Τα γεγονότα του Δεκέμβρη του ’44 στην Αθήνα αποτέλεσαν μάλλον την πιο κρίσιμη στιγμή στην ιστορία της χώρας. Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμα και σήμερα προκαλούν έντονες συζητήσεις.
Η δεξιά προπαγάνδα χαρακτηρίζει τα Δεκεμβριανά ως «απόπειρα πραξικοπήματος των κομμουνιστών». Από την άλλη, στις τάξεις της Αριστεράς υπάρχει μια συζήτηση για το τι θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά, ποια ήταν τα λάθη και πως επδράσανε στο μέλλον της χώρας.
Σε αυτό το άρθρο προσπαθούμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα: Τελικά τι ήταν τα Δεκεμβριανά; Πώς φτάσαμε να κρέμεται η τύχη της ελληνικής επανάστασης από μια κλωστή; Γιατί οδηγηθήκαμε στην ήττα και στο άνοιγμα μιας μαύρης σελίδας στην ιστορία, παρ’ ότι η Αριστερά είχε μόλις φτάσει στο απόγειο της λαϊκής της υποστήριξης;
Κατοχή και Αντίσταση
Για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τις δυναμικές που οδήγησαν στη σύγκρουση του ’44 πρέπει να πάμε μερικά χρόνια πίσω.
Το 1939 ξεκινάει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Το 1940 η φασιστική Ιταλία επιτίθεται στην Ελλάδα αλλά αποκρούεται από τον ελληνικό στρατό και τρέπεται σε φυγή. Το 1941 όμως, στρατεύματα της ναζιστικής Γερμανίας καταφέρνουν και εισβάλλουν κατακτώντας τη χώρα.
Η περίοδος του Β’ ΠΠ είναι φρικιαστικά καταστροφική για τη χώρα. Με λίγο πάνω από 7 εκατομμύρια πληθυσμό, στην Ελλάδα χάνουν τη ζωή τους από 500.000 μέχρι 800.000 άτομα, είτε στρατιώτες στα πεδία των μαχών, είτε άμαχοι στις στρατιωτικές επιχειρήσεις, είτε από πείνα και ασθένειες που συνδέονται με τον πόλεμο – 7-10% του πληθυσμού. Οι Ναζί κατάσχουν για τις ανάγκες του πολέμου ό,τι μπορούν να πάρουν στα χέρια τους από τρόφιμα, ζώα, πρώτες ύλες και, φυσικά, χρήματα. Με αυτό τον τρόπο διαλύεται στην ουσία η οικονομία. Ταυτόχρονα, οι Γερμανοί, Ιταλοί και Βούλγαροι φασίστες συμπεριφέρονται με πρωτοφανή αγριότητα απέναντι στην πληθυσμό – εκδίκηση με μπλόκα στις λαϊκές γειτονιές της Αθήνας, μαζικές εκτελέσεις, ολοκαυτώματα χωριών και πολλά άλλα.
Δύο είναι τα βασικά πολιτικά στοιχεία που κυριαρχούν εκείνη την περίοδο και που θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στα Δεκεμβριανά. Το πρώτο είναι πως η άρχουσα τάξη της χώρας και το πολιτικό της προσωπικό χωρίζονται σε δύο ομάδες. Η μία μένει στη χώρα και συνεργάζεται με τους Ναζί καταπιέζοντας τον λαό, συνεχίζοντας να κάνει δουλειές και να πλουτίζει μαζί με τους κατακτητές. Η άλλη διαφεύγει στο Κάιρο μαζί με τον βασιλιά και παραμένει σε μια φούσκα υπό την προστασία των Άγγλων.
