Καπιταλιστική παγκοσµιοποίηση και µετανάστευση

Του Τάκη Γιαννόπουλου

Το παρόν άρθρο συμπεριλαμβάνεται στον τελευταίο τόμο (αριθμός 20) της Μαρξιστικής Σκέψης, που είναι αφιερωμένος στην Παγκοσμιοποίηση. Εδώ είναι ελαφρώς συντομευμένο.

 

Ο καπιταλισμός δημιούργησε μια ιδιαίτερη κατηγορία μετανάστευσης των λαών. Οι γρήγορα αναπτυσσόμενες χώρες στο βιομηχανικό τομέα, χρησιμοποιώντας περισσότερες μηχανές, εκτοπίζοντας τις καθυστερημένες χώρες από την παγκόσμια αγορά, ανεβάζουν το μισθό εργασίας πάνω από το μέσο επίπεδο και προσελκύουν μισθωτούς εργάτες από τις καθυστερημένες χώρες. Εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες φεύγουν έτσι και πηγαίνουν εκατοντάδες και χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά. Ο αναπτυγμένος καπιταλισμός τους παρασύρει βίαια στη δίνη του, τους αποσπά από τις απόμερες γωνιές, τους υποχρεώνει να συμμετέχουν σ’ ένα κοσμοϊστορικό κίνημα, τους φέρνει αντιμέτωπους με την ισχυρή, διεθνή τάξη των βιομηχάνων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μόνο η εξαιρετική φτώχια αναγκάζει τους ανθρώπους να εγκαταλείπουν την πατρίδα, ότι οι καπιταλιστές εκμεταλλεύονται με τη μεγαλύτερη ασυνειδησία τους εργάτες-μετανάστες¹.

Οι θέσεις αυτές του Λένιν, γραμμένες έναν αιώνα πριν, διατηρούν όλη τους τη δύναμη και επικαιρότητα αποτελώντας ένα πολύτιμο εργαλείο ανάλυσης για τη σημερινή σχέση ανάμεσα στην καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση και τη μετανάστευση.

Οι αιτίες

Ο ΟΗΕ προβλέπει ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός θα φτάσει σχεδόν τα 10 δισεκατομμύρια στα μέσα του αιώνα και θα ξεπεράσει τα 11 δισεκατομμύρια μέχρι το 2100. Το μεγαλύτερο μέρος της αύξησης θα προέλθει από τους φτωχούς, σε περιοχές του κόσμου που μαστίζονται από συγκρούσεις και προσπαθούν να αναζητήσουν στην Ευρώπη ασφάλεια και μια καλύτερη ζωή.

Ο πληθυσμός της Αφρικής, οι οποίος έχει ήδη αυξηθεί κατά 50% με το πέρασμα του τελευταίου αιώνα, αναμένεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2050, σε 2,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους. Ο πληθυσμός της Νότιας Ασίας μπορεί να αυξηθεί κατά περισσότερο από μισό δισεκατομμύριο.

Κατά τις επόμενες δεκαετίες, εκατομμύρια άνθρωποι θα εγκαταλείψουν τις περιοχές αυτές, αναγκασμένοι είτε από τον πόλεμο, είτε από την πείνα, είτε από την έλλειψη ευκαιριών και τις συγκρούσεις για τους πόρους, που θα έρθουν ως συνέπεια των κλιματικών αλλαγών. Η πλούσια Ευρώπη αναπόφευκτα θα είναι ένας βασικός προορισμός ως επιλογή.

«Με τον πληθυσμό της Αφρικής να αναμένεται να αυξηθεί κατά περισσότερο από τρία δισεκατομμύρια για τα επόμενα 85 χρόνια, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορούσε να αντιμετωπίσει ένα κύμα μετανάστευσης που κάνει τις τρέχουσες συζητήσεις σχετικά με την αποδοχή εκατοντάδων χιλιάδων αιτούντων για άσυλο να φαίνονται μη συγκρίσιμες»,

γράφει ο Adair Turner, ο πρώην πρόεδρος της Αρχής Χρηματοοικονομικών Υπηρεσιών της Βρετανίας και τώρα πρόεδρος του Ινστιτούτου για τη «Νέα Οικονομική Σκέψη». Ποιοι είναι όμως οι λόγοι που οδηγούν τους ανθρώπους στο να μετακινούνται από το ένα μέρος στο άλλο;

Οι λόγοι της μετανάστευσης είναι ποικίλοι και διαφοροποιούνται σε σχέση με την εκάστοτε ιστορική περίοδο και γεωγραφική τοποθεσία. Θα μπορούσαμε όμως αφαιρετικά να διαχωρίσουμε τη μετανάστευση σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Την εθελούσια μετανάστευση και την αναγκαστική μετανάστευση.

Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι μετακινήσεις πληθυσμών που οφείλονται σε ενδογενείς παράγοντες, όπως η αναζήτηση καλύτερης τύχης όπως έγινε στη διάρκεια του προηγούμενου αιώνα προς ανεπτυγμένες χώρες όπως τη Βρετανία, τη Γερμανία, τις ΗΠΑ κλπ.

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι μετακινήσεις που οφείλονται σε εξωγενείς παράγοντες, όπως ο πόλεμος, η φτώχεια, οι πολιτικοί και θρησκευτικοί διωγμοί και η βίαιη εκτόπιση πληθυσμών από ένα μέρος σε ένα άλλο.

Σε μια προηγούμενη περίοδο και κυρίως στην Ευρώπη η μετανάστευση οφειλόταν βασικά στην ανισομέρεια του καταμερισμού του πλούτου. Εργάτες από την Ανατολική Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική κατευθύνθηκαν προς τη Δυτική Ευρώπη σε αναζήτηση καλύτερου μεροκάματου.

Σήμερα η βασική αιτία του προσφυγικού ρεύματος που κινείται προς την Ευρώπη έχει να κάνει κατά κύριο λόγο με το απόλυτο χάος που προκάλεσαν οι ιμπεριαλιστικές επεμβάσεις και οι εμφύλιοι πόλεμοι στην Ασία, τη Μέση Ανατολή και τη Βόρειο Αφρική.

