Το 2015 συμπληρώθηκαν 70 χρόνια από την πρώτη έκδοση της «Φάρμας των ζώων» (1945). Με αφορμή αυτή την επέτειο, δημοσιεύουμε άρθρο παρουσίασης του βιβλίου, από τον Andy Ford, μέλος του «Σοσιαλιστικού Κόμματος – CWI» στη Βρετανία. Το άρθρο δημοσιεύστηκε στο μηνιαίο θεωρητικό περιοδικού του Σοσιαλιστικού Κόμματος/CWI, «Socialism Today». Επιμέλεια από την Κατερίνα Κλείτσα
Επιτυχημένο σχεδόν από την πρώτη στιγμή, το βιβλίο «Η φάρμα των ζώων» συγκαταλέχθηκε ανάμεσα στα 100 πιο σπουδαία μυθιστορήματα του 20ου αιώνα από το περιοδικό «Times». Διδάχτηκε σε πολλές περιπτώσεις στα βρετανικά σχολεία, ενώ ήταν απαγορευμένο σε όλες τις σταλινικές χώρες μέχρι και το 1989 που καταρρεύσανε και παραμένει απαγορευμένο στη Ζιμπάμπουε, τη Βιρμανία και σε κάποια από τα κράτη του Αραβικού Κόλπου.
Το πρώτο πράγμα που κερδίζει τον αναγνώστη, είναι το πόσο καλογραμμένο είναι το βιβλίο. Η δράση εκτυλίσσεται με καθαρή και άμεση γλώσσα, με την απατηλή απλότητα ενός παραμυθιού. Μάλιστα, ο αρχικός τίτλος του βιβλίου ήταν: «Η φάρμα των ζώων: Ένα παραμύθι». Το ταλέντο του Όργουελ ως μυθιστοριογράφου φαίνεται από το πρώτο κεφάλαιο, όπου εκτυλίσσεται η πρώτη συνέλευση των ζώων. Δίνει ακριβώς όσες πληροφορίες χρειάζονται για τους χαρακτήρες που θα συναντήσουμε στο βιβλίο. Η εξαιρετική χρήση του χιούμορ από τον Όργουελ, όταν για παράδειγμα οι γάτες ψηφίζουν και υπέρ και κατά στη συνέλευση (στην ερώτηση «Είναι οι αρουραίοι σύντροφοι;»), προϊδεάζει τον αναγνώστη, ότι το βιβλίο δεν είναι απλά διασκεδαστικό, αλλά θα του μείνει αξέχαστο.
Ο Όργουελ, που είχε ζήσει από πρώτο χέρι τον αισχρό ρόλο που έπαιξε το ρωσικό Κομμουνιστικό Κόμμα και οι Σταλινικοί στον εμφύλιο πόλεμο στην Ισπανία, στον οποίο συμμετείχε ενταγμένος στις γραμμές του POUM, ενός πολιτικού σχηματισμού που είχε κάποιες επιρροές από τον Τρότσκι, ήταν αποφασισμένος να αποκαλύψει την αλήθεια για την σταλινική Ρωσία.
Για να το κάνει αυτό, επέλεξε την αλληγορία και στο βιβλίο σχεδόν κάθε πράξη είναι παραλληλισμός με τον τρόπο που ο Στάλιν κατέλαβε την εξουσία και έφτασε στο βάρβαρο έλεγχο της Σοβιετικής Ένωσης.
Το διήγημα ξεκινάει με τον «Παλιό Στρατηγό», ένα είδος αμαλγάματος του Μαρξ και του Λένιν, παρουσιάζοντας την ιδέα μιας κοινωνίας όπου τα ζώα δεν θα είναι πλέον υποχείρια των ανθρώπων και θα απολαμβάνουν τους καρπούς των κόπων τους. Τα ζώα υιοθετούν με ενθουσιασμό αυτή την ιδέα και συντομότερα από όσο θα μπορούσαν να φανταστούν ακόμα και τα ίδια, ο αγρότης Τζόουνς (ο Τσάρος) χάνει την εξουσία του. Η φάρμα μετονομάζεται σε «Φάρμα των Ζώων», δημιουργείται μία νέα σημαία που παριστά «μία οπλή και ένα κέρατο», ενώ τα γουρούνια και κυρίως ο Ναπολέων (ο Στάλιν) και ο Χιονάτος (ο Τρότσκι) θεωρούνται η φυσική ηγεσία της επανάστασης, αν και δεν φαίνεται να συμφωνούν ποτέ μεταξύ τους.
