της εξέλιξης και προβλέπει τις εξελίξεις καλύτερα από άλλες θεωρίες, παραμένει η πιο προωθημένη θεωρία του καιρού μας, ακόμα και αν είναι πολύ παλιά».
Για παράδειγμα, το σφυρί είναι από τις παλαιότερες ανθρώπινες ανακαλύψεις, που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα. Μπορεί να απορρίψει κανείς τη χρησιμότητα του επειδή έχει καιρό που ανακαλύφθηκε;
Ακόμα και εκπρόσωποι του συστήματος αναγκάζονται να το παραδεχτούν σε ένα βαθμο. Οι New York Times σε ένα άρθρο της σύνταξης για τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Μάρξ είχαν τίτλο
«Happy Birthday, Karl Marx. You Were Right!» («Χρόνια πολλά Καρλ Μαρξ, είχες δίκιο!»),
ενώ σε άρθρο του New Yorker διαβάζουμε
«Ακόμα και σήμερα, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι μια βόμβα που μπορεί να εκραγεί στα χέρια σου».
Ενδεικτικό της απήχησης των μαρξιστικών ιδεών είναι επίσης ότι ο Ουμπέρτο Έκο, ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους διανοητές έλεγε ότι
«το κομμουνιστικό μανιφέστο θα έπρεπε να διδάσκεται στα σχολεία».
Ο λόγος που προσπαθούν οι εκπρόσωποι του συστήματος να παρουσιάσουν τις θεωρίες του Μαρξ σαν ξεπερασμένες είναι ότι εξήγησε πως ο καπιταλισμός δεν είναι ούτε το μοναδικό σύστημα που έχει υπάρξει, ούτε και το τελευταίο. Ανέλυσε ότι είναι μια φάση στην εξέλιξη των ανθρώπινων κοινωνιών.
Κατ’ αρχήν, πρέπει να πούμε ότι δεν ήταν όλες οι κοινωνίες εκμεταλλευτικές. Οι πρωτόγονες τροφοσυλλεκτικές κοινωνίες δεν είχαν κοινωνικές τάξεις, βασιζόταν στη συνεργασία και την αλληλοβοήθεια. Η ιστορία των εκμεταλλευτικών μορφών κοινωνικής οργάνωσης ήρθε όταν οι άνθρωποι άρχισαν να καλλιεργούν και να εξημερώνουν τα ζώα. Αυτό έδωσε τεράστια ώθηση στην παραγωγή, και έτσι υπήρξε το πρώτο πλεόνασμα. Αυτό σήμαινε ότι οι κοινωνίες δεν πάλευαν καθημερινά με τα στοιχεία της φύσης για την επιβίωση τους, όπου όλα τα μέλη της κοινωνίας έπρεπε να συλλέγουν καθημερινά τροφή, αλλά άρχισε να υπάρχει μια πρώτη συσσώρευση τροφίμων. Έτσι, αφενός εμφανίστηκε η ανάγκη για διοικητικές εργασίες μέσα στην κοινότητα, αφετέρου μπόρεσαν κάποια μέλη της να απαλλαγούν από τον καθημερινό μόχθο. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν οι πρώτες ελίτ.
Ο τύπος της κοινωνίας που ζούμε βασίζεται στον τρόπο που οργανώνεται η παραγωγή.
Έτσι, όταν προχώρησαν οι τεχνικές και αυξήθηκε η παραγωγή, υπήρχε η ανάγκη εργατικών χεριών και έτσι άρχισαν οι πόλεμοι, που κατέληγαν σε ομηρία σκλάβων. Έτσι προέκυψαν οι δουλοκτητικές κοινωνίες.
Όταν αυτές οι κοινωνίες έφτασαν στα όρια τους, γιατί δεν μπορείς να ελέγχεις εκατοντάδες χιλιάδες σκλάβους, επικράτησε η φεουδαρχία. Εκεί οι αγρότες είχαν μεν ένα βαθμό ελευθερίας, αλλά πλήρωναν σκληρό φόρο στους φεουδάρχες.
Με την ανάπτυξη της τεχνικής, του εμπορίου, των επιστημών και των τεχνών, εμφανίστηκε η αστική τάξη, οι έμποροι και οι βιοτέχνες, που έφερε μαζί της τον καπιταλισμό.