Στο Κάιρο υποτίθεται βρίσκεται και η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση που όμως δεν έχει κανένα έρεισμα μέσα στη χώρα. Ακόμα και ο Βρετανός πρέσβης στην ελληνική κυβέρνηση, Ρ. Λήπερ, γράφει σχετικά:
«Το αληθινά επιζήμιο είναι η γενική πολιτική ατμόσφαιρα του Καΐρου, όπου υπάρχουν τόσοι Έλληνες που δεν έχουν να κάνουν τίποτε άλλο εκτός από το να συνωμοτούν». [1]
Το δεύτερο καθοριστικό πολιτικό στοιχείο της Κατοχής είναι πως την αντίσταση στους Ναζί την οργανώνει το ΚΚΕ με την ίδρυση του ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο), μια συμμαχία με άλλα μικρά σοσιαλιστικά κόμματα. Αυτό δίνει τεράστιο κύρος και απήχηση στο ΚΚΕ, το οποίο φτάνει ίσως και τα 200.000 μέλη το ’44. Η αντίσταση οργανώνεται και στις πόλεις με ηρωικές απεργίες αλλά και τη μάχη της Εθνικής Αλληλεγγύης ενάντια στον λιμό, και στα χωριά με το ξεκίνημα του αντάρτικου.
Το ΕΑΜ είχε πολλές εκατοντάδες χιλιάδες υποστηρικτές, οργάνωσε εκλογές για την ανάδειξη της ΠΕΕΑ (Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης – η λεγόμενη «Κυβέρνηση του Βουνού») κάτω από τη μύτη των κατακτητών με συμμετοχή που υπολογίζεται μεταξύ 1.150.000 και 1.800.000 ατόμων, ενώ το στρατιωτικό του σκέλος, ο ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) έφτασε, σύμφωνα με τον Στρατιωτικό Αρχηγό του, Σ. Σαράφη, να έχει 48.940 αξιωματικούς και οπλίτες (χωρίς να συμπεριλαμβάνονται ο ΕΛΑΣ Αθήνας, Σάμου και Μυτιλήνης).
Έτσι, φτάνοντας στην αποχώρηση των Ναζί, πολιτικά η κατάσταση ήταν η εξής: η άρχουσα τάξη και το πολιτικό της προσωπικό ήταν είτε στιγματισμένο στα μάτια του λαού λόγω της συνεργασίας του με τους κατακτητές, είτε απαξιωμένο λόγω της φυγής του στο Κάιρο. Η μόνη πολιτική δύναμη που είχε πραγματικά μαζική απήχηση στην Ελλάδα ήταν το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, που ηγήθηκε της Αντίστασης.
Στα βουνά της Ελλάδας και του Λιβάνου
Και οι δύο ομάδες της άρχουσας τάξης αλλά και οι Άγγλοι ιμπεριαλιστές είναι εξαιρετικά ανήσυχοι με την κατάσταση. Βασικά, από την αρχή του ’44 ασχολούνται πολύ λιγότερο με την ήττα των Ναζί στα Βαλκάνια και σχεδόν αποκλειστικά με το πώς θα καταφέρουν να στριμώξουν το ΕΑΜ και να επαναφέρουν το παλιό πολιτικό σύστημα, και αν είναι δυνατόν και τον βασιλιά, στην εξουσία.
Η ίδρυση της «κυβέρνησης του βουνού» τον Μάρτη του ‘44 χτύπησε καμπανάκι στα επιτελεία των αστών. Ήξεραν ότι καμία κυβέρνηση χωρίς τη συμμετοχή του ΕΑΜ δεν θα είχε κοινωνική νομιμοποίηση. Έτσι, από τη μία καλούν το ΕΑΜ να λάβει μέρος σε μια κυβέρνηση εθνικής ενότητας, αλλά ταυτόχρονα προετοιμάζονται για σύγκρουση μαζί του.
