Αυτές τις μέρες βγήκε στις κινηματογραφικές αίθουσες η τελευταία ταινία του διεθνώς βραβευμένου Ιρανού σκηνοθέτη Τζαφάρ Παναχί «Ένα απλό ατύχημα», η οποία απέσπασε τον Χρυσό Φοίνικα στο 78ο Φεστιβάλ των Καννών τον περασμένο Μάιο.
Ο Παναχί είναι ο δεύτερος Ιρανός που κερδίζει τον Χρυσό Φοίνικα, μετά τον Αμπάς Κιαροστάμι που βραβεύτηκε το 1997 για την ταινία «Η Γεύση του κερασιού». Επίσης, έγινε ο μόλις 4ος σκηνοθέτης στην ιστορία του κινηματογράφου που έχει πλέον κερδίσει και τα τρία μεγάλα βραβεία, στα τρία μεγαλύτερα φεστιβάλ του κόσμου: Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες, Χρυσή Άρκτο στο Βερολίνο και Χρυσό Λέοντα στη Βενετία.
Η φετινή βράβευση του Παναχί στις Κάννες είναι αξιοσημείωτη και για έναν επιπλέον λόγο: γιατί μπόρεσε να παρουσιάσει την ταινία του αυτοπροσώπως στο φεστιβάλ, στο οποίο δεν είχε καταφέρει να παραστεί για πάνω από δύο δεκαετίες λόγω απαγορεύσεων εξόδου του από το Ιράν.
Μια ταινία με καρδιά και πολιτική συνείδηση
Το «Ένα απλό ατύχημα» θεωρείται η πιο πολιτική ταινία του Τζαφάρ Παναχί ως τώρα. Είναι εμπνευσμένη από όσα έζησε και άκουσε στις φυλακές Εβίν της Τεχεράνης, στις οποίες έχει εκτίσει και ο ίδιος ποινή.
Στην ταινία όλα ξεκινούν σε ένα αυτοκίνητο, με «ένα απλό ατύχημα» μιας τριμελούς οικογένειας, η οποία καταφεύγει σε μια κοντινή αποθήκη για να ζητήσει βοήθεια. Εκεί ο Βαχίντ, ιδιοκτήτης της αποθήκης, θα συνειδητοποιήσει ότι ο πατέρας της οικογένειας είναι ο βασανιστής του από την φυλακή. Τον αναγνωρίζει τρομοκρατημένος από τον ήχο που κάνει το ψεύτικο πόδι του καθώς περπατά – το παρατσούκλι του βασανιστή στη φυλακή ήταν «Ξυλοπόδαρος» ή «Κουτσός».
Λίγο αργότερα ο Βαχίντ θέτει σε εφαρμογή ένα σχέδιο που φαίνεται κάπως αυθόρμητο, αλλά την ίδια στιγμή μοιάζει σα να το έχει σκεφτεί από καιρό: απαγάγει τον Ξυλοπόδαρο, και τον κλείνει στο πίσω μέρος του βαν του, με σκοπό να πάρει εκδίκηση. Σύντομα όμως θα αρχίσει να έχει αμφιβολίες για την πραγματική ταυτότητα του απαχθέντος. Γι’ αυτό, θα ζητήσει βοήθεια και από άλλους πρώην κρατούμενους και βασανισθέντες των φυλακών, προκειμένου να τον αναγνωρίσουν. Έτσι ξεκινά ένα άτυπο 24ωρο road trip, με τους αυτοσχέδιους απαγωγείς να κινούνται με το βαν μες στην Τεχεράνη, προσπαθώντας να διαπιστώσουν αν έχουν στα χέρια τους το σωστό άτομο, και να αποφασίσουν για την τύχη του.