Οι ΗΠΑ και οι σύμμαχοί τους μετά τις στρατιωτικές τους επεμβάσεις στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ άφησαν αυτές τις χώρες σε μια εφιαλτική μισοδιαλυμένη κατάσταση πλήρους αποδιοργάνωσης, αστάθειας, εμφύλιων διαμαχών και ανείπωτης φτώχειας και δυστυχίας. Από μόνη της η εμφάνιση και γιγάντωση του Ισλαμικού Κράτους αποτελεί την πιο εμφατική απόδειξη της πλήρους αποτυχίας των ιμπεριαλιστικών σχεδιασμών και προβλέψεων.

Παράλληλα οι αραβικές επαναστάσεις και εξεγέρσεις –πιο γνωστές ως Αραβική Άνοιξη²– που ξεκίνησαν στις 18 Δεκέμβρη του 2010 όταν αυτοπυρπολήθηκε ο 27χρονος μικροπωλητής φρούτων και λαχανικών Μοχάμεντ Μπουαζίζι, στην πόλη Σιντί Μπουζίντ της Τυνησίας, διαμαρτυρόμενος για την κατάσχεση των προϊόντων του από την αστυνομία επειδή δεν είχε άδεια, επέδρασαν καταλυτικά. Η ενέργεια αυτή του 27χρονου πωλητή, προκάλεσε εξέγερση στην Τυνησία με απεργίες και μαχητικές διαδηλώσεις που επεκτάθηκαν σαν φωτιά με τη μία ή την άλλη μορφή και ένταση σε συνολικά 18 χώρες της Β. Αφρικής και της Μ. Ανατολής ανατρέποντας παγιωμένα αντιδραστικά καθεστώτα δεκαετιών. Ωστόσο οι εξεγέρσεις αυτές, βασικά εξαιτίας της έλλειψης μιας μαζικής επαναστατικής εναλλακτικής πολιτικής πρότασης, έμειναν ανολοκλήρωτες στα μισά του δρόμου. Σήμερα, πέντε χρόνια μετά, με εξαίρεση –ως ένα βαθμό– την Τυνησία, η Αραβική Άνοιξη μοιάζει να βυθίζεται στο καταχείμωνο. Αίγυπτος και Μπαχρέιν έχουν δικτατορικά αυταρχικά καθεστώτα. Λιβύη και Υεμένη αποτελούν πλέον κράτη-φαντάσματα, στο έλεος αλληλοσπαρασσόμενων φατριών.

Οι Σύριοι πριν τον πόλεμο ήταν ένας χαμογελαστός, φιλόξενος λαός με πλήθος επιρροές από τις γειτονικές τους χώρες. Η χώρα είχε πληθυσμό 23 εκατομμύρια και οι πολίτες της είχαν μεσαίο εισόδημα ενώ μόλις το 10% του πληθυσμού ήταν αναλφάβητοι.

Από το 2011 που άρχισε η κρίση στη Συρία και σταδιακά μετατράπηκε σε μια εμφύλια διαμάχη ο αριθμός των νεκρών υπολογίζεται σε 220.000. Σύμφωνα με στοιχεία της υπηρεσίας προσφύγων του ΟΗΕ³ πάνω από 4.000.000 πολίτες της Συρίας έχουν εγκαταλείψει τη χώρα μεταναστεύοντας στις γειτονικές χώρες, Ιορδανία, Ιράκ, Λιβάνου, Τουρκία και χώρες της Βόρειας Αφρικής. Τουλάχιστον 7.600.000 είναι οι εκτοπισμένοι και εγκλωβισμένοι μέσα στη Συρία.

Το σύγχρονο προσφυγικό ρεύμα

«Το 2014 ο αριθμός των προσφύγων διεθνώς έφθανε τα 59,5 εκατομμύρια – ενώ το 2013 ήταν μόλις 8,3 εκατομμύρια. Το 2015 ο αριθμός αυτός εκτοξεύθηκε: οι πρόσφυγες ξεπέρασαν τα 65-67 εκατομμύρια. Κάθε χρόνο σημειώνεται μία αύξηση των προσφύγων της τάξης των 10 εκατομμυρίων»⁴,

σημείωσε η Seyla Benhabib, καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Yale σε εκδήλωση για το προσφυγικό στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 22/3/16 που διοργάνωσαν από κοινού το Harvard Business School-Club Greece (HBS) και το «αλληλεγγύη – Solidarity Now» με θέμα: «Μετανάστευση: μία Απειλή ή μία Οικονομική Ευκαιρία για την Ευρώπη;».

Ενώ η έκθεση της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ «Τάσεις για το πρώτο εξάμηνο του 2015» αναφέρει:

«Το 2015 θα είναι η χρονιά που το φαινόμενο του αναγκαστικού εκτοπισμού παγκοσμίως θα ξεπεράσει για πρώτη φορά τα 60 εκατομμύρια. Μέχρι σήμερα, 1 στους 122 ανθρώπους σε όλο τον κόσμο έχει αναγκαστεί να εγκαταλείψει την εστία του»⁵.

Ο ετήσιος μέσος όρος καθαρής μετανάστευσης στην Ευρωζώνη ήταν 1,5 εκατομμύρια άνθρωποι τα έτη μεταξύ 2002 και 2007. Το 2009 ο αριθμός είχε μειωθεί στις 524 χιλιάδες ανθρώπους. Με την προσφυγική κρίση στη Συρία, αυξήθηκε όμως εκ νέου, και το 2015 ήταν πάνω από 1 εκατ., περίπου τετραπλάσιος από την προηγούμενη χρονιά, με το μεγαλύτερο μέρος τους (περί τις 800.000) να περνά ενδιάμεσα από την Ελλάδα⁶.

Το μεγαλύτερο προσφυγικό κύμα στην αναπτυγμένη Ευρώπη μετά το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου θέτει αναμφίβολα υπό τον τύπο των ήλων ιδεολογίες, θεωρητικές επεξεργασίες, πολιτικά προγράμματα. Περισσότερο από όλα όμως –και σε συνδυασμό με τη συνεχιζόμενη οικονομική κρίση– αποκαλύπτει με τραγικό τρόπο την αδυναμία του ευρωπαϊκού καπιταλισμού να δώσει λύση σε ένα πρόβλημα στη δημιουργία του οποίου υπήρξε συστατικό μέρος.