Μία πρώιμη προειδοποίηση για το τι θα ακολουθήσει στη συνέχεια, εμφανίζεται όταν ο Ναπολέων αναλαμβάνει υπεύθυνος για το γάλα της φάρμας, το οποίο σύντομα «εξαφανίζεται». Το γεγονός αυτό μας υπενθυμίζει τις πρόσφατες αποκαλύψεις ότι πολύ σύντομα μετά την επανάσταση, ο Στάλιν εξέδωσε μία διαταγή ώστε οι αξιωματούχοι και οι γραφειοκράτες να δικαιούνται επιπλέον ψωμί –επιβεβαιώνοντας την αφοσίωση στον εαυτό του. Όμως το επιπλέον ψωμί θα ήταν ένα θλιβερό κίνητρο, χρήσιμο μόνο σε περιόδους μαζικής πείνας. Αυτή ήταν η αφετηρία για τη σημαντική ανάλυση του Τρότσκι για τον εκφυλισμό της Σοβιετικής Ένωσης. Σε ένα άρθρο του στο οποίο αναλύει τη θεωρητική δυνατότητα της επανάστασης σε μια καθυστερημένη χώρα, ο Μαρξ είχε γράψει: «Όταν οι ανάγκες είναι γενικευμένες, όλο το προηγούμενο καθεστώς (της καταπίεσης) θα επανέλθει». Βασισμένος σε αυτή την προσέγγιση, ο Τρότσκι εξήγησε ότι η πείνα και οι γενικευμένες ανάγκες ήταν το σημείο εκκίνησης του θριάμβου του Στάλιν.
Ένα κύμα εξέγερσης εξαπλώνεται στις υπόλοιπες φάρμες καθώς η Φάρμα των ζώων στέλνει περιστέρια με το μήνυμα της επανάστασης, όπως συνέβη με την Τρίτη Διεθνή στα πρώτα της στάδια.
Οι άνθρωποι δε μπορούν να το ανεχτούν και εισβάλουν στη φάρμα, αλλά τελικά ηττούνται από τον εξαιρετικό αγώνα των ζώων, του οποίου ηγείται ο Χιονάτος. Ο Ναπολέων συμμετέχει ελάχιστα στη «Μάχη του Στάβλου», όπως ο Στάλιν συμμετείχε ελάχιστα στον ρώσικο εμφύλιο πόλεμο, όταν το επαναστατημένο κράτος δέχτηκε την επίθεση σχεδόν κάθε καπιταλιστικής δύναμης στον πλανήτη. Ο Τρότσκι σχημάτισε και ηγήθηκε του Κόκκινου Στρατού που νίκησε τους εισβολείς.
Στη συνέχεια, ο Ναπολέων και ο Χιονάτος διαφωνούν σε σχέση με το χτίσιμο ενός ανεμόμυλου στη Φάρμα των Ζώων. Αυτό αντικατοπτρίζει τη διαφορά ανάμεσα στο Στάλιν και τον Τρότσκι για τη βιομηχανοποίηση της Σοβιετικής Ένωσης.
Η διαμάχη επιλύεται όταν ο Ναπολέων εμφανίζεται με αιμοβόρα σκυλιά που έχουν εκτραφεί κρυφά στη φάρμα και διώχνουν το Χιονάτο. Πρόκειται για μια αλληγορική αναφορά στη μυστική αστυνομία που χρησιμοποίησε ο Στάλιν, προκειμένου να εξορίσει τον Τρότσκι και να σπείρει το φόβο στους υποστηρικτές του για να τους κλείσει το στόμα. Και όπως στη Σοβιετική Ένωση στα τέλη στης δεκαετίας του ’20, έτσι και ο Ναπολέων κλέβει τις ιδέες του Χιονάτου και τις παρουσιάζει σαν δικές του.