Η συνύπαρξη τους θα αποδειχτεί όχι και τόσο εύκολη. Παρά την κοινή τους εμπειρία, δεν έχουν όλοι την ίδια αντίδραση: άλλος ξεχειλίζει από οργή και θέλει να εκδικηθεί, άλλος κρατά καλά κρυμμένο το θυμό και τον πόνο, άλλος εγκαταλείπει. Όλοι όμως έρχονται αντιμέτωποι με τις σκληρές αναμνήσεις. Και πάνω απ’ όλα με καίρια ερωτήματα και διλήμματα: Θα συνεχίσουν τον κύκλο της βίας, από την οποία τόσο έχουν τραυματιστεί, ή θα προχωρήσουν στο μεγάλο βήμα της συγχώρεσης; Θα γίνουν σαν τους διώκτες τους ή όχι; («Εμείς δεν είμαστε φονιάδες, δεν είμαστε σαν αυτούς», λέει ένας πρώην κρατούμενος σε μια σκηνή της ταινίας). Ποιος και με ποιον τρόπο θα απονείμει δικαιοσύνη σε όσους αδικήθηκαν; Και τελικά από πού αρχίζει αυτό το αέναο βίαιο μοτίβο; Τα άτομα δημιουργούν το βάναυσο καθεστώς, ή το βάναυσο καθεστώς διαπλάθει τα άτομα; Όλα τα παραπάνω προσεγγίζονται στην ταινία με οξυδέρκεια, κατανόηση και ευαισθησία, ενώ ο σκηνοθέτης εμποτίζει επιτυχημένα την πλοκή με λεπτό, σαρκαστικό χιούμορ και κωμικές σεκάνς.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας, ο Παναχί δεν σταματά να καυτηριάζει, άλλοτε «φωναχτά» και άλλοτε διακριτικά, τη βία του καθεστώτος, την αλαζονεία των εξουσιαστών, την αδικία, τη διαφθορά, την καταπίεση, τις ασφυκτικές παραδόσεις, τη θέση της γυναίκας στην ιρανική κοινωνία.
Η συγκλονιστική τελευταία πράξη της ταινίας και το ανατριχιαστικό φινάλε μας επισημαίνουν ότι η (πολιτική) μνήμη δε σβήνει, και δεν πρέπει να σβήσει. Η αδικία δεν παραγράφεται, αντιθέτως μας καθορίζει βαθιά, όποια στάση κι αν επιλέξει κάποιος απέναντί της. Και ο φόβος θα παραμένει πάντα παρών και δυνατός, δυστυχώς όχι μόνο μέσα στις φυλακές αλλά και έξω από αυτές, όσο αυτοί που τον προκαλούν συνεχίζουν να εξουσιάζουν την ανθρωπότητα.
Οι διώξεις του Παναχί από το ιρανικό καθεστώς
Ο Παναχί είναι εδώ και χρόνια ανοιχτά επικριτής του θεοκρατικού καθεστώτος του Ιράν, και παλαιότερα του πρώην προέδρου Αχμεντινετζάντ. Η πολιτική και κοινωνική του στάση διαπερνά το έργο και τον δημόσιο λόγο του, γι’ αυτό και έχει υποστεί αμέτρητες διώξεις από τις κυβερνήσεις χώρας του, που θεωρούν τις ταινίες του προπαγάνδα εναντίον του καθεστώτος. Από το 2001 μέχρι το 2010 είχε έρθει αντιμέτωπος με συλλήψεις, ανακρίσεις, απαγορεύσεις, ακόμη και «σύσταση» από το Υπουργείο Πληροφοριών του Ιράν να εγκαταλείψει τη χώρα.
Οι σοβαρές κυρώσεις ξεκίνησαν το 2010, οπότε και ο Παναχί συνελήφθη μαζί με τη σύζυγο, την κόρη του και 15 φίλους τους, κατηγορούμενος για «προπαγάνδα εναντίον του Ιράν». Το Υπουργείο Πολιτισμού και Ισλαμικής Καθοδήγησης δεν είχε διστάσει τότε να παραδεχτεί ότι συνελήφθη επειδή «προσπάθησε να γυρίσει ντοκιμαντέρ για τα γεγονότα μετά τις αμφισβητούμενες εκλογές του 2009». Στα τέλη του 2010, το Ισλαμικό Επαναστατικό Δικαστήριο τον καταδίκασε σε 6 χρόνια φυλάκιση και εικοσαετή απαγόρευση σκηνοθεσίας, συγγραφής σεναρίων, συνεντεύξεων και εξόδου από το Ιράν – εκτός αν πρόκειται για ιατρικούς λόγους. Η ποινή φυλάκισης δεν εφαρμόστηκε, αλλά ο Παναχί τέθηκε σε κατ’ οίκον περιορισμό, με ελεγχόμενη ελευθερία μετακίνησης εντός της χώρας. Η καταδίκη του προκάλεσε τότε πολλές διεθνείς αντιδράσεις οργανισμών, κυβερνήσεων και σπουδαίων καλλιτεχνών.