Το καπιταλιστικό σύστημα έχει σαν βασικό χαρακτηριστικό την ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (τα εργοστάσια, τα μηχανήματα, οι πρώτες ύλες, οι επικοινωνίες, κτλ) ενώ η μεγάλη πλειοψηφία της κοινωνίας δεν κατέχει μέσα παραγωγής, άρα για να ζει πουλάει την εργατική της δύναμη στους κεφαλαιούχους.
Άρα, ο καπιταλισμός δεν είναι αιώνιος, είναι η παρούσα φάση στην ιστορία των κοινωνικών σχηματισμών.
Ο Μάρξ ταυτόχρονα προέβλεψε ότι η επόμενη κοινωνική αλλαγή θα φέρει στην εξουσία την εργατική τάξη. Από τη στιγμή που ο καπιταλισμός χώρισε την κοινωνία σε δύο βασικές τάξεις, όσους δουλεύουν για να ζούν και όσους ζουν από τον ιδρώτα των άλλων, εκ των πραγμάτων «δημιούργησε τους νεκροθάφτες του».
Σήμερα βέβαια υπάρχουν διάφορα «ενδιάμεσα στρώματα», αλλά μόνο η εργατική τάξη έχει τη συνοχή και τη δύναμη για να τεθεί επικεφαλής της κοινωνίας (όπως οι καπιταλιστές μπήκαν επικεφαλής στην μάχη για την ανατροπή της φεουδαρχίας).
Αυτά με λίγα λόγια είναι η ουσία του Ιστορικού Υλισμού που εξηγεί επιστημονικά την πορεία των κοινωνιών και όχι με βάση τυχαία γεγονότα ή τα καπρίτσια των βασιλιάδων και τις ικανότητες των «φωτισμένων» ηγετών.
2ος μύθος: Ο Μαρξισμός ενδιαφέρεται μόνο για την οικονομία
Αυτός ο μύθος καταρρίπτεται πολύ εύκολα, αρκεί να διαβάσει κανείς το παρακάτω απόσπασμα του Έγκελς:
«Σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό, ο καθοριστικός παράγοντας στην ιστορία είναι σε τελευταία ανάλυση η οικονομία και η παραγωγή… Αν κάποιος από αυτό πει ότι ο παράγοντας της οικονομίας είναι ο μόνος που καθορίζει την ιστορία, τότε θα μετατρέψει την αντίληψη μας σε μια χωρίς νόημα αφηρημένη χαζομάρα…»
Ναι λοιπόν, η οικονομία είναι η βάση, όμως και άλλα στοιχεία παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάλυση των κοινωνιών όπως οι πολιτικές παραδόσεις, οι πολιτιστικές συνήθειες, οι τοπικές ιδιαιτερότητες, το περιβάλλον, οι νόμοι, οι μορφές της ταξικής πάλης. Επίσης, ρόλο παίζει και πως όλα τα παραπάνω επηρεάζουν τα μυαλά των ανθρώπων που απαρτίζουν τις κοινωνικές δυνάμεις που μάχονται (μεταξύ των οποίων και οι ηγέτες κάθε κοινωνικής τάξης). Υπάρχει μια αλληλεπίδραση όλων αυτών των παραγόντων.
«Αλλιώς» λέει ο Έγκελς «η εφαρμογή της θεωρίας σε κάθε ιστορική περίοδο θα ήταν πιο απλή και από μια εξίσωση πρώτου βαθμού»
Το ότι η οικονομία είναι το καθοριστικό στοιχείο της ζωής των κοινωνιών το βλέπουμε και από την καθημερινότητα μας. Ας σκεφτούμε για παράδειγμα πως έχει αλλάξει τη ζωή του καθενός από εμάς η κρίση των τελευταίων χρόνων.