Η εκατόμβη νεκρών στις θάλασσες του Αιγαίου και της Μεσογείου σε συνδυασμό με το θέαμα πνιγμένων βρεφών που ξεβράζονται στις ακτές της Ελλάδας ή της Ιταλίας αποτελεί την πλέον τραγική υπενθύμιση του γεγονότος ότι ζούμε σε ένα οικονομικό και πολιτικό σύστημα που εκτός από εκμεταλλευτικό είναι και απόλυτα απάνθρωπο.

Στις λάσπες της Ειδομένης και του Καλαί βουλιάζουν όλες οι διεθνείς συνθήκες και συμβάσεις για τους πρόσφυγες και τα ανθρώπινα δικαιώματα που οι ίδιοι οι εκπρόσωποι των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών υπέγραφαν σε εποχές ευημερίας και συνήθως μετά την λήξη αιματηρών πολέμων που διευθετούσαν προσωρινά τις μεταξύ τους αντιθέσεις.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ανοίγει το κουτί της Πανδώρας όπου ξεπροβάλλουν τα κνώδαλα των πιο μισαλλόδοξων και μισάνθρωπων προταγμάτων και ιδεολογιών με τη μορφή ακροδεξιών και νεοφασιστικών σχηματισμών που όχι μόνο αποσπούν σημαντικά εκλογικά ποσοστά αλλά σε μια σειρά χώρες είναι ήδη κυβερνητικοί εταίροι.

Παγκοσμιοποίηση και μετανάστευση από την σκοπιά των αστικών επιτελείων

Ο υπουργός οικονομικών της Γερμανίας Β. Σόιμπλε, μιλώντας σε δημοσιογράφους στο περιθώριο της ετήσιας συνόδου του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου στο Περού (8/10/2015) είπε ότι

«η εισροή προσφύγων ήταν μέρος της πραγματικότητας της παγκοσμιοποίησης. Κατά κάποιο τρόπο, με την προσφυγική κρίση που βλέπουμε τώρα στη Γερμανία και στην Ευρώπη συναντιόμαστε με τις πραγματικότητες της παγκοσμιοποίησης»⁷.

Για να προσθέσει η Α. Μέρκελ λίγες μέρες αργότερα:

«Η αντίληψή μας για την παγκοσμιοποίηση μέχρι τώρα ήταν χονδρικά η εξής: η οικονομία μας πάει σε άλλες χώρες, εγκαθιστά εργοστάσια, πουλάει προϊόντα κι ο απολογισμός είναι θετικός για την απασχόληση στη Γερμανία και τις επιχειρήσεις μας. Και τώρα βλέπουμε μια αντίστροφη κίνηση: είναι η παγκοσμιοποίηση που έρχεται σε εμάς. Αυτά που θεωρούσαμε ότι βρίσκονται μακριά μας, π.χ. ο πόλεμος στη Συρία ή το χάος στη Λιβύη, έχουν έναν αντίκτυπο που εκδηλώνεται σε μας με τη μορφή του προσφυγικού ρεύματος, κάτι το οποίο οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε. Πρέπει να αποδεχθούμε έναν ορισμένο βαθμό νόμιμης μετανάστευσης. Αυτό είναι η παγκοσμιοποίηση»⁸.

Η έκφραση της Α. Μέρκελ για «έναν ορισμένο βαθμό νόμιμης μετανάστευσης» συμβαδίζει απόλυτα και με τις θέσεις του Συνδέσμου Γερμανών Εργοδοτών.

Αντιγράφουμε από την εφημερίδα ΠΟΝΤΙΚΙ, 4/9/2015:

«Ο πρόεδρος του γερμανικού συνδέσμου εργοδοτών Ίνγκο Κράμερ θεωρεί ευλογία τους μετανάστες που φτάνουν στη Γερμανία, η οποία έχει άμεση ανάγκη από εργατικό δυναμικό. Την άποψή του συμμερίζονται και άλλοι Γερμανοί αξιωματούχοι. Ο Κράμερ σε συνέντευξη που παραχώρησε στη γερμανική εφημερίδα Suddeutsche Zeitung επεσήμανε ότι η παροχή βοήθειας στους μετανάστες είναι πρωτίστως ηθικό ζήτημα, όμως τόνισε ότι μπορούν να βοηθήσουν τη Γερμανία και οικονομικά. Ο πρόεδρος των Γερμανών εργοδοτών επέκρινε σφοδρά το σύστημα παροχής ασύλου που ακολουθεί η χώρα του, σημειώνοντας ότι θα πρέπει να λαμβάνονται μέτρα ώστε “οι αιτούντες άσυλο να μην μένουν έξω από την αγορά εργασίας για πολλούς μήνες”. Παράλληλα ζήτησε να γίνονται μαθήματα γερμανικών στους μετανάστες από την πρώτη ημέρα που φτάνουν στη χώρα, αλλά και να λαμβάνουν άδεια παραμονής οι νέοι που εντάσσονται στο εκπαιδευτικό σύστημα.

»“Μέχρι τώρα σχεδόν τους φυλακίζουμε στα κέντρα υποδοχής. Τι αποτέλεσμα περιμένουμε να έχουμε; Τροφοδοτούμε διαμάχες και βανδαλισμούς”, πρόσθεσε ο Κράμερ.

»Αντίθετα θεωρεί ότι οι μετανάστες αποτελούν μια ευκαιρία για την αγορά εργασίας της Γερμανίας. “Τα επόμενα 20 χρόνια χρειαζόμαστε πολύ περισσότερο εργατικό δυναμικό από αυτό που μπορεί να παράξει η χώρα”, εξήγησε, ενώ έκανε λόγο για 500.000 κενές θέσεις εργασίας στη Γερμανία. Μια δυνατότητα θα ήταν αυτές να καλυφθούν με τη γρήγορη απορρόφηση των μεταναστών στην αγορά εργασίας.

»Και ο διευθυντής της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας για την Εργασία (BA) Φρανκ-Γιούργκεν Βάιζε πιστεύει ότι οι μετανάστες έχουν μεγάλες πιθανότητες να βρουν εργασία στη Γερμανία.

»“Η αγορά εργασίας μας είναι αυτή τη στιγμή σταθερή και σε θέση να δεχθεί νέους εργαζόμενους. Όποιος μιλά καλά γερμανικά και έχει τα προσόντα μπορεί να βρει γρήγορα δουλειά”, εξήγησε ο Βάιζε μιλώντας στην εφημερίδα Bild. “Αυτό βέβαια δεν ισχύει για τη μεγάλη πλειονότητα των μεταναστών που φτάνουν στη Γερμανία. Γι’ αυτό πρέπει να επενδύσουμε άμεσα στη γλώσσα και την εκπαίδευση. Έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες να βρουν εργασία και η εργασία είναι η καλύτερη μορφή ενσωμάτωσης”.