Το 2022 ο Παναχί συνελήφθη ξανά, όταν πήγε στην εισαγγελία για να ενημερωθεί σχετικά με τη σύλληψη των συμπατριωτών συναδέλφων του Μοχαμάντ Ρασουλόφ και Μουσταφά Αλεαχμάντ, σκηνοθέτες που επίσης εδώ και χρόνια αντιμετωπίζουν διώξεις και φυλακίσεις από το καθεστώς. Τότε οι αρχές επανενεργοποίησαν την παλαιά εξαετή ποινή φυλάκισης του Παναχί και τον οδήγησαν στις φυλακές Εβίν, γνωστές για τη σκληρή μεταχείριση των πολιτικών κρατουμένων. Παρέμεινε εκεί για περίπου 7 μήνες, μέχρι το Φλεβάρη του 2023, οπότε και αποφυλακίστηκε κατόπιν διεθνής πίεσης και απεργίας πείνας του ίδιου.
Παρά τις διώξεις και τις απαγορεύσεις, ο Παναχί δεν πτοήθηκε. Συνεχίζει να ζει στην Τεχεράνη και να δημιουργεί ταινίες μυστικά και με περιορισμένα μέσα, όπως τις «This Is Not a Film» (2011), «Taxi Tehran» (2015) και «3 Faces» (2018), οι οποίες βραβεύτηκαν διεθνώς (το «This Is Not a Film» γυρίστηκε στο σαλόνι του σπιτιού του και κατάφερε να βγει από το Ιράν λαθραία σε ένα στικάκι κρυμμένο μέσα σε ένα κέικ!).
Το συλλογικό τραύμα ενός ολόκληρου λαού
Στο «Ένα απλό ατύχημα» ο Παναχί καταφέρνει να μιλήσει με δεξιοτεχνία όχι απλά για την προσωπική του ιστορία, μα πάνω απ’ όλα για το συλλογικό τραύμα ενός ολόκληρου λαού. Ο ίδιος έχει δηλώσει σε συνέντευξή του: «Τα πράγματα που εξιστορούνται στην ταινία, δεν ήταν όλα προσωπικές μου εμπειρίες. Ήταν κυρίως πράγματα που είχα ακούσει όταν πέρασα χρόνο στη φυλακή. Από φυλακισμένους που εξέτιαν μεγάλες ποινές, 5, 10, 15 χρόνια. Και οι οποίοι είχαν ακούσει αυτά τα πράγματα από κρατούμενους που ήταν εκεί πριν από αυτούς. Έτσι, ήταν μια συλλογική εμπειρία που κάλυπτε σχεδόν μισό αιώνα. Και την συμπύκνωσα σε 4 ή 5 χαρακτήρες…»
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία από ΜΚΟ και διεθνείς οργανισμούς ανθρωπίνων δικαιωμάτων, στο Ιράν υπάρχει- ειδικά τα τελευταία χρόνια- σαφής αύξηση στις συλλήψεις, τις φυλακίσεις, τις καταγγελίες για βασανιστήρια και τις θανατικές ποινές. Πιο συγκεκριμένα:
- Το Ιράν φαίνεται να είναι η 2η χώρα με τις περισσότερες θανατικές ποινές παγκοσμίως μετά την Κίνα (Διεθνής Αμνηστία)
- Η χρήση της θανατικής ποινής γίνεται ενίοτε για λόγους «εθνικής ασφάλειας», τρομοκρατίας, ή «εχθρότητας προς τον Θεό» (Human Rights Watch)
- Η πλειονότητα των εκτελέσεων δεν ανακοινώνονται επισήμως από τις αρχές – το 2024 λιγότερο από 10% των εκτελέσεων ανακοινώθηκαν επίσημα (Iran Human Rights)
- Τα βασανιστήρια είναι μόνιμα και συστηματικά φαινόμενα στις φυλακές: ξυλοδαρμοί, ηλεκτροσόκ, απομόνωση, σεξουαλική κακοποίηση, ψεύτικες εκτελέσεις. Σε αυτά προστίθενται ο υπερπληθυσμός των φυλακών, η κακή υγιεινή και η άρνηση ιατρικής περίθαλψης, που αποτελούν επίσης μορφές κακομεταχείρισης ή βασανισμού κατά τα διεθνή πρότυπα (Διεθνής Αμνηστία)