Ας δούμε όμως άλλο ένα παράδειγμα. Γιατί προόδευσε η θέση της γυναίκας στην κοινωνία;
Φυσικά εξακολουθεί να υπάρχει γυναικεία καταπίεση αλλά σχεδόν 50 χρόνια πριν στην Ελλάδα υπήρχε ο θεσμός της προίκας, η συνήθεια με το ματωμένο σεντόνι την πρώτη νύχτα του γάμου, δε δινόταν διαζύγια και οι γυναίκες δεν ψήφιζαν. Όμως, οι γυναίκες λόγω της φάσης ανάπτυξης έκτοτε μπήκαν στην παραγωγή. Αυτό οδήγησε και σε αλλαγές στην κοινωνική τους θέση. Φυσικά, για την κατάκτηση των δικαιωμάτων τους οι γυναίκες έδωσαν και τεράστιους αγώνες, οι οποίοι όμως επίσης είχαν να κάνουν με την είσοδο τους στην παραγωγή και την αυτοπεποίθηση που τους έδωσε αυτό το γεγονός.
Όλα αυτά σημαίνουν ότι η οικονομία καθορίζει τα πάντα και ο άνθρωπος δεν έχει κανένα ρόλο (όπως κατηγορούν τον Μαρξ); Όχι. Για να το πούμε όμως διαφορετικά
«οι άνθρωποι φτιάχνουμε την ιστορία μας, αλλά μέσα σε συνθήκες που δεν καθορίζονται από μας».
Ας δούμε όμως κάποιες από τις βασικές οικονομικές θεωρίες του Μαρξ.
Θεωρία της υπεραξίας
Η μάχη για την επιβίωση του ανθρώπινου είδους έχει στην πυρήνα της την εργασία, δηλαδή τη χειρωνακτική και πνευματική προσπάθεια του ανθρώπου να ελέγξει τα στοιχεία της φύσης και να τα χρησιμοποιήσει για την ανάπτυξη του πολιτισμού του.
Κάθε νέα αξία προέρχεται από την εργασία. Η αξία μιας μπλούζας είναι μεγαλύτερη από την αξία του υφάσματος και η αξία του υφάσματος είναι μεγαλύτερη από την αξία της κλωστής. Αυτό που προστέθηκε και έδωσε παραπάνω αξία στα υλικά είναι η ανθρώπινη εργασία.
Πως λειτουργεί λοιπόν η παραγωγή; Οι εργαζόμενοι αναγκάζονται να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη. Οι εργοδότες πληρώνουν τα υλικά, αγοράζουν τα μηχανήματα και την εργατική δύναμη και στο τέλος βγάζουν κέρδος.
Από πού προέρχεται αυτό το κέρδος;
Μόνο από την εργασία η οποία έχει τη δυνατότητα να συνδυάζει τα στοιχεία της φύσης με τέτοιο τρόπο ώστε να τα μετατρέπει σε χρησιμα αντικείμενα που έχουν αξία.
Αυτή είναι η θεωρία της υπεραξίας του Μάρξ. Οι εργαζόμενοι λοιπόν πουλάνε την εργατική τους δύναμη, αλλά στο τέλος δεν πληρώνονται όλη την αξία της εργασίας τους, καθώς ένα μέρος αυτής μένει ως κέρδος στις τσέπες των καπιταλιστών.
Αυτό εννοούμε ότι οι καπιταλιστές ζουν σε βάρος των εργαζομένων, ακόμα και αν πληρώνουν όλα «τα νόμιμα».
Αυτό έχει σαν συνέπεια τις κρίσεις του συστήματος.
Οι εργαζόμενοι σαν σύνολο παράγουν κάποιες αξίες, που όμως δεν τις πληρώνονται, γιατί ένα μεγάλο μέρος πηγαίνει στις τσέπες του καπιταλιστή. Αυτό σημαίνει ότι οι αξίες που παράγονται δεν μπορούν να αγοραστούν. Ταυτόχρονα, ο ανταγωνισμός οδηγεί στην εισαγωγή μηχανημάτων, που οδηγούν στην ανεργία, και έτσι παράγονται ακόμα περισσότερα προϊόντα, με ακόμα λιγότερους αγοραστές. Για λίγο προσπαθούν να λύσουν αυτό το πρόβλημα με τον μαζικό δανεισμό, ή με επεκτατική εξωτερική πολιτική. Κάποια στιγμή όμως η φούσκα σκάει, και έχουμε τις λεγόμενες κρίσεις υπερπαραγωγής. Ο Μάρξ ανέλυσε πως αυτές οι κρίσεις είναι αναπόφευκτες για το σύστημα.
Διαβάστε τη συνέχεια του άρθρου στο επόμενο τεύχος του «Ξ».