»Όταν ρωτήθηκε αν οι μετανάστες μπορεί να πάρουν τις δουλειές των Γερμανών, ο Βάιζε απάντησε: “Κατηγορηματικά όχι. Οι εταιρείες έχουν τόσες πολλές κενές θέσεις εργασίας όσες ποτέ ως τώρα και εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν πρόβλημα στη συμπλήρωσή τους”». 

Ανάλογη προσέγγιση, και εντελώς αντιπροσωπευτική της άποψης ενός τμήματος του μεγάλου ευρωπαϊκού κεφαλαίου, που βλέπει στους μετανάστες ένα φτηνό, αναλώσιμο και ιδεώδες για εκμετάλλευση εργατικό δυναμικό, υιοθετείται και στην Ιταλία.

«Οι νόμιμοι μετανάστες στην Ιταλία συνεισφέρουν καθαρά στην κοινωνική ασφάλιση της χώρας περίπου 5 δις ευρώ, με τα οποία καταβάλλονται οι συντάξεις 600.000 Ιταλών. Το 2014, οι εργαζόμενοι που προέρχονται από χώρες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατέβαλαν περίπου 8 δις ευρώ σε εισφορές στην κοινωνική ασφάλιση»,

γράφει η εφημερίδα La Repubblica στις 9/3/16, επικαλούμενη μια έκθεση που συντάχθηκε από τον δικαστή Ρομπέρτο Γκαροφόλι, επικεφαλής του γραφείου του υπουργού Οικονομίας και Οικονομικών Πιερ Κάρλο Πάντοαν.

Κατά την ίδια περίοδο, προσθέτει, αυτοί οι εργαζόμενοι έλαβαν

«συντάξεις ύψους περίπου 642 εκατ. ευρώ και άλλες κοινωνικές παροχές ύψους περίπου 2,42 δισεκατομμυρίων. Η θετική διαφορά είναι ελαφρώς μικρότερη των πέντε δισεκατομμυρίων».

Η συνεισφορά των μεταναστών στην ανάπτυξη

Η προθυμία αυτής της μερίδας του κεφαλαίου να «αγκαλιάσει» τους μετανάστες δεν είναι βέβαια άσχετη με τη συνεισφορά των μεταναστών στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών στις οποίες έχουν εγκατασταθεί. Σε άρθρο του στις 5/6/15 στο Reuters Breakingviews με τίτλο «Μοχλός ανάπτυξης η μετανάστευση στην Ευρωζώνη» ο οικονομικός αναλυτής Edward Hadas αναφέρει:

«Οι πλούσιες χώρες με τα χαμηλότερα ποσοστά γονιμότητας και τους γηραιότερους πληθυσμούς μπορούν να επωφεληθούν από μετανάστες νεαρούς σε ηλικία εργασίας, οι οποίοι βοηθούν να τονωθεί ή επιβράδυνση της προσφοράς του εργατικού δυναμικού τους. Από το 2000 έως το 2010, οι μετανάστες αντιπροσωπεύουν σχεδόν τα δύο τρίτα της αύξησης του ευρωπαϊκού εργατικού δυναμικού…»

Και όπως επισημαίνουν οι οικονομολόγοι της JP Morgan, ο πληθυσμός της Ευρωζώνης θα παρέμενε αμετάβλητος αν δεν υπήρχε η μετανάστευση.

Η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία προβλέπει ότι η είσοδος μεταναστών θα προσθέσει 0,2% στον ετήσιο ρυθμό αύξησης του πληθυσμού μεταξύ του 2015 και του 2019. Η συνεισφορά των μεταναστών στον ρυθμό αύξησης του ΑΕΠ πιθανότατα θα είναι σημαντικά μεγαλύτερη. Χωρίς τους, κατά κύριο λόγο νεαρούς, μετανάστες το εργατικό δυναμικό θα μειωνόταν πολύ ταχύτερα από τον γενικό πληθυσμό.

Επομένως για τους επιτελείς των ευρωπαϊκών αστικών τάξεων είναι καθαρό ότι η μετανάστευση χρειάζεται προκειμένου να εξυπηρετήσει τα δικά τους ταξικά συμφέροντα. Από την άλλη μεριά, όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι είναι διατεθειμένοι να δεχτούν σε όλες τις περιπτώσεις τους μετανάστες και, πολύ περισσότερο, να τους αναγνωρίσουν ίσα δικαιώματα με τους ντόπιους εργάτες.

Για τα αστικά επιτελεία οι μετανάστες, μαζί με τα εκατομμύρια των ανέργων, είναι ο σύγχρονος εφεδρικός στρατός του κεφαλαίου. Για να χτυπηθούν τα μεροκάματα και οι κατακτήσεις της εργατικής τάξης, να διαιρεθούν οι εργαζόμενοι με βάση την εθνική τους καταγωγή, να χρεωθούν οι μετανάστες όλα τα δεινά του συστήματος, την ανεργία, την εγκληματικότητα, κοκ, να υποκατασταθεί η ταξική συνείδηση από την ξενοφοβία και την ανασφάλεια.

Για να γίνουν όλα αυτά οι μετανάστες δεν πρέπει να είναι νόμιμοι πέραν ενός μικρού ποσοστού. Για τον απλό λόγο ότι με αυτόν τον τρόπο απλά και φυσιολογικά θα προσέθεταν τους εαυτούς τους στα δικαιώματα και τις δομές της εργατικής τάξης της Ευρώπης, κάτι εντελώς απευκταίο για το ευρωπαϊκό κεφάλαιο. Με αυτό το στόχο καλλιεργούν, μεταξύ άλλων, με τη συνδρομή των αντιδραστικών ΜΜΕ και των ακροδεξιών οργανώσεων, τη στερεότυπη και αναντίστοιχη με την πραγματικότητα εικόνα του άχρηστου και παρασιτικού μετανάστη που φέρνει μαζί του την εγκληματικότητα, τις ασθένειες, ακόμη και την τρομοκρατία.