Αρχές Απρίλη γίνεται ανταρσία στα ελληνικά στρατεύματα στη Μ. Ανατολή. Φαντάροι και ναύτες, με ηγεσία την Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση, ουσιαστικά αμφισβητούν την εξουσία της εξόριστης κυβέρνησης και ζητούν να υπαχθούν στην ΠΕΕΑ, καταλαμβάνοντας πλοία, στρατόπεδα και στρατιωτικά κτίρια. Η κυβέρνηση, με πίεση από τους Άγγλους, καταστέλλει βίαια την ανταρσία. Χιλιάδες θα σταλούν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Αβησσυνία (σήμερα Αιθιοπία). Ο Τσώρτσιλ προτιμούσε να έχει λιγότερες δυνάμεις κατά του Χίτλερ, παρά να έχει στρατό με αριστερά φρονήματα.
Στις 5 Μαΐου 1944, ο Τσώρτσιλ τηλεγραφεί στον υπουργό εξωτερικών Ήντεν:
«…Πρέπει να επιτύχουμε ρήξη με το ΕΑΜ… Το Φόρεϊν Όφφις πρέπει να καταστρώσει την πιο ισχυρή επίθεση κατά του ΕΑΜ… Δεν πρέπει να του δοθεί καμία βοήθεια, όπλα οποιουδήποτε είδους ή εφόδια… Υποθέτω πως τώρα που προσκλήθηκαν να μπουν στη νέα κυβέρνηση είναι απαραίτητη μια σύντομη ανάπαυλα. Στο μεταξύ, ας ετοιμάζουμε τα κανόνια μας, μια και θα πρέπει να είστε βέβαιος ότι θα φθάσουμε στη ρήξη με το ΕΑΜ…». [2]
Τις ίδιες μέρες, η ηγετική ομάδα του ΕΑΜ (Σβώλος, Πορφυρογένης, Ρούσσος) στέλνει τηλεγράφημα στον Τσώρτσιλλέγοντας:
«… επιθυμούμεν να εκφράσωμεν τη Υμετέρα Εξοχοτήτι ευσεβάστως τον θαυμασμόν μας και σας ευχαριστήσωμεν δια το ενδιαφέρον σας υπέρ της χώρας μας και του μελλοντός της. Το ενδιαφέρον αυτό χρονολογείται από περισσότερον του ενός αιώνος παράδοσιν πολύτιμον εις των Ελληνικόν Λαόν…». [3]
ενώ χαρακτηρίζει το κίνημα στο στρατό στη Μέση Ανατολή
«δράση αφρόνων προσώπων… που οδήγησε σε αποδοκιμαστέα και καταστροφικά αποτελέσματα…». Και συνεχίζει: «Η εξοχότητα σας μπορεί να είναι ήσυχη, πως θα κάνουμε ότι μπορούμε να επιτύχουμε την εθνική ενότητα…». [4]
Ο Τσώρτσιλ θέλει να συντρίψει το ΕΑΜ, και το ΕΑΜ τον ευχαριστεί για το ενδιαφέρον του…
Στα τέλη Μαΐου του ’44 συγκαλείται το Συνέδριο του Λιβάνου, όπου συμμετέχουν όλα τα πολιτικά κόμματα υπό την επίβλεψη των Άγγλων.
Στο ξενοδοχείο Δάσος της Βουλώνης, στα βουνά κοντά στη Βυρητό, γίνεται κάτι πρωτοφανές. Τα αστικά κόμματα σφυροκοπούν το ΚΚΕ με κριτική γιατί, όπως δηλώνει ο Γεώργιος Παπανδρέου (που εκτελεί χρέη «συντονιστή» του Συνεδρίου), «επεδίωξε την μονοπώλησιν του εθνικού αγώνος».