Από αυτό το σημείο και μετά, οι εβδομαδιαίες συνελεύσεις της φάρμας, όπου τα ζώα συζητούν και συναποφασίζουν τα επόμενα βήματα, μετατρέπονται σε συναντήσεις όπου τα ζώα παίρνουν οδηγίες, όπως και οι σοβιετικοί εργαζόμενοι που σταδιακά μετατράπηκαν σε αποδέκτες εντολών της άρχουσας κλίκας.
Ο ανεμόμυλος χτίζεται επίπονα από τα ζώα και ειδικά από τον Μπόξερ, το άλογο της Φάρμας. Εξαιρετικά δυνατός και με μεγάλη αυτοθυσία, ο Μπόξερ συμβολίζει το μέσο σοβιετικό εργάτη. Παρά τους κόπους του, ο ανεμόμυλος καταρρέει, όπως κατέρρευσε σε μεγάλο βαθμό το πρώτο 5ετές πλάνο του Στάλιν, με αποτέλεσμα την τεράστια πείνα που έπληξε τη χώρα στις αρχές της δεκαετίας του 1930.
Την ίδια ώρα που τα ζώα κινδυνεύουν με ασιτία, ο Ναπολέων παρουσιάζει σε αφελείς ανθρώπους που επισκέπτονται τη φάρμα μια ψεύτικη αφθονία σε τρόφιμα, ακριβώς όπως συνέβη με τους «Φίλους της Σοβιετικής Ένωσης» (τους οποίους ο Όργουελ σιχαινόταν) που ξεγελάστηκαν από το Στάλιν και τις στημένες του ξεναγήσεις. Παρά την κατάρρευση του ανεμόμυλου, ο Ναπολέων διατάζει τον Μπόξερ και τα υπόλοιπα ζώα να τον ξαναχτίσουν.
Στο μεταξύ, ο Ναπολέων ξεκινάει τις διαπραγματεύσεις με δύο γειτονικές φάρμες, προκειμένου να κλείσει εμπορικές συμφωνίες. Η πρώτη φάρμα του Φόξγουντ είναι σε κακή κατάσταση (Βρετανία), ενώ η δεύτερη του Πίντσφιλντ, συντηρείται καλά, με επικεφαλής έναν αγρότη που «πάντα είναι μπλεγμένος σε αγωγές» (Ναζιστική Γερμανία). Ο Ναπολέων προσπαθεί να στρέψει τον έναν εναντίον του άλλου για δικό του όφελος, αλλά τελικά πουλάει ξυλεία στον Πίντσφιλντ, παρά την τρομακτικά βίαιη συμπεριφορά του ιδιοκτήτη απέναντι στα ζώα. Αμέσως μόλις κλείνει η συμφωνία, τα ζώα «ενημερώνονται» πως οι ιστορίες βασανιστηρίων και βαρβαρότητας που κυκλοφορούν για τον Πίντσιφιλντ είναι «πολύ υπερβολικές». Και ακριβώς όπως ο Χίτλερ, ο Πίντσφιλντ ξεπληρώνει τη συμφωνία με εισβολή στη Φάρμα των Ζώων. Και πάλι τα ζώα καταφέρνουν να νικήσουν, με πολλές θυσίες και πόνο και για μια ακόμα φορά πληρώνουν με την καταστροφή του ανεμόμυλου.
Ένα από τα πιο θλιβερά σημεία στο βιβλίο είναι ο θάνατος του Μπόξερ. Μετά από όλους τους κόπους του για την κατασκευή του ανεμόμυλου, έχει πλέον γεράσει και η τραυματισμένη οπλή του καθυστερεί να επουλωθεί. Ο Ναπολέων λέει ότι θα τον στείλουν σε κτηνίατρο για να τον χειρουργήσει, αλλά όταν φτάνουν για να τον πάρουν, τα ζώα συνειδητοποιούν ότι το φορτηγό φέρει την επιγραφή «Άλφρεντ Σίμονς – Σφαγέας Αλόγων – Έμπορος Δερμάτων Ζώων». Ο Μπόξερ στάλθηκε στο σφαγείο. Ακριβώς όπως οι ηρωικοί Σοβιετικοί εργάτες «ανταμείφθηκαν» για τους κόπους τους από τον Στάλιν με τις φρικτές εκκαθαρίσεις της δεκαετίας του 1930.