Ασφαλώς τα ποσοστά νομιμότητας διαφέρουν ανά περίοδο και εξαρτώνται από το βαθμό οικονομικής ανάπτυξης και τα περιθώρια παραχωρήσεων του καπιταλισμού. Για παράδειγμα, στην περίοδο της μεταπολεμικής ανάπτυξης του καπιταλισμού οι μετανάστες ήταν περιζήτητοι από τις πιο ισχυρές οικονομικά χώρες.

Ένα τρανταχτό παράδειγμα είναι η Γερμανία, η οποία δέχθηκε στο διάστημα 1960-1976 περισσότερους από 623.300 Έλληνες «φιλοξενούμενους εργάτες» (Gastarbeiter) δηλαδή περίπου το 84% του συνολικού μεγέθους της ελληνικής μεταπολεμικής μετανάστευσης στην Ευρώπη.

Για τη σημερινή κατάσταση ο καθηγητής του Πανεπιστημίου τoυ Columbia, Bimal Ghosh, στην ομιλία του στην εκδήλωση στο ΜΜΑ που προαναφέραμε, εξηγεί:

«Ο φόβος των κρατών για το γεγονός ότι η μετανάστευση μπορεί να τεθεί εκτός ελέγχου, ωθεί ορισμένες κυβερνήσεις να λάβουν περιοριστικά μέτρα, διαιωνίζοντας ένα φαύλο κύκλο και πυροδοτώντας τις διακρατικές εντάσεις. Πρέπει να γνωρίζουμε ότι μολονότι η άφιξη ήδη ενός και πλέον εκατομμυρίου ανθρώπων μέσα στο χρονικό διάστημα ενός έτους φαντάζει ως ένα συγκλονιστικό γεγονός, ας έχουμε κατά νου ότι οι άνθρωποι αυτοί αντιπροσωπεύουν μόλις το 1/5 του 1% του πληθυσμού της ΕΕ. Οι νέες αφίξεις θα αντιπροσωπεύουν μόλις το 0,4% του εργατικού δυναμικού στον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο και την Ελβετία».

Στην περίπτωση της Ελλάδας οι περίπου 53.000 πρόσφυγες που βρίσκονται επί ελληνικού εδάφους αντιπροσωπεύουν ποσοστό σχεδόν στο 0,5% του πληθυσμού και σίγουρα είναι πολύ λιγότεροι από το 1,5 εκατομμύριο μεταναστών που πέρασαν από την χώρα μας στη διάρκεια της δεκαετίας του ’90 για να μην αναφερθούμε στο 1,5 εκατομμύριο προσφύγων που ήρθαν στην Ελλάδα το 1922 εξαιτίας της μικρασιατικής τραγωδίας και αντιμετωπίστηκαν αρχικά από τους γηγενείς με την υποτιμητική ονομασία «τουρκόσποροι».

Στην προσφυγική κρίση τόσο η Ευρωπαϊκή Ένωση όσο και οι εθνικές κυβερνήσεις –μεταξύ των οποίων και η δική μας– δείχνουν ότι το μόνο που τους ενδιαφέρει είναι να μεταφέρουν το πρόβλημα μακριά από την πόρτα τους, χύνοντας κροκοδείλια δάκρυα για τους χιλιάδες νεκρούς στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο και τις εικόνες ντροπής στην Ειδομένη και στη Λαμπεντούζα και τους συνοριακούς φράχτες, που ξεφυτρώνουν σαν τα μανιτάρια από την μία άκρη της ενωμένης –μην το ξεχνάμε– ΕΕ ως την άλλη.

Η συμφωνία ντροπής μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας

Η συμφωνία μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας που υπογράφηκε τον περασμένο Μάρτη το πρώτο και βασικό πράγμα που έκανε ήταν να πετάξει στον κάλαθο των αχρήστων κάθε έννοια διεθνούς δικαίου, κάθε λέξη και κάθε γράμμα της συνθήκης της Γενεύης, προκαλώντας την αντίδραση των γνωστότερων διεθνών φορέων όπως: Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ, Διεθνής Αμνηστία, Γιατροί του Κόσμου, Γιατροί χωρίς Σύνορα κοκ.

Ο Βενσάν Κοστέλ, περιφερειακός διευθυντής για την Ευρώπη της Ύπατης Αρμοστείας των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες αμέσως μετά την υπογραφή της συμφωνίας δήλωσε σε συνέντευξη Τύπου στη Γενεύη πως:

«Η συλλογική απέλαση ξένων πολιτών απαγορεύεται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Μια συμφωνία που θα ισοδυναμεί με καθολική επιστροφή σε μια τρίτη χώρα δεν συνάδει με την ευρωπαϊκή νομοθεσία, δεν συνάδει με το διεθνές δίκαιο. Η Ευρώπη δεν εκπλήρωσε καν τη συμφωνία του περασμένου Σεπτεμβρίου για τη μετεγκατάσταση 66.000 προσφύγων από την Ελλάδα, έχοντας κατανείμει μόνον 600 μεταξύ αυτών μέχρι σήμερα στο εσωτερικό της Ένωσης…».

Η συμφωνία είχε και την υπογραφή της «αριστερής» ελληνικής κυβέρνησης που κάθε μέρα που περνάει εκθέτει ολοένα και περισσότερο την έννοια της Αριστεράς.

Τα βασικά σημεία της συμφωνίας μπορεί να συνοψιστούν στα ακόλουθα:

• Επισημοποιεί το κλείσιμο του βαλκανικού διαδρόμου και το σφράγισμα των βόρειων συνόρων της χώρας στην Ειδομένη παρά τις περί του αντιθέτου δηλώσεις του Έλληνα πρωθυπουργού που δήλωνε περιχαρής ότι… απομονώθηκαν οι «κακοί» των χωρών του Βίσενγκραντ.
• Διαχωρίζει τους πρόσφυγες αυθαίρετα, παράνομα και απάνθρωπα σε πρόσφυγες και παράτυπους μετανάστες όπου οι μεν πρώτοι θα φιλοξενούνται σε ανοικτά κέντρα υποδοχής και οι δεύτεροι σε κλειστά κέντρα υποδοχής δηλαδή σε κέντρα κράτησης μέχρι να επαναπροωθηθούν, δηλαδή να απελαθούν, στην Τουρκία.
• Από τους εκατοντάδες χιλιάδες Σύριους πρόσφυγες η ΕΕ θα πάρει μέχρι 72.000 από την Τουρκία στη βάση της φόρμουλας ένας με έναν, δηλαδή για κάθε έναν πρόσφυγα που θα στέλνεται από την Ελλάδα στην Τουρκία από τις 4/4 και μετά αυτή θα στέλνει έναν Σύριο στην ΕΕ.
• Το ΝΑΤΟ και η Frontex θα αλωνίζουν στο Αιγαίο ενώ συντονιστής της συμφωνίας ανέλαβε ο Ολλανδός Maarten Verwey παρακάμπτοντας ουσιαστικά υπουργεία και κυβερνήσεις.
• Αναγνωρίζει στην Τουρκία –μια χώρα με ημιδικτατορικό καθεστώς που στις 29/3 οι ΗΠΑ για λόγους ασφαλείας κάλεσαν τους πολίτες τους να απομακρυνθούν από τη ΝΑ Τουρκία– σαν ασφαλή χώρα και της δίνει ρόλο κλειδί και 6 δις ευρώ (3 δις άμεσα και άλλα 3 ως το 2018) οικονομική βοήθεια.

Ο πρόεδρος της ΕΕ Ντ. Τουσκ, σε πρόσφατο ταξίδι του μαζί με την Α. Μέρκελ στην Τουρκία, δήλωσε ανερυθρίαστα ότι

«η Τουρκία αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα στον κόσμο για το πώς συμπεριφέρεται στους πρόσφυγες»¹⁹.

Η ιμπεριαλιστική λυκοσυμμαχία που λέγεται ΕΕ ποτέ δεν ήταν πιο ξεγυμνωμένη, διαιρεμένη και παράλυτη. 28 ηγέτες υποτίθεται δημοκρατικών χωρών εκλιπαρούν έναν εκπρόσωπο ενός σχεδόν δικτατορικού καθεστώτος να κάνει κάτι «ξεχνώντας»:

• Την καταπίεση των Κούρδων
• Τις διώξεις και τις δολοφονίες αριστερών αγωνιστών
• Τη δράση του παρακράτους
• Τους βομβαρδισμούς συριακών εδαφών
• Την καταπάτηση στοιχειωδών δημοκρατικών δικαιωμάτων
• Την πρόσφατη ωμή και απροκάλυπτη κυβερνητική παρέμβαση στην εφημερίδα ΖΑΜΑΝ και στο πρακτορείο Cihan
• Τους πυροβολισμούς προσφύγων στα σύνορα και τις απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης 2,7 εκ. προσφύγων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης

Όλα αυτά, ειδικά μετά τις νέες επιθέσεις του ΙΣΙΣ στις Βρυξέλλες, είναι στον αέρα καθώς δεν έχει ανακοινωθεί πουθενά ποιες χώρες της ΕΕ θα δεχτούν και σε τι αριθμούς, τους πρόσφυγες που θα μετεγκατασταθούν.

Επίσης θεωρείται δεδομένο ότι οι προσφυγικές ροές θα μειωθούν παρότι ο πόλεμος στην Συρία δεν έχει τελειώσει και ενώ συνεχίζουν να συγκεντρώνονται χιλιάδες πρόσφυγες στα παράλια της Τουρκίας και της Αφρικής που είναι πιθανό να αναζητήσουν νέους και πιο επικίνδυνους δρόμους διαφυγής στην ΕΕ. Οι πρώτες εκατόμβες νεκρών στα ανοικτά της Σικελίας τον Απρίλη επιβεβαιώνουν του λόγου το αληθές.

Ποιος κερδίζει;

Για όσους συνεχίζουν να αναρωτιούνται γιατί δεν δίνεται λύση και ποιος κερδίζει από όλα αυτά η απάντηση είναι απλή. Αρκεί να αναφέρουμε μερικά στοιχεία:

«…Σε μια ανάλυσή του στη βρετανική Independent το φθινόπωρο του 2014, ο έγκυρος αναλυτής σε θέματα Μέσης Ανατολής, Ρόμπερτ Φισκ, τόνιζε ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου στη Συρία, σε μόνο μία ημέρα, το αμερικανικό ναυτικό είχε εκτοξεύσει 47 πυραύλους Τόμαχοκ. Κάθε ένας από αυτούς τους πυραύλους κοστίζει 1,4 εκατ. δολάρια…

»…Η Raytheon δεν είναι η μόνη που κερδίζει από τον υπερδιπλασιασμό του αμυντικού προϋπολογισμού των ΗΠΑ μετά την 11η Σεπτεμβρίου 2001 και τη συνολική εκτόξευση των στρατιωτικών δαπανών στον κόσμο το 2014 στα 1,766 τρις δολάρια ή το 2,3% του παγκόσμιου ΑΕΠ.

»Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Ινστιτούτου Διεθνών Ερευνών της Στοκχόλμης για την Ειρήνη (SIPRI), τη μεγαλύτερη αύξηση εισαγωγών όπλων τα τελευταία πέντε χρόνια εμφανίζουν σταθερά οι χώρες της Μέσης Ανατολής και της Ασίας, ενώ από την άλλη πλευρά οι μεγαλύτεροι εξαγωγείς όπλων παραμένουν ΗΠΑ και Ρωσία. Όπως τονίζει η τελευταία έκθεση της SIPRI o όγκος των παγκόσμιων πωλήσεων μεγάλων οπλικών συστημάτων αυξάνεται συνεχώς από το 2004, κατά 14% μεταξύ των περιόδων 2006-10 και 2011-15.

»Με μερίδιο 33% στο σύνολο των εξαγωγών όπλων, οι ΗΠΑ παρέμειναν ο μεγαλύτερος εξαγωγέας στην περίοδο 2011-15 ενώ ακολούθησαν η Ρωσία, η Κίνα, η Γαλλία, η Γερμανία και η Βρετανία.

»Οι ΗΠΑ από την πλευρά τους έχουν πουλήσει ή “δωρίσει” τα τελευταία πέντε χρόνια μεγάλα όπλα και συστήματα σε τουλάχιστον 96 κράτη της υφηλίου.

»Διόλου τυχαία στην πρώτη δεκάδα με τις κορυφαίες σε πωλήσεις εταιρείες παραγωγής όπλων του κόσμου οι έξι είναι αμερικανικές»¹⁰.