- Το 2024 όσοι κρατούμενοι βρίσκονταν καταδικασμένοι σε θάνατο και ερωτήθηκαν, κατέθεσαν όλοι ότι υπέστησαν βασανιστήρια προκειμένου να ομολογήσουν το έγκλημα για το οποίο κατηγορούνταν (Iran Human Rights)
- Σε έρευνα του 2023 το 47% των Ιρανών ερωτηθέντων δήλωσε ότι έχει συλληφθεί ή φυλακιστεί τουλάχιστον μια φορά για «πολιτικούς λόγους» (Iran Open Data Center)
- Έχουν καταγραφεί χιλιάδες άτομα που εξαφανίστηκαν για λόγους κρατικής καταστολής ή για λόγους εθνικής / φυλετικής καταπίεσης (π.χ. Κούρδοι, Μπαλούχ), ενώ οι εθνοτικές μειονότητες φαίνεται να είναι δυσανάλογα αντιπροσωπευμένες στις εκτελέσεις (Hengaw Organization for Human Rights)
Λόγω περιορισμένης διαφάνειας και αδυναμίας πρόσβασης σε ανεξάρτητα δεδομένα, υπάρχει φόβος ότι οι αριθμοί που δημοσιεύονται για το Ιράν είναι μικρότεροι από τους πραγματικούς.
Ο Παναχί έχει δηλώσει: «…Η σημερινή κυβέρνηση θέλει να επιβάλει στον κόσμο τη βία. Προσπαθεί να επιβάλει έναν βίαιο τρόπο ζωής στην κοινωνία – ώστε στη συνέχεια να αντιδράσει ακόμα πιο βίαια απέναντί της. Είναι ένας φαύλος κύκλος που πρέπει να σπάσει.»
Ο άνθρωπος στο επίκεντρο ενός απάνθρωπου κόσμου
Ένα από τα πιο θαυμαστά στοιχεία στην ταινία του Παναχί είναι ότι, παρά τη σκληρότητα του θέματός της, καταφέρνει να διατηρήσει τρυφερά στο επίκεντρό της τον άνθρωπο. Διερωτάται για τη στάση της καθεμιάς και του καθενός μας απέναντι στον παραλογισμό της αδικίας, και υμνεί την προσπάθειά μας να διατηρήσουμε την καλοσύνη και την ανθρωπιά μας σε έναν κόσμο που προτάσσει τη βία και το μίσος. Δεν είναι τυχαίο πόσο πολύ στέκεται στο δισταγμό και τις αμφιβολίες των ηρώων να βλάψουν τον βασανιστή τους, αν και ο εκείνος ποτέ δε δίστασε να τους βλάψει – αυτούς και πόσους άλλους – με τον χειρότερο τρόπο.
Είναι συγκινητικό πως όλα αυτά τα χρόνια, παρά τις σκληρές απαγορεύσεις και τα φτωχά μέσα, ο Παναχί συνεχίζει να κάνει το σινεμά που θέλει, ένα σινεμά ιδιαίτερο, ουμανιστικό και βαθιά πολιτικό. Και αν μας διδάσκει κάτι η περίπτωσή του, είναι ότι τελικά υπάρχει κάτι που μετρά περισσότερο από κάθε καλλιτεχνική διάκριση: το να συνεχίζεις να ζεις, να δημιουργείς και να δυναμώνεις τη φωνή σου, όσο κι αν προσπαθούν αδιάκοπα να σε κάνουν να σωπάσεις.
Αυτό το σινεμά της αντίστασης, της αξιοπρέπειας και της ανθρωπιάς δεν είναι απλώς τέχνη, αλλά μια απαραίτητη υπενθύμιση για την εποχή.
Δημοσιογράφος: Σε όλη τη διάρκεια αυτού του διαστήματος, νιώσατε ποτέ να σας καταβάλλουν όλες αυτές οι διώξεις, οι φυλακίσεις – αισθανθήκατε ποτέ ότι ίσως δεν αξίζει πια τον κόπο;
Τζαφάρ Παναχί: …Μπααα. [χαμογελάει]
(από συνέντευξη του σκηνοθέτη στο Θ. Δημητρόπουλο, στο NEWS24/7)