Οι ανύπαρκτοι κάνουν κριτική σε αυτούς που πραγματικά έδωσαν τη μάχη με τους Ναζί, ότι «μονοπωλούν» τον αγώνα! Ο Παπανδρέου μάλιστα υποστηρίζει ότι «η τρομοκρατική δράση του ΕΑΜ εδημιούργησε κατάστασιν εμφυλίου πολέμου μεταξύ των Ελλήνων, υπηρετούσα άριστα τους Γερμανούς»! [5] Το πιο φοβερό όμως είναι ότι οι αντιπρόσωποι του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, αντί να τους αποκαλύψουν γι’ αυτό που πραγματικά είναι, δέχονται να μπουν σε κυβέρνηση συνεργασίας μαζί τους! Και όχι μόνο αυτό, αλλά δέχονται να υπογράψουν κείμενο που λέει ότι:
«…η στάσις της Μέσης Ανατολής αποτέλεσε έγκλημα εναντίον της Πατρίδος…» καθώς και ότι είναι απαραίτητη η «…ενοποίησις και πειθάρχησις υπό τας διαταγάς της Ενιαίας Κυβερνήσεως όλων των αντάρτικων σωμάτων…» και η «…κατάργησις της τρομοκρατίας εις την ελληνική ύπαιθρο…». [6]
Οι αντιπρόσωποι λοιπόν του ΚΚΕ και του ΕΑΜ υπογράφουν ένα κείμενο που καταδικάζει την εξέγερση των στρατιωτών, που θέλει να υποτάξει τον ΕΛΑΣ στις διαταγές της ανύπαρκτης κυβέρνησης, και που καταδικάζει την «τρομοκρατία του ΕΑΜ» στην ύπαιθρο!
Από τις αμφιταλαντεύσεις στην Καζέρτα
Όταν τα νέα για την συμφωνία του Λιβάνου φτάνουν στην Ελλάδα, οι μαχητές της αντίστασης δεν πιστεύουν στα αυτιά τους. Ακόμα και μέσα στο ΚΚΕ υπάρχουν έντονες αντιδράσεις, που οδηγούν σε εκ νέου διαπραγματεύσεις, καθώς το ΕΑΜ αρνείται να στείλει τους συμφωνημένους υπουργούς του στην κυβέρνηση «εθνικής ενότητας».
Χαρακτηριστική των πιέσεων που υπάρχουν είναι η ανακοίνωση των εκπροσώπων της ΠΕΕΑ στο Καϊρο στις 9 Ιούλη:
«Δεχτήκαμε να παρακαθήσουμε σε μια πολιτική σύσκεψη, που είχαμε μείνει ξένοι ως προς την οργάνωση της, σχεδόν σαν ενοχλητικοί παρείσακτοι. Καμιά ισοτιμία δεν μας αναγνωρίστηκε, καμιά επικοινωνία δεν είχαμε δικαίωμα να κάνουμε [σημ: αναφέρεται στο γεγονός ότι κατά την διάρκεια της σύσκεψης του Λιβάνου οι Άγγλοι δεν παρέδιδαν τα τηλεγραφήματα που έφταναν για την αντιπροσωπεία του ΕΑΜ]. Μπήκαμε από την αρχή μόνο σαν υπόδικοι». [7]
Παρόλα αυτά, στην απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ της 3ης Αυγούστου 1944, η ηγεσία επιμένει στο ίδιο τροπάριο:
«… το ΚΚΕ διακηρύχνει προς όλες τις κατευθύνσεις την ακλόνητη προσήλωση του στην πολιτική της εθνικής ενότητας». [8]
Αντιθέτως, η πολιτική των Άγγλων ήταν πολύ συγκεκριμένη και συνειδητή αυτή την περίοδο. Γράφει ο Λήπερ στον Ήντεν στις 21 Ιούνη
«Προς το παρόν, μια βραχυπρόθεσμη πολιτική απαιτεί να χρησιμοποιηθεί ο ΕΛΑΣ. Μια μακροπρόθεσμη πολιτική, και η δικαιοσύνη, απαιτούν να εκμηδενιστεί ο ΕΛΑΣ… Δεν μας συμφέρει καμιά βίαιη λύση, γιατί δεν έχουμε επαρκείς δυνάμεις για να αντισταθούν στον ΕΛΑΣ. Καμιά απειλή δεν μπορεί να είναι αποτελεσματική, γιατί δεν μπορούμε να την πραγματοποιήσουμε, όπως ξέρει το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ…». Και παρακάτω, «Επίσης, θα πρέπει να μείνει ανοιχτή η πόρτα στους αξιωματικούς και άνδρες των ταγμάτων ασφαλείας, που αντιπροσωπεύουν την αντίθετη άκρη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ». [9]
Το ΚΚΕ μετά από πολλές παλινωδίες, καταλήγει στη θέση ότι θα συμμετέχει στην κυβέρνηση μόνο υπό τον όρο ότι θα παραιτηθεί ο Παπανδρέου από Πρωθυπουργός. Ο Παπανδρέου δηλώνει ότι είναι διατεθειμένος να το κάνει… αλλά ο Τσώρτσιλ δεν κάνει δεκτή την παραίτηση του! Μετά από αυτό, το ΚΚΕ δηλώνει τελικά ότι… θα μπει στην κυβέρνηση παρόλα αυτά!
