Μέσα στη διάρκεια της πανδημίας η κινηματογραφική βιομηχανία μπήκε κι αυτή σε μια διαδικασία κρίσης. Οι κινηματογράφοι έκλεισαν, τα κέρδη για τη βιομηχανία περιορίστηκαν κι έμειναν να κάνουν χρυσές δουλειές οι εταιρίες παραγωγής που ήδη ξεπέρασαν την μαγεία της σκοτεινής αίθουσας και διοχετεύουν το υλικό τους στις τηλεοράσεις μέσω συνδρομητικών υπηρεσιών. Η κινηματογραφική παραγωγή μειώθηκε δραματικά και όποιος την παρακολουθεί θα έχει διαπιστώσει και την κρίση στην καλλιτεχνική αξία αυτής. Λιγότερα πρωτότυπα σενάρια γίνονται ταινίες και πολλές φορές αφορούν πραγματικά γεγονότα για τα οποία έφτασε η ώρα για την κινηματογραφική τους αφήγηση. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό, έγιναν σημαντικές προσπάθειες και γεγονότα όπως «Η δίκη των εφτά του Σικάγο» (με αφορμή τις αντιπολεμικές διαδηλώσεις του 1968) έγιναν εκ νέου αντικείμενο συζητήσεων.
Το «Dorogie tovarishchi», ή «Dear Comrades» όπως είναι ο διεθνής τίτλος, είναι μια τέτοια ταινία. Μια ταινία που έρχεται να φωτίσει ένα άγνωστο σχετικά επεισόδιο της ιστορίας της Σοβιετικής Ένωσης.
***
Η ταινία αφηγείται τα γεγονότα που έλαβαν μέρος το 1962 στην πόλη του Νοβοτσερκάσκ. Μια ρωσική πόλη γνωστή ως πολιτιστική πρωτεύουσα των Κοζάκων, μια πόλη που υπήρξε κέντρο της αντεπανάστασης κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, μια πόλη που λόγω της θέσης της στην κοιλάδα του Ντον, κοντά στα σύνορα Ρωσίας-Ουκρανίας στη Μαύρη Θάλασσα, έγινε αργότερα βιομηχανικό κέντρο για τους σοβιετικούς σιδηροδρόμους.
Ας δούμε όμως, πριν τα γεγονότα του 1962 στο Νοβοτσερκάσκ το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαδραματίστηκαν.
Το ιστορικό υπόβαθρο
Το 1953 πεθαίνει ο Στάλιν μετά από 25 χρόνια ολοκληρωτικής εξουσίας. Το Φεβρουάριο του 1956 ο Χρουστσοφ ΓΓ του ΚΚΣΕ αποφασίζει να αποκαλύψει στα στελέχη του κόμματος μερικές δυσάρεστες αλήθειες προκειμένου να ενισχύσει τη θέση του, ανακοινώνει λοιπόν στο 20ο συνέδριο του κόμματος στη Μόσχα ότι ο Στάλιν ήταν υπεύθυνος για τη δολοφονία χιλιάδων αθώων ανθρώπων και για τον εκτοπισμό εκατομμυρίων μελών εθνικών μειονοτήτων. Επιπλέον, ότι είχε φανεί ανίκανος και δειλός την περίοδο της γερμανικής εισβολής στη Ρωσία το 1941. Οι επιπτώσεις αυτών των αποκαλύψεων σε όλο τον κόσμο σε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους οι οποίοι είχαν μάθει να βλέπουν το Στάλιν σχεδόν σα θεό, ήταν συγκλονιστικές, μολονότι πολλοί προσπάθησαν να κλείσουν τα μάτια τους σε αυτές. Στο μεταξύ συνέβαινε και κάτι σημαντικότερο. Οι μάζες υπό το μηχανισμό της εξουσίας του κρατικού ελέγχου άρχισαν να επαναστατούν. Πρώτα έρχεται ο ξεσηκωμός των εργατών στην Ανατολική Γερμανία τον Ιούνη του 1953 λίγους μήνες μετά το θάνατο του Στάλιν. Οικοδόμοι σ’ ένα τεράστιο εργοτάξιο στο Ανατολικό Βερολίνο κατέβηκαν σε απεργία, όταν τους είπαν ότι θα έπρεπε να δουλεύουν περισσότερο για την ίδια αμοιβή. Δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι ενώθηκαν μαζί τους σε διαδήλωση στο κέντρο της πόλης. Την επόμενη ημέρα η απεργία είχε εξαπλωθεί σε κάθε μεγάλο βιομηχανικό κέντρο της Ανατολικής Γερμανίας. Οι διαδηλωτές άνοιξαν φυλακές και επιτέθηκαν σε αστυνομικά τμήματα και γραφεία του κυβερνώντος κόμματος. Τελικά η εξέγερση κατεστάλη με την επέμβαση ρωσικών στρατευμάτων. Λίγο μετά ξέσπασε εξέγερση στη Ρωσία σε στρατόπεδο εργασίας 250.000 κρατουμένων σε ανθρακωρυχεία. (Τα επόμενα δυο χρόνια το καθεστώς απελευθέρωσε το 90% των τροφίμων σε στρατόπεδα).
