Του Σάββα Στρούμπου
Αντιδράσεις από τον κόσμο της θρησκείας
Οι νέες απόψεις για την καταγωγή του ανθρώπου και γενικότερα την εξέλιξη των ειδών, προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις στο χώρο των πιστών της χριστιανικής θρησκείας. Ουσιαστικά έθεταν υπό αμφισβήτηση την ιδέα της δημιουργίας του κόσμου από τον Θεό, όπως αυτή περιγράφεται στη Γένεση:
«Eν αρχή εποίησεν ο θεός τον ουρανόν και την γην (1) και είπεν ο θεός γενηθήτω φως και εγένετο φως (4) και είπεν ο θεός γενηθήτω στερέωμα εν μέσω του ύδατος (6) και εποίησεν ο θεός τα θηρία της γης κατά γένος και τα κτήνη κατά γένος αυτών και πάντα τα ερπετά της γης κατά γένος (25) και εποίησεν ο θεός τον άνθρωπον κατ΄ εικόνα θεού εποίησεν αυτόν άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς (27). [1]
Συγκρίνοντας τα αποσπάσματα από το 1ο κεφάλαιο της Γένεσης με τα όσα αναφέραμε στο προηγούμενο τεύχος περί εξέλιξης και φυσικής επιλογής, μπαίνει το εξής κρίσιμο ερώτημα: τα ζώα, τα φυτά, ο άνθρωπος, αλλά και η φύση ολόκληρη δημιουργήθηκαν από το θεό ή είναι προϊόν της εξέλιξης της ζωής στον πλανήτη γη;
Την απάντηση, βέβαια, μας τη δίνουν οι ανακαλύψεις της σύγχρονης βιολογίας. Όπως λένε οι ειδικοί επιστήμονες, ποτέ μέχρι σήμερα, ούτε κατά τη διάρκεια της ζωής του Δαρβίνου, οι απόψεις του δεν ήταν τόσο επίκαιρες. Η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος επιβεβαιώνει την κοινή καταγωγή ανθρώπου και ζώων, και οι εξελικτικές αλλαγές του DNA ερμηνεύουν την προοδευτική πολυπλοκότητα στο γονιδίωμα των ειδών[2].
Παρ’ όλα αυτά, οι εκκλησιαστικοί παράγοντες όλων των δογμάτων δυσκολεύονται να συμβιβαστούν με την ιδέα ότι υπάρχει «φυσική» και όχι «θεία» επιλογή. Μάλιστα, οι πιο φανατικοί δεν είναι διατεθειμένοι ούτε καν να συζητήσουν ότι τα αποσπάσματα της Γενέσεως, που περιέχει η Παλαιά Διαθήκη, δεν είναι επιστημονικά θέσφατα. Στην Αμερική υπάρχουν σήμερα τουλάχιστον 2000 σχολεία, στα οποία το μάθημα της φυσικής ιστορίας έχει αντικατασταθεί από τη διδασκαλία της creation science, της «επιστήμης της δημιουργίας», η οποία επιχειρεί να δώσει επιστημονική τεκμηρίωση στις διατυπώσεις της Βίβλου. Πρόσφατα, στην πολιτεία Πενσυλβάνια των ΗΠΑ ο Δαρβίνος βρέθηκε για πολλές εβδομάδες στο προσκήνιο, λόγω της εμφάνισης της θεωρίας του «ευφυούς σχεδιασμού». Η θεωρία αυτή επιχειρεί να καταρρίψει τις ιδέες του Δαρβίνου για την καταγωγή και την εξέλιξη των ειδών με φυσική επιλογή επικαλούμενη τον ισχυρισμό ότι επειδή οι μορφές της ζωής είναι πολύ περίπλοκες για να έχουν διαμορφωθεί μέσα από φυσικές διαδικασίες, θα πρέπει να έχουν σχεδιαστεί από κάποια ανώτερη ευφυΐα, η οποία, σύμφωνα με τους οπαδούς της θεωρίας, δεν είναι άλλη από τον θεό… [3]
Κοινωνικός Δαρβινισμός και Ευγονισμός: Οι αδύνατες πλευρές της Εξελικτικής θεωρίας
Ο Κοινωνικός Δαρβινισμός επιδιώκει την πολιτική εφαρμογή της θεωρίας της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου στην κοινωνία. Θεωρεί ότι οι άνθρωποι γεννιούνται άνισοι και με διαφορετικές «έμφυτες» (γενετικές) ικανότητες («ανώτερες» και «κατώτερες»), και ότι η ζωή είναι ένας αμείλικτος «αγώνας για επιβίωση». Έτσι, θεωρεί ως φυσικό, βιολογικό νόμο το ότι «οι πιο ικανοί» πλουτίζουν, κατέχουν, διευθύνουν επιχειρήσεις και κρατούν τα ηνία της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας, και ότι οι «λιγότερο ικανοί» είναι εκτελεστικά όργανα ή φτωχοί και άνεργοι ανάξιοι επιβίωσης[4].
