«Ένα πράγμα που μαθαίνεις αμέσως σε αυτή την δουλειά είναι ότι κανείς δεν χαίρεται που σε βλέπει», εξομολογούνταν πρόσφατα ο Σάιμον Τζόνσον – επικεφαλής οικονομολόγος του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου μέχρι πέρσι και πλέον δηλωμένος εχθρός των νεοφιλελεύθερων συνταγών. Το παράδοξο είναι ότι θεωρητικά το ΔΝΤ υπάρχει για να βοηθά οικονομίες που βρίσκονται στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Κι όμως, ακόμα και τα στελέχη του Ταμείου αντιλαμβάνονται ότι παντού δεν τους αντιμετωπίζουν σαν το … ιππικό αλλά σαν δήμιο ή νεκροθάφτη.
Τα παράδοξα με το ΔΝΤ δεν σταματούν εδώ. Θεωρητικά πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες του παγκόσμιου συστήματος που προέκυψε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο – το πνευματικό τέκνο του Κέυνς, που Ευρωπαίοι και Αμερικανοί πίστευαν ότι θα προστατεύει το κοινωνικό κράτος σε περιόδους κρίσης. Κι όμως, τις 3 τελευταίες δεκαετίες το ΔΝΤ είναι συνώνυμο με τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές και την κατεδάφιση του κοινωνικού κράτους.
Στη Διεθνή Σύνοδο που έγινε τον Ιούλιο του 1944, στο Αμερικανικό θέρετρο Μπρέτον Γουντς, οι νικητές του Πολέμου δήλωναν αποφασισμένοι η νέα αρχιτεκτονική της παγκόσμιας οικονομίας να μην φέρει τα ελαττώματα που οδήγησαν σε δύο πολέμους και μια τεράστια ύφεση. Τα σχέδιά τους στηρίζονταν στις θεωρίες του Βρετανού οικονομολόγου Τζον Μέιναρντ Κέυνς, που υποστήριζε ότι για να αποφευχθούν οι υφέσεις θα πρέπει οι κυβερνήσεις να ενισχύουν την ζήτηση. Με τον τρόπο αυτό ο Κέυνς “απαντούσε” σε μια κεντρική αντίφαση του καπιταλισμού: Εκείνοι που έχουν πολλά χρήματα έχουν ελάχιστες ανικανοποίητες ανάγκες ενώ εκείνοι που έχουν πολλές ανικανοποίητες ανάγκες έχουν ελάχιστα χρήματα. Αν όμως οι εργαζόμενοι δεν έχουν χρήματα να αγοράζουν αυτά που παράγουν, τα προϊόντα θα παραμένουν στις αποθήκες.
Προφανής λύση του προβλήματος είναι η αναδιανομή του εισοδήματος, από εκείνους που έχουν πολλά χρήματα σε όσους έχουν πολλές ανάγκες. Ο κεϋνσιανισμός επιχείρησε ακριβώς αυτό, διατηρώντας όμως άθικτο κατά τα άλλα το καπιταλιστικό σύστημα. Μια πρακτική που δεκαετίες πριν απέρριπτε ο Μαρξ, εξηγώντας ότι μόνο η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και ο κοινωνικός έλεγχος στα μέσα παραγωγής μπορούν να διασφαλίσουν σε βάθος χρόνου την δίκαιη διανομή πλούτου και εξουσίας. Άποψη που ήρθαν πανηγυρικά να δικαιώσουν οι εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών.
Οι κυβερνήσεις των νικητών του Πολέμου, όμως, αποφάσισαν να δομήσουν τις οικονομίες σε Ευρώπη και ΗΠΑ βάσει των κεϋνσιανών διδαχών. Σε πρώτη φάση χρειάζονταν έναν μηχανισμό διοχέτευσης κεφαλαίων από τις ΗΠΑ στην κατεστραμμένη Ευρώπη, για να τονωθεί η ζήτηση και να ξεκινήσει η ανοικοδόμηση. Το Σχέδιο Μάρσαλ, η Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ ανέλαβαν αυτή την αποστολή. Ο ρόλος του τελευταίου ήταν κρίσιμος και για την συνέχεια, καθώς όφειλε να προσφέρει κεφάλαια σε όποια κυβέρνηση αντιμετώπιζε προβλήματα.
Αρχικά το σύστημα έδειξε να λειτουργεί αλλά από τα τέλη της δεκαετίας του ’60 άρχισε να εμφανίζει ρωγμές, κυρίως εξαιτίας των μεγάλων εμπορικών ελλειμμάτων που εμφάνισαν οι ΗΠΑ έναντι Γερμανίας και Ιαπωνίας. Το δολάριο δεν ήταν πλέον «σκληρό», ανατρέποντας τις ισορροπίες και οδηγώντας το 1973 στην κατάρρευση του Bretton Woods. Το ΔΝΤ προσαρμόστηκε αμέσως. Η αρχή έγινε με την Χιλή του δικτάτορα Πινοσέτ, γεγονός καθόλου τυχαίο: Για να επιβληθούν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές ήταν απαραίτητη η πυγμή ενός δικτατορικού καθεστώτος. Έκτοτε η «συνταγή» του ΔΝΤ περιλαμβάνει ιδιωτικοποιήσεις, απελευθέρωση αγορών, κατάργηση περιορισμών στο εμπόριο και την διεθνή κίνηση του κεφαλαίου, περιορισμό των δημοσίων δαπανών και ταυτόχρονη μείωση των φόρων στο κεφάλαιο.