Ωστόσο η επαναστατική δυναμική εκδηλώθηκε πραγματικά το 1956 τους μήνες μετά την καταγγελία του Στάλιν από τον Χρουστσόφ. Μια απεργία στο Πόζναν της Πολωνίας μετατράπηκε ουσιαστικά σε εξέγερση. Η λογοκρισία κατέρρευσε, οι εργάτες άρχισαν να εκλέγουν τις δικές τους επιτροπές, επανήλθε στην εξουσία ένας από τους παλιούς ηγέτες του κόμματος που είχε φυλακιστεί από τα τέλη της δεκαετίας του 1940, ο Γκομούλκα ο οποίος αντιμετώπισε με αποφασιστικό τρόπο την επέμβαση ρωσικών στρατευμάτων και έπεισε τους εργάτες να τον εμπιστευτούν.
Τα γεγονότα της Πολωνίας λειτούργησαν σαν καταλύτης για ν ακολουθήσει μια από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις στην ιστορία, στην Ουγγαρία. Μια διαδήλωση φοιτητών κέρδισε την υποστήριξη χιλιάδων εργατών, κάποιοι γκρέμισαν ένα τεράστιο άγαλμα του Στάλιν, έπεσαν σφαίρες, οι εργάτες βρήκαν όπλα, κέρδισαν στρατεύματα, έγιναν κι εκεί ξανά επιτροπές που θύμιζαν 1905 και 1917. Το σχέδιο του καθεστώτος για κυβέρνηση αλά Γκομούλκα με υπό τον κομμουνιστή υπό δυσμένεια Ίμρε Νάγκι απέτυχε και στις 4 Νοεμβρίου ρωσικά τανκ εισέβαλλαν στη Βουδαπέστη, κατέλαβαν τα βασικά κτίρια, βρήκαν αντίσταση και ακολούθησε αιματοκύλισμα.
Τα γεγονότα του Νοβοτσερκάσκ
Πάμε πίσω στα γεγονότα του Νοβοτσερκάσκ. Στις 17 Μαϊου του 1962 το Συμβούλιο Υπουργών εκδίδει το διάταγμα Νο.456 που κηρύττει πανεθνική αύξηση των τιμών διαφόρων προϊόντων που θα ισχύει από την 1η Ιούνη. Η αύξηση αφορά βασικά προϊόντα όπως τα γαλακτοκομικά και το κρέας. Έτσι την 1η Ιούνη ξεκινάει απεργία στο εργοστάσιο κατασκευής ηλεκτρικών σιδηρόδρομων του Νοβοτσερκάσκ. Η κομματική επιτροπή της πόλης πανικοβάλλεται, ρίχνει το φταίξιμο σε πρόσφατα αποφυλακισμένους εχθρούς του καθεστώτος που εργάζονται σε αυτό. Ο κόκκινος στρατός και η αστυνομία από την πρώτη μέρα προσεγγίζουν το εργοστάσιο ώστε να εμποδίσουν να μεταφερθεί η απεργία και σε άλλα εργοστάσια.