Σε πολλές περιπτώσεις, οι θεμελιωτές του Κοινωνικού Δαρβινισμού χρησιμοποίησαν άμεσα τις ιδέες του Δαρβίνου για να τεκμηριώσουν τις αντιδραστικές του απόψεις: Στο άλλο σημαντικό έργο του, «Η καταγωγή του ανθρώπου», ο Δαρβίνος υποστηρίζει την ύπαρξη μιας ιεραρχίας στις φυλές, που έχει προκύψει εξελικτικά μέσω της φυσικής επιλογής: στις κατώτερες φυλές κατατάσσει τους «άγριους» Αφρικανούς, Ινδιάνους κ.ά., και στις ανώτερες τους «πολιτισμένους» Ευρωπαίους. Το ίδιο πίστευε και για τους ανθρώπους γενικά, τους οποίους διέκρινε σε πνευματικά ανώτερους και κατώτερους, υποστηρίζοντας ότι τα μέλη του ενός και του άλλου φύλου θα έπρεπε να αποφεύγουν να παντρεύονται σε περίπτωση κατωτερότητας, σωματικής ή πνευματικής[5]. Η «επιβίωση του ικανότερου» είναι ιδέα του Η. Spencer, που θα συνδέσει τον Κοινωνικό Δαρβινισμό με την οικονομική και πολιτική ασυδοσία, με τις ρατσιστικές ιδέες και τον Ευγονισμό[6]. Ο τελευταίος ως δόγμα θεμελιώθηκε από τον ξάδερφο του Δαρβίνου, F. Galton, προκειμένου να βελτιωθεί η «βρετανική φυλή» μέσω αποθάρρυνσης της αναπαραγωγής των λιγότερο ικανών και με χαμηλή ευφυΐα.
Δε θα ήταν απόλυτα σωστό να κατηγορήσουμε αμέσως τον Δαρβίνο ως ρατσιστή μιας και στο ίδιο το βιβλίο που αναφερθήκαμε και προηγουμένως, «Η καταγωγή του ανθρώπου», φαίνεται να παίρνει τελείως διαφορετική θέση στα επίμαχα ζητήματα. Μιλάει για την εξελιγμένη εκδοχή της φυσικής επιλογής, που δεν απαιτεί τον ελεύθερο ανταγωνισμό όλων κι εξηγεί ότι στα πλαίσια της ανθρώπινης εξέλιξης, η φυσική επιλογή ευνόησε στην ουσία την ανάπτυξη των ορθολογιστικών δυνατοτήτων και των κοινωνικών ενστίκτων, που αποτελούν τις καταβολές της συμπάθειας, της αλληλεγγύης, της συμπαράστασης στους αδύνατους, της βοήθειας προς τους κατατρεγμένους[7].
Ο Φ. Ένγκελς για τον Δαρβίνο και τον Δαρβινισμό
Ο Ένγκελς υποδέχτηκε με ενθουσιασμό τις θετικές και προοδευτικές πλευρές των επιστημονικών ανακαλύψεων του Δαρβίνου και ταυτόχρονα άσκησε δριμιά κριτική στις αδύναμες πλευρές τους.
Ο Ένγκελς στο έργο του «Η Διαλεκτική της Φύσης», μιλάει για «μια φύση που δεν είναι, αλλά γίνεται και εξαφανίζεται»[8], εξηγεί ότι όσο προχωρούν σε βάθος οι επιστημονικές ανακαλύψεις «τόσο πιο πολύ καταρρέει το αλύγιστο σύστημα μια οργανικής φύσης αμετάβλητα σταθερής […] Η ακαμψία έχει διαλυθεί, εξατμίστηκε η σταθερότητα, έγινε μεταβατικό ό,τι νομιζόταν αιώνιο. Αποδείχτηκε πως η φύση ολόκληρη βρίσκεται σε άμεση ροή και σε κυκλική πορεία»[9]. Στο κείμενο του «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου» εκκινεί από τις ιδέες του Δαρβίνου, για να αποδείξει ότι κινητήρια δύναμη στη χειραφέτηση των τριχωτών μας προγόνων και άμεσος παράγοντας για το πέρασμα από το βασίλειο των ζώων στην κοινωνική ζωή, είναι η εργασία.
«Πρώτα η εργασία κι ύστερα απ’ αυτήν και σε συνέχεια μ’ αυτήν η γλώσσα, είναι τα δυο ουσιαστικά ερεθίσματα, που κάτω απ’ την επίδραση τους μεταμορφώθηκε σιγά-σιγά ο πιθηκίσιος εγκέφαλος σ’ ανθρώπινο, που παρ’ όλες τις ομοιότητες του με τον πρώτο, είναι πιο μεγάλος και τέλειος»[10].
Όπως είπαμε και παραπάνω, ο Ένγκελς ασκεί κριτική στα σημεία αυτά που βλέπει πως η θεωρία του Δαρβίνου μπορεί να γίνει αντικείμενο αντιδραστικών παρερμηνειών, όπως κι έγινε εξάλλου.
Αγώνας για τη ζωή: […] Η αλληλεπίδραση των σωμάτων στην άζωη φύση, περιλαμβάνει και την αρμονία και τη σύγκριση. Η αλληλεπίδραση των έμβιων όντων περιλαμβάνει τη συνειδητή και ασυνείδητη συνεργασία καθώς και τον συνειδητό και ασυνείδητο αγώνα. […] Είναι εντελώς παιδαριώδες να θέλουμε να συγκεφαλαιώσουμε ολόκληρη την πολλαπλή ποικιλία της ιστορικής εξέλιξης και περιπλοκότητας στη φτωχή και μονόπλευρη φράση: «αγώνας για την ύπαρξη» Ολόκληρη η δαρβινική θεωρία του αγώνα για την ύπαρξη, είναι απλώς μεταφορά από την κοινωνία στην οργανική φύση της […] αστικής οικονομικής θεωρίας του συναγωνισμού[11].
_________________________