Τον Σεπτέμβρη του ’44, το ΚΚΕ υπογράφει στην ιταλική πόλη Καζέρτα την υπαγωγή του ΕΛΑΣ στον στρατηγό Σκόμπι, που τίθεται επικεφαλής όλων των συμμαχικών (υποτίθεται) δυνάμεων στην Ελλάδα. Πρακτικά, ενώ ο ΕΛΑΣ είναι η βασική στρατιωτική δύναμη μέσα στην Ελλάδα, δέχεται να υπαχθεί στη διοίκηση ενός Άγγλου στρατηγού, που επιδιώκει τη διάλυση του!
Όσον αφορά την Αθήνα, αναφερόταν ότι «ουδεμία ενέργεια θα αναληφθεί εκτός υπό τας αμέσους διαταγάς του στρατηγού Σκόμπι». Πρακτικά αυτό σήμαινε ότι απαγορεύεται στον ΕΛΑΣ να μπει ως απελευθερωτής στην Αθήνα μετά την αποχώρηση των Ναζί. Διοικητής των στρατευμάτων της Αττικής διορίζεται ο στρατηγός Σπηλιωτόπουλος, ο οποίος είχε διοριστεί από την κυβέρνηση του κουίσλινγκ [10] Τσολάκογλουως αρχηγός της Χωροφυλακής!
Η Απελευθέρωση της Αθήνας
Στις 12 Οκτώβρη οι Ναζί αποχωρούν από την Αθήνα. Οι δρόμοι γεμίζουν με κόσμο που πανηγυρίζει την απελευθέρωση. Όλο το κέντρο της Αθήνας καταλαμβάνεται από διαδηλωτές που στην πλειοψηφία τους είναι εμφανώς υπό την επιρροή του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Τα συνθήματα που κυριαρχούν είναι η τιμωρία των δοσίλογων, λευτεριά, λαοκρατία. Τάγματα ασφαλείας, χωροφυλακή, Μπουραντάδες [11], Χίτες [12] και όλα τα κρατικά και παρακρατικά ένοπλα σώματα των συνεργατών κρύβονται.
Για έξι ολόκληρες μέρες η εξουσία βρίσκεται στους δρόμους… Ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ είναι η μόνη μαζική (και μάλιστα ένοπλη) πολιτική δύναμη στην πόλη.