Είναι σαφές ότι μια δημοκρατική και δίκαιη λύση του προσφυγικού ζητήματος, όντας εντελώς εφικτή τεχνικά, σκοντάφτει στην ίδια την εκμεταλλευτική φύση του καπιταλιστικού συστήματος και τα συμφέροντα των πολεμοκάπηλων που ελέγχουν τις καπιταλιστικές κυβερνήσεις. ΗΠΑ, ΕΕ και ΝΑΤΟ κτλ, αν ήθελαν θα μπορούσαν να δώσουν λύση άμεσα και εύκολα στη βάση της αναλογικής κατανομής των προσφύγων και του τερματισμού των πολέμων σε όλα τα μέτωπα και πρώτα από όλα της Συρίας. Όμως δεν θέλουν γιατί δεν τους συμφέρει με βάση τα αλληλοσυγκρουόμενα γεωπολιτικά και οικονομικά συμφέροντα που εκπροσωπούν. Αν ο καπιταλισμός δεν ήταν ένα άναρχο, ταξικό και γεμάτο εσωτερικές αντιφάσεις σύστημα θα μπορούσε να αντιμετωπίσει σχετικά απλά το ζήτημα, αλλά τότε δεν θα ήταν καπιταλισμός.

Τα καθήκοντα του κινήματος

Στο Διεθνές Σοσιαλιστικό Συνέδριο της Στουτγάρδης (το 7ο Συνέδριο της Β΄ Διεθνούς) ο Λένιν και οι Ρώσοι σοσιαλδημοκράτες (μετέπειτα Μπολσεβίκοι) έδωσαν μάχη με τους οπορτουνιστές, δηλαδή τους καιροσκόπους εκφραστές της εργατικής αριστοκρατίας των αναπτυγμένων καπιταλιστικών κρατών –ιδιαίτερα των ΗΠΑ και της Αυστραλίας– που ζητούσαν να πάρει θέση το συνέδριο υπέρ της απαγόρευσης της μετανάστευσης προλεταρίων από την Κίνα και την Ιαπωνία προς τις χώρες τους γιατί, τάχα, ήταν ανίκανοι για οργάνωση.

Γράφει σε σχετικό άρθρο του ο Λένιν:

«Σε συνέχεια, πάνω στο ζήτημα του εκπατρισμού και της μετανάστευσης, στην επιτροπή του συνεδρίου της Στουτγάρδης εκδηλώθηκε πολύ καθαρά η διαφωνία ανάμεσα στους οπορτουνιστές και στους επαναστάτες. Τους πρώτους τους τραβούσε η σκέψη ότι πρέπει να περιοριστεί το δικαίωμα της μετανάστευσης για τους καθυστερημένους, μη ανεπτυγμένους εργάτες, ιδιαίτερα για τους ιάπωνες και τους κινέζους. Το στενό, κλειστό συντεχνιακό πνεύμα, το πνεύμα της τρεϊντγιουνιονίστικης αποκλειστικότητας, υπερίσχυσε σ’ αυτούς τους ανθρώπους απέναντι στη συνείδηση των σοσιαλιστικών καθηκόντων τους, δηλαδή απέναντι στο καθήκον να δουλέψουν για να διαφωτίσουν και να οργανώσουν τα στρώματα του προλεταριάτου που δεν έχουν τραβηχτεί ακόμη στο εργατικό κίνημα. Το συνέδριο απόκρουσε όλες τις απόπειρες που έγιναν μ’ αυτό το πνεύμα. Ακόμη και στην επιτροπή οι ψήφοι υπέρ του περιορισμού της ελευθερίας της μετανάστευσης έμειναν μετρημένοι στα δάχτυλα και η απόφαση του διεθνούς συνεδρίου είναι διαποτισμένη με πνεύμα που παραδέχεται ότι χρειάζεται εδώ η αλληλέγγυα ταξική πάλη των εργατών όλων των χωρών»¹¹.

Μόνος πραγματικός σύμμαχος των προσφύγων είναι και σήμερα η ταξική αλληλεγγύη, που εκδηλώθηκε με το αξιοθαύμαστο κίνημα αλληλεγγύης σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενοι, στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες, άνθρωποι κτυπημένοι από την κρίση, πρόσφεραν από το υστέρημά τους και κινητοποιήθηκαν ανιδιοτελώς στη στήριξη των προσφύγων με είδη πρώτης ανάγκης, την αντιμετώπιση των στοιχειωδών αναγκών τους περίθαλψης και στέγης, κ.ά. Ήταν μια έμπρακτη κατάδειξη του διεθνισμού «των από κάτω», απέναντι στην απουσία των κυβερνήσεων που στοχοποιούν την αλληλεγγύη και τα λόγια χωρίς αντίκρισμα του Πάπα και των άλλων θρησκευτικών προκαθήμενων.

Είναι καθήκον της επαναστατικής Αριστεράς και των κινημάτων σε διεθνή κλίμακα να συντονίσουν τα βήματά τους στη βάση αιτημάτων όπως:

• Να φύγει το ΝΑΤΟ από το Αιγαίο και να σταματήσουν οι ιμπεριαλιστικές παρεμβάσεις στη Συρία.
• Κατάργηση των φραχτών στα σύνορα και ασφαλής διέλευση των προσφύγων μέσω οργανωμένης μεταφοράς από τις χώρες τους ώστε να χτυπηθούν τα κυκλώματα διακίνησης και να σωθούν χιλιάδες ανθρώπινες ζωές.
• Έρευνα¹² της εφημερίδας Guardian τον Φλεβάρη του 2014 αποκάλυψε ότι σε όλη την Ευρώπη υπάρχουν 11 εκατομμύρια άδεια σπίτια. Ο αριθμός αυτός είναι υπέρ-αρκετός για να στεγάσει τους 4,1 εκατομμύρια άστεγους και 1-2 εκατομμύρια πρόσφυγες της Ευρώπης.
• Να σταματήσουν οι απελάσεις και να κλείσουν τα απάνθρωπα κέντρα κράτησης προσφύγων και μεταναστών. Δημιουργία ανοικτών κέντρων υποδοχής και φιλοξενίας κατανεμημένα σε όλη την Ευρώπη με την ευθύνη των Δήμων και των αλληλέγγυων οργανώσεων που να διασφαλίζουν ανθρώπινες συνθήκες διαμονής, υγειονομική περίθαλψη, παροχή ταξιδιωτικών εγγράφων και ασύλου.
• Να περιφρουρήσουμε οργανωμένα και μαζικά τις προσφυγικές δομές από ρατσιστικές ενέργειες και πρακτικές.
• Διεθνές κάλεσμα αλληλεγγύης και κινητοποιήσεων σε όλη την Ευρώπη και την Τουρκία με στόχο τον τερματισμό των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων και την αναλογική κατανομή των προσφύγων πανευρωπαϊκά με βάση τον πληθυσμό και το ΑΕΠ κάθε χώρας.