Η απεργία συνεχίζεται και την επόμενη ημέρα, νωρίς το πρωί χιλιάδες εργάτες ξεκινούν πορεία από το εργοστάσιο προς το κέντρο της πόλης με κόκκινες σημαίες και πορτρέτα του Λένιν, κατευθύνοντας προς τα γραφεία της επιτροπής της πόλης. Το πλήθος διέσχισε τη γέφυρα του ποταμού Tuzlov που ενώνει τη βιομηχανική ζώνη με την πόλη και συνάντησε τα τανκ του κόκκινου στρατού. Όταν ο στρατηγός Shaposhnikov αρνήθηκε ν’ ανοίξει πυρ εναντίον του λαού αυτός προσπέρασε τα τανκ, ενώθηκε με στρατιώτες και συνέχισαν την πορεία προς το κέντρο της πόλης. Εντωμεταξύ εκεί είχαν καταφθάσει αξιωματούχοι της KGB (σοβιετική μυστική υπηρεσία) αλλά κι από όλες τις υπηρεσίες μυστικές ή μη και υψηλόβαθμα σοβιετικά στελέχη. Το πλήθος ήταν αποδιοργανωμένο ήρεμο και ειρηνικό αλλά όσο πλησίαζε στο κέντρο συνεχώς ενισχυόταν από περισσότερους πολίτες που ενώνονταν με τους απεργούς.
Όταν έφτασε η πορεία στο κέντρο της πόλης, το πλήθος ήταν τεράστιο και οι αρχές τρομοκρατημένες, το πλήθος επιτέθηκε στα εκκενωμένα κτίρια και λεηλάτησε κάποια απ’ αυτά ενώ απαιτούσε να βγει ο Μικογιάν, ο πρόεδρος του Ανώτατου Σοβιέτ και να τους μιλήσει. Το μεσημέρι άοπλοι στρατιώτες προσπάθησαν να διαλύσουν το πλήθος, απέτυχαν και αμέσως μετά ξεκίνησαν οι πυροβολισμοί. Σύμφωνα με την επίσημη έρευνα 26 σκοτώθηκαν και 87 τραυματίστηκαν, ο Σολτσενίτζιν στο Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ αναφέρει ότι οι πηγές έλεγαν και συμφωνούσαν ότι σκοτώθηκαν περίπου 70 με 80 άνθρωποι. Η αλήθεια είναι κρυμμένη πίσω από πυκνή ομίχλη. Ακολούθησε καραντίνα στην πόλη, διακοπή των επικοινωνιών, υπογραφές δηλώσεων εμπιστευτικότητας, οι νεκροί θάφτηκαν σε υπάρχοντες τάφους στις γύρω περιοχές χωρίς αναγραφή των στοιχείων, συλλήψεις, δίκες, πολύχρονες φυλακίσεις. Η μόνη προτεραιότητα των αρχών ήταν να μη βγει τίποτα απ’ όσα έγιναν έξω από την πόλη, πόσο μάλλον εκτός συνόρων, το ίδιο βράδυ διοργάνωσε χορό στην κεντρική πλατεία της πόλης ώστε να ξεχαστεί το μακελειό.
Η ταινία
Πίσω στην ταινία. Στο φιλμ παρακολουθούμε τα γεγονότα που αναφέρθηκαν μέσα από τα μάτια της Λιούντα μιας ανύπαντρης μητέρας, αφοσιωμένου στελέχους της τοπικής επιτροπής του κομμουνιστικού κόμματος και νοσταλγού της Σταλινικής περιόδου. Η Λιούντα κατά τα διάρκεια του φιλμ βλέπει όλα της τα πιστεύω να συγκρούονται ενώ η λέξη και η έννοια σύντροφοι έχει βαρύνουσα σημασία λες και αυτή είναι το πραγματικό επίκεντρο του φιλμ. Ο τρόπος δε που κλείνει η ταινία είναι αριστοτεχνικός.
Ο Andrey Konchalovskiy ο σπουδαίος Ρώσος σκηνοθέτης του «Τρένου της μεγάλης φυγής» αλλά και άλλων υπέροχων φιλμ, κινηματογραφεί σε φορμά 1.33:1 δηλαδή σχεδόν τετράγωνο, ασπρόμαυρα και δημιουργεί και αισθητικά μια καταπληκτική ταινία η οποία δείχνει όλη την παράνοια και τον τρόμο του γραφειοκρατικού μετασταλινικού καθεστώτος που έφτιαξε «Βουδαπέστες», «Νοβοτσερκάσκ» και αργότερα «Πράγες».
Η ταινία κέρδισε ήδη το Ειδικό Βραβείο της Επιτροπής του Φεστιβάλ Βενετίας, και για την ώρα είναι διαθέσιμη έναντι ενοικίου στο Curzon Home Cinema. Μακάρι να ανοίξουν οι αίθουσες σύντομα για να τη δούμε όπως αρμόζει σε όλα τα κινηματογραφικά έργα, να προβάλλονται στις σκοτεινές αίθουσες.