Ο Κρις Γούντχαουζ, επικεφαλής των Αγγλικών δυνάμεων στην Ελλάδα, γράφει:
«Αν το EAM-EΛAΣ ήταν αποφασισμένο να καταλάβει την εξουσία με τη βία, αμέσως με την απελευθέρωση της Ελλάδας, η πρωτεύουσα ήταν απόλυτα στη διάθεσή του την ίδια μέρα που έφυγαν οι Γερμανοί. Αν το αποφάσιζε, μόνο με μια εισβολή που θα στοίχιζε ακριβά θα ήταν δυνατό να εκδιωχθεί – την οποία η συμμαχική πίεση και η κοινή γνώμη θα την έκαναν αδύνατη». [13]
Ο Άγγλος υπουργός για θέματα της Μεσογείου Μακμίλαν γράφει:
«Αν οι κομμουνιστές είχαν κινηθεί εκείνη τη μέρα, με μια συνδυασμένη προσπάθεια σε όλη τη χώρα, πιθανώς θα είχαν καταλάβει την εξουσία. […] Υπήρχαν όλοι οι κλασσικοί όροι για μια επαναστατική κατάσταση». [14]
Αντιθέτως όμως, το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ δεν θέλει να καταλάβει την εξουσία. Στις 6/10, το Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΚΚΕ γράφει:
«Η εξασφάλιση της τάξης και της ομαλής πολιτικής ζωής σε τέτοιες στιγμές είναι εθνικό χρέος». [15]
Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας φτάνει από το εξωτερικό μόλις στις 18 Οκτώβρη, μαζί με κάποια στρατεύματα των Άγγλων. Στην πρώτη του ομιλία στο Σύνταγμα, ο Παπανδρέου επιβεβαιώνει ότι είναι «ουσιαστικώς αιχμάλωτος του ΕΑΜ» (όπως είχε γράψει ένα μήνα πριν). [16] Το πλήθος τον διακόπτει συνεχώς με το σύνθημα «Λαοκρατία» (το σύνθημα του ΕΑΜ) ώσπου αναγκάζεται να δηλώσει «Πιστεύομεν εἰς τὴν Λαοκρατίαν».
Όπως είπε σε συνέντευξη του ο πρώην υπουργός Η. Πετιμεζάς,
«η κολοσιαία αυτή λαϊκή συγκέντρωση με τα συνθήματα του ΕΑΜ απολύτως επικρατούντα, είχε προκαλέσει περισσότερον από μίαν βαθείαν εντύπωσιν εις τον Στρατηγόν Σκόμπι, είχε προκαλέσει ανησυχίαν». [17]
Το ΚΚΕ συνεχίζει να καλλιεργεί αυταπάτες για τον ρόλο των αγγλικών στρατευμάτων.
«Ο λαός μας, κάτω απ’ τις σημαίες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, μ’ ενθουσιασμό χαιρέτισε και φιλοξενεί τα τμήματα των ενόπλων δυνάμεων των συμμάχων, που ήρθαν εδώ για να συνεχίσουν τον αγώνα εναντίον του εχθρού που υποχωρεί. Τα γενναία τέκνα της φιλελεύθερης και συμμάχου Μεγάλης Βρετανίας, θα ‘βρουν την πιο θερμή υποδοχή και υποστήριξη από το σύμμαχο, φιλελεύθερο και φιλοπρόοδο ελληνικό λαό». Ανακοίνωση ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, 24 Οκτώβρη [18]
Ενώ ο τότε γραμματέας του ΚΚΕ Γ. Σιάντος γράφει στο Ριζοσπάστη στις 8 Νοέμβρη
«Το ΚΚΕ… πιστεύει ότι κανένας από τους συμμάχους… δεν θα επέμβει στις εσωτερικές υποθέσεις». [19]
Ο Ήντενστα απομνημονεύματα του γράφει για τις συμβιβαστικές προθέσεις του ΕΑΜ:
«Αι επαγγελίαι νομιμοφροσύνης προς την Κυβέρνησιν της Εθνικής Ενότητος και αι διαβεβαιώσεις περί των προθέσεων των να συνεργασθούν μαζί μας δεν ήτο δυνατόν να είναι περισσότερον γενναιόδοροι». [20]
Ποιος ελέγχει τα όπλα
Όμως, παρά το κλίμα της εθνικής ενότητας, από τις πρώτες μέρες της κυβέρνησης αρχίζουν οι τριβές ανάμεσα στο ΕΑΜ και τα υπόλοιπα κόμματα. Οι βασικοί λόγοι έχουν να κάνουν ουσιαστικά με το ποιος ελέγχει τα όπλα. Δηλαδή με το αν και πότε θα αφοπλιστεί ο ΕΛΑΣ και με το αν και πότε θα αφοπλιστούν τα Τάγματα Ασφαλείας. Το ζήτημα έχει ως εξής: οι Άγγλοι και οι Έλληνες εκπρόσωποι της άρχουσας τάξης ξέρουν ότι όσο ο ΕΛΑΣ έχει όπλα μαζί με την λαϊκή υποστήριξη, δεν μπορούν να εφαρμόσουν την πολιτική τους, ενώ φοβούνται ότι, παρά την συμφιλιωτική πολιτική του ΚΚΕ, τα πράγματα μπορούν να ξεφύγουν από τον έλεγχο τους και να χάσουν την εξουσία. Απαιτούν λοιπόν την άμεση αποστράτευση του ΕΛΑΣ, ή την ενσωμάτωση του στον νέο εθνικό στρατό (με τον όρο βέβαια να είναι μειοψηφία). Ταυτόχρονα, δεν είναι διατεθειμένοι να διαλύσουν ακόμα τα Τάγματα Ασφαλείας, θέλοντας επί της ουσίας να τα χρησιμοποιήσουν ως αντιστάθμισμα της δύναμης του ΕΛΑΣ.
Οι δοσίλογοι (οι συνεργάτες δηλαδή των κατακτητών), τους οποίους οι «δημοκράτες» αστοί καταδίκαζαν στην Καζέρτα ως «όργανα του εχθρού» [21] παρέμεναν ατιμώρητοι. Με βάση στοιχεία του ΕΑΜ, παρόλο που 15.000 άτομα είχαν καταγγελθεί ως συνεργάτες των Ναζί, μόνο 600 άτομα είχαν συλληφθεί [22]. Μάλιστα, στις 4 Νοέμβρη έγινε μαζική απόδραση από τις φυλακές Συγγρού, όπου διέφυγαν μαζικά δοσίλογοι. Μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας ήταν «υπό περιορισμό» σε στρατόπεδα και ξενοδοχεία στο κέντρο της Αθήνας, χωρίς όμως καν να έχουν αφοπλιστεί!
Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά στην εξής κατάσταση: έχουμε μια κυβέρνηση «εθνικής ενότητας», της οποίας ηγούνται όσοι δεν έπαιξαν κανένα ρόλο στην Αντίσταση, να κρατάει φιλική στάση απέναντι στους συνεργάτες των Ναζί, με σκοπό να τους χρησιμοποιήσει για να πλήξει τις δυνάμεις της Αντίστασης. Και όλα αυτά στο όνομα του «αντιφασιστικού μετώπου»!
Ή τις αλυσίδες ή τα όπλα
Το θέμα των όρων αφοπλισμού του ΕΛΑΣ οδηγεί τελικά σε κρίση και στην παραίτηση των υπουργών του ΕΑΜ. Ο Σκόμπι την 1η Δεκεμβρίου διατάζει τον άμεσο αφοπλισμό του ΕΛΑΣ μέσα στις επόμενες 10 μέρες. Το ΕΑΜ καλεί σε μαζική κινητοποίηση στις 3 Δεκέμβρη, και γενική απεργία στις 4, με σκοπό να διαμαρτυρηθεί. Είναι φανερό ότι το ΚΚΕ βασικά θέλει να κάνει επίδειξη δύναμης ώστε να πετύχει έναν καλύτερο συμβιβασμό.
Παρόλο που ο ΕΛΑΣ διαθέτει ισχυρή στρατιωτική δύναμη, δεν περιφρουρεί τις συγκεντρώσεις, οι οποίες είναι άοπλες.