Οι ιδιωτικοποιήσεις αποδείχθηκαν σκανδαλώδες ξεπούλημα δημόσιου πλούτου (χαρακτηριστικά όσα συνέβησαν σε Ρωσία και Ανατολική Ευρώπη τη δεκαετία του ’90) και παντού οδήγησαν σε μαζικές απολύσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις ακολούθησε κατάρρευση του παραγωγικού ιστού, καθώς οι ιδιώτες ενδιαφέρονταν μόνο για κέρδη και όχι για την κοινωνία. Στην Αργεντινή η ιδιωτικοποίηση των σιδηροδρόμων (που εισηγείται και για την Ελλάδα το ΔΝΤ) είχε ως αποτέλεσμα τη δραματική συρρίκνωση του δικτύου (οι γραμμές δεν ήταν αρκούντως κερδοφόρες), αποκόπτοντας την περιφέρεια από τα αστικά κέντρα.
Η απελευθέρωση αγορών στις περισσότερες περιπτώσεις συνεπάγεται την κατάργηση του ελέγχου στις τιμές. Σε ελάχιστο χρόνο οι τιμές βασικών αγαθών εκτοξεύονται στα ύψη, οδηγώντας στην εξαθλίωση τους εργαζομένους. Τη δεκαετία του ’80, οι συνταγές του ΔΝΤ στη Λ. Αμερική προκάλεσαν τέτοια απαξίωση του χρήματος, ώστε τα χαρτονομίσματα να αξίζουν περισσότερο ως … ταπετσαρία. Κι όμως οι οικονομολόγοι του ΔΝΤ επιμένουν ότι ο ανταγωνισμός μειώνει τις τιμές. Η προ εικοσαετίας απελευθέρωση της τιμής της βενζίνης είναι ένα οικείο παράδειγμα για τους Έλληνες, που ίσως σύντομα κληθούν να ξαναζήσουν αντίστοιχη εκτόξευση των τιμών, αυτή τη φορά στο ηλεκτρικό ρεύμα.
Τις πλέον καταστροφικές συνέπειες έχει συνήθως η απελευθέρωση του εμπορίου και η αναδιάρθρωση της παραγωγής που αυτή προκαλεί. Το ΔΝΤ θεωρείται υπεύθυνο για πληθώρα περιπτώσεων λιμών, εξαιτίας της εμμονής του στην απελευθέρωση των εισαγωγών τροφίμων. Η πρόσφατη τραγωδία με τον σεισμό στην Αϊτή επανέφερε στο προσκήνιο την τεράστια ανθρωπιστική καταστροφή που προκάλεσε το ΔΝΤ, επιβάλλοντας την κατάργηση των δασμών στα τρόφιμα. Η Αϊτή άρχισε να εισάγει ρύζι φθηνότερο από την εγχώρια παραγωγή, η οποία και εγκαταλείφθηκε. Όταν το 2007 οι τιμές των τροφίμων διεθνώς εκτοξεύτηκαν, ένα πιάτο ρύζι στην Αϊτή έφτασε να κοστίζει 5 δολ., όταν ο μηνιαίος μισθός δεν ξεπερνά τα 100 δολ.
Η κατάργηση των περιορισμών στην είσοδο και (κυρίως) έξοδο των κεφαλαίων από μία οικονομία, οδηγεί στην μεγαλύτερη εξάρτηση από τις διεθνείς αγορές. Οι κυβερνήσεις γίνονται τραγικά ευάλωτες σε κερδοσκοπικές επιθέσεις, αδυνατώντας να υπερασπιστούν το νόμισμα. Σε αυτή την περίπτωση χαρακτηριστική είναι η κρίση του 1997 στις αναπτυσσόμενες οικονομίες της Ασίας. Η απουσία ελέγχων στην κίνηση κεφαλαίων κατέστησε ανήμπορες τις κυβερνήσεις να εμποδίσουν την κρίση να περάσει από τις αγορές στην πραγματική οικονομία. Όσο για τις επιπτώσεις στη μακροχρόνια αξία του νομίσματος, ενδεικτικό είναι το παράδειγμα της Τζαμάικα: Στα τέλη της δεκαετίας του ?70, όταν το ΔΝΤ εγκαταστάθηκε στη χώρα, το τοπικό νόμισμα άξιζε περισσότερο από 1 δολάριο. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα η ισοτιμία είχε φτάσει στα 2 σεντς.
Η εμμονή του ΔΝΤ στον περιορισμό των δημοσίων δαπανών με ταυτόχρονη μείωση των φόρων στο κεφάλαιο συχνά οδήγησε κράτη σε χρεοκοπία. Πρόσφατο παράδειγμα η Αργεντινή, που μετά από πολλά χρόνια σκληρής λιτότητας αναγκάστηκε το 2001 να κηρύξει στάση πληρωμών. Προτού βέβαια φτάσουν εκεί, οι περισσότερες οικονομίες διέρχονται μακρές περιόδους ύφεσης, όπως αυτή στην Λετονία την τελευταία διετία, με το ΑΕΠ να μειώνεται κατά 20% και την ανεργία να «αγγίζει» το 25%.
Τα Χριστούγεννα του 2008 ο νομπελίστας Πολ Κρούγκμαν προειδοποιούσε ότι η Λετονία θα εξελιχθεί σε Αργεντινή της Ευρώπης. Δικαιώθηκε όχι μόνο σε οικονομικό αλλά και σε πολιτικό επίπεδο: Όπως στην Αργεντινή το ΔΝΤ οδήγησε τον λαό σε εξέγερση και ανατροπή 4 κυβερνήσεων μέσα σε λίγες εβδομάδες, έτσι και στη Λετονία οι λαϊκές αντιδράσεις έχουν οδηγήσει σε παραίτηση 2 κυβερνήσεις τους τελευταίους 15 μήνες. Αυτό είναι μάλλον το μόνο θετικό αποτέλεσμα που μπορεί να έχει η παρουσία του ΔΝΤ σε μια χώρα: Επιταχύνει την εξέγερση.