Η οριστική προδοσία έρχεται όταν ο βασικός ηθικός πυλώνας της Φάρμας των Ζώων ότι «Όλα τα Ζώα είναι ίσα» μετατρέπεται σε:
«Όλα τα ζώα είναι ίσα, αλλά κάποια είναι πιο ίσα από τα άλλα».
Με τον ίδιο υποκριτικό και βρώμικο τρόπο, ο Στάλιν και οι συνεργάτες του προδώσανε τις βασικές αρχές της Σοβιετικής Ένωσης και της Οκτωβριανής Επανάστασης. Στην γνωστή σκηνή στο τέλος του βιβλίου, βασισμένη στο Συνέδριο της Τεχεράνης του 1943, τα ζώα κοιτούν «μία τα γουρούνια, μία τους ανθρώπους, αλλά είναι αδύνατο να ξεχωρίσουν ποιος είναι ποιος».
Μέχρι το 1943, ο εκφυλισμός είχε προχωρήσει σε τέτοιο επίπεδο, ώστε ο Όργουελ δε μπορούσε να δει καμία διαφορά ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τα αστικά κράτη της εποχής. Μάλιστα, ο Τρότσκι σχολίασε την κατάσταση με παρόμοιο τρόπο: ότι σε επίπεδο εικόνας και συμπεριφοράς, δεν υπήρχε σχεδόν καμία διαφορά ανάμεσα στη Σταλινική γραφειοκρατία και τους δικτάτορες και τους ηγέτες του καπιταλισμού. Αλλά ο Τρότσκι επίσης επισήμανε ότι τα οικονομικά θεμέλια της Σοβιετικής Ένωσης ήταν εντελώς διαφορετικά από αυτά του καπιταλιστικού συστήματος και αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο κατάφεραν οι Σοβιετικοί να νικήσουν τις ναζιστικές ορδές.
Η ιστορία της έκδοσης του βιβλίου είναι παράξενη: Αρχικά, το 1945 οι προσπάθειες των υποστηρικτών του Σταλινισμού κατάφεραν να καθυστερήσουν την έκδοσή του, αλλά η ειλικρίνεια και η ποιότητα του, έλαμψαν και οδήγησαν σε διθυραμβικές κριτικές, που ακολουθήθηκαν από μεγάλους αριθμούς πωλήσεων παγκοσμίως.
Αυτό επέτρεψε στον Όργουελ να εξασφαλίσει τον χρόνο και τα χρήματα για να δουλέψει πάνω στο τελευταίο του βιβλίο, το «1984». Το βιβλίο αξιοποιήθηκε από τη CIA ως «αντισοβιετική προπαγάνδα», ενώ η ίδια υπηρεσία χρηματοδότησε ταινία κινουμένων σχεδίων με βάση το βιβλίο, το 1954.
Η «Φάρμα των ζώων» χρησιμοποιείται συχνά στα σχολεία για να περάσει την ιδέα ότι η επανάσταση είναι μάταιη, αφού τελικά οδηγεί σε δικτατορία. Αλλά όλα αυτά δεν έχουν καμία σχέση με την οπτική του Όργουελ. Σε κάθε του γραμμή, το βιβλίο υπερασπίζεται την επανάσταση στα πρώτα της στάδια, ενώ ο πραγματικός ήρωας είναι ο Μπόξερ, που όπως και οι άνθρωποι της εργατικής τάξης σε όλο τον κόσμο, αποτελεί την πραγματική πηγή του πλούτου και των επιτυχιών της φάρμας. Το γεγονός ότι εξαπατήθηκε και του στερήθηκε αυτός ο πλούτος, ακόμα και ο βάρβαρος θάνατός του, αποτελούν «κατηγορώ» για τον Ναπολέοντα και όχι για τον Μπόξερ.
Ο Όργουελ δεν βρήκε ποτέ τον δρόμο προς τη θεωρητική κατανόηση του εκφυλισμού της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν όμως ένας συνεπής και ειλικρινής δημοκράτης και σοσιαλιστής. Η «Φάρμα των Ζώων» αποτελεί μια ειλικρινή και εξαιρετικά γραμμένη αλληγορία για την καταστροφική προδοσία της Ρώσικης Επανάστασης από μια συμμορία άκρως ιδιοτελών, χωρίς αρχές εγκληματιών.