Στον αγώνα δρόμου που διεξάγεται καθημερινά από άκρη σε άκρη σε όλη την Ευρώπη της οικονομικής και προσφυγικής κρίσης πρέπει να πάρουμε θέση.

Από τη μια αναπτύσσονται οι δυνάμεις της αντίδρασης, της ξενοφοβίας και του νεοναζισμού. Πιο πρόσφατα με το 8% και τις 14 έδρες των νεοναζί του Λαϊκού Κόμματος του Κοτλέμπα στη Σλοβακία και την άνοδο του ακροδεξιού ευρωσκεπτικιστικού AfD, που κατέλαβε την τρίτη θέση με 13,2% στις τοπικές εκλογές στο γερμανικό κρατίδιο της Έσσης, αλλά και την άνοδο του αντιισλαμικού ξενοφοβικού κινήματος Pegida. Στη Γαλλία η Μ. Λεπέν και το Εθνικό Μέτωπο ήρθαν πρώτοι στις περιφερειακές εκλογές. Στην Αυστρία στις 24/4, στον πρώτο γύρο των εκλογών για την προεδρία της χώρας, ο Νόρμπερτ Χόφερ, υποψήφιος του ακροδεξιού FPÖ, πήρε 35,3% βγαίνοντας πρώτος σε όλες τις περιφέρειες της χώρας εκτός από την πρωτεύουσα.

Από την άλλη είχαμε την άνοδο της Αριστεράς και ειδικά της επαναστατικής Αριστεράς στις εκλογές στην Ιρλανδία και σημαντικές διεργασίες προς τα αριστερά στην πολιτική σκηνή της Βρετανίας, των ΗΠΑ κ.ά. Επίσης αντιφασιστικές διαδηλώσεις σε πολλές χώρες της Ευρώπης. Το τεράστιο κύμα αλληλεγγύης στους πρόσφυγες στην Ελλάδα είναι μια απόδειξη ότι οι φράκτες και οι απελάσεις μπορεί να νικηθούν από ένα κίνημα που ενώνει ντόπιους και μετανάστες στον αγώνα για περισσότερη δημοκρατία και σοσιαλισμό.

 

 

____________________________

Σηµειώσεις

1. Β. Ι. Λένιν, «Ο καπιταλισμός και η μετανάστευση των εργατών», Άπαντα, εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 16, σελ. 91.

2. Η Αραβική Άνοιξη, ένα κίνημα εξεγέρσεων και διαμαρτυριών με συμμετοχή εκατομυρίων ανθρώπων στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική, εκδηλώθηκε στις 18 Δεκέμβρη 2010 και επεκτάθηκε σε 18 χώρες. Οι μεγαλύτερες εξεγέρσεις έγιναν στις χώρες Τυνησία, Αίγυπτο, Λιβύη, Μπαχρέιν, Συρία, Υεμένη, ενώ μεγάλες διαδηλώσεις έγιναν επίσης σε Αλγερία, Ιράν, Ιράκ, Ιορδανία, Μαρόκο και Ομάν. Μικρότερες διαμαρτυρίες έλαβαν χώρα σε Τζιμπουτί, Κουβέιτ, Λίβανο, Μαυριτανία, Σαουδική Αραβία και Σουδάν.

   Τα αίτια των κινημάτων αυτών δεν υπήρξαν θρησκευτικά, αλλά κοινωνικά – η φτώχεια, η εξαθλίωση, η καταπίεση, καθώς και η καθημερινή καταπάτηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας από τα όργανα του κράτους. Ωστόσο, η έλλειψη πολιτικής εμπειρίας και επαναστατικής ηγεσίας είχε ως αποτέλεσμα στις περισσότερες χώρες να ενισχυθούν αργότερα οι αντεπαναστατικές και φονταμενταλιστικές δυνάμεις. Για πιο αναλυτικά, βλέπε Λ. Φίσερ, «Πέντε χρόνια από την αραβική άνοιξη, ή τι γίνεται μετά το τέλος του “τέλους της ιστορίας”;», https://xekinima.org/arthra/view/article/l-fiser-pente-xronia-apo-tin-arabiki-anoiksi-i-ti-gine/

3. Βλέπε σχετικά https://www.humanitarianresponse.info/en/operations/syria

4. Βλέπε «Ξεπερνούν τα 67 εκατομμύρια οι πρόσφυγες σε όλο τον κόσμο», http://www.insider.gr/eidiseis/ellada/9771/xepernoyn-ta-67-ekatommyria-oi-prosfyges-se-olo-ton-kosmo .

5. Βλέπε http://unhcr.org/myt15/

6. «Τετραπλασιάστηκε ο αριθμός των προσφύγων και μεταναστών στην Ευρώπη το 2015», http://www.ertopen.com/news/kosmos/item/37720-tetraplasiasthke-o-arithmos-twn-prosfygwn-kai-metanastwn-sthn-eyrwph-to-2015

7. «Refugee crisis shows reality of globalization, says Germany’s Schaeuble», http://www.reuters.com/article/us-imf-migrants-germany-idUSKCN0S22W820151008 .

8. Α. Μέρκελ, 22/10/15, Ομιλία στο συνέδριο του συνδικάτου εργατών μετάλλου IG METAL στη Φρανκφούρτη.

9. Δήλωση στα διεθνή ΜΜΕ, www.in.gr, 23/4/16.

10. Άρθρο του Μ. Μιχάλη στην ΕΦΣΥΝ, 28/3/16.

11. Β.Ι. Λένιν: Άπαντα εκδ. «Σύγχρονη Εποχή», τ. 24, σελ. 90.

12. «Το “σκάνδαλο” με τα 11 εκατ. άδεια σπίτια στην Ευρώπη – Θα μπορούσαν να στεγάσουν δύο φορές τους άστεγους», 24/2/2014, http://www.iefimerida.gr/