Στις 3 Δεκέμβρη ένα ποτάμι διαδηλωτών φτάνει από διάφορες περιοχές της Αθήνας και του Πειραιά στο Σύνταγμα. Οι αναφορές κάνουν λόγο για εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Κάποια στιγμή, χωρίς οποιαδήποτε αφορμή, οι Χωροφύλακες που βρίσκονται πάνω στο κτίριο της Χωροφυλακής στην Πλατεία Συντάγματος, ανοίγουν πυρ κατά του πλήθους μετά από διαταγή του διοικητή τους Α. Έβερτ (πατέρα του μετέπειτα αρχηγού της ΝΔ, Μ. Έβερτ). Σκοτώνονται 33 και τραυματίζονται 148 διαδηλωτές/τριες.
Υπάρχει πολλή συζήτηση σχετικά με το πως ξεκίνησαν τα Δεκεμβριανά. Ο ίδιος ο Έβερτ όμως είχε παραδεχτεί ότι
«βάσει των υπευθύνων διαταγών τας οποίας είχον, διέταξα και εγώ υπευθύνως την βιαίαν διάλυσιν των επιτιθεμένων διαδηλωτών». [23]
Δεν υπάρχει ούτε μια αξιόπιστη μαρτυρία που να στοιχειοθετεί ότι οι διαδηλωτές ήταν «επιτιθέμενοι». Και δεν υπάρχει ούτε ένας νεκρός ή τραυματίας από την πλευρά της Χωροφυλακής. Αυτό βέβαια που δεν αποκάλυψε ο Έβερτ ήταν από ποιους είχε διαταγές: από την «μετριοπαθή» πτέρυγα της Κυβέρνησης (Παπανδρέου, Βενιζελικοί), από τους Άγγλους, από τους φιλοβασιλικούς ή από τους δοσίλογους;
Ο Βρετανός αντισυνταγματάρχης Ουίλφρεντ Μπάυφορντ-Τζόουνς περιγράφει
«Άντρες, γυναίκες και παιδιά, που λίγες στιγμές πριν φώναζα, βάδιζαν, γελούσαν, γεμάτοι ζωντάνια και απείθεια […] έπεσαν στο έδαφος, με το αίμα να κυλά από τα κεφάλια και τα σώματα τους είτε στο οδόστρωμα ή στις σημαίες που κρατούσαν». [24]
Την επόμενη μέρα, 4 Δεκέμβρη, πραγματοποιείται η γενική απεργία και η κηδεία των θυμάτων μετατρέπεται ξανά σε παλλαϊκό συλλαλητήριο. Από εκείνη την ημέρα είναι και η εμβληματική φωτογραφία όπου τρεις κοπέλες μπροστά στην Πλατεία Συντάγματος κρατούν το ματωμένο πανό του ΕΑΜ που γράφει «Όταν ο λαός βρίσκεται μπροστά στον κίνδυνο της τυραννίας, διαλέγει ή τις αλυσίδες ή τα όπλα». Και πάλι όμως η διαδήλωση χτυπιέται από τους δοσίλογους που είναι «περιορισμένοι» σε ξενοδοχεία γύρω από την Ομόνοια.
Ο Μπάιφορντ-Τζόουνς γράφει
«Η Αθήνα μετετράπη σε παράλυτη πόλη. Δεν υπήρχε νερό, γκάζι ή ηλεκτρικό. Όλα τα μαγαζιά ήταν κλειστά. Δεν υπήρχαν κινηματογράφοι, θέατρα ή μέσα συγκοινωνίας για το κοινό… Οι υπάλληλοι του δημαρχείου, των υπουργείων και των τραπεζών είχαν φύγει από τις θέσεις τους… Το προσωπικό των ξενοδοχείων… απήργησε σαν ένας άνθρωπος». [25]
Μάχη για την Αθήνα
Από εκεί και πέρα ξεκινάει η Μάχη της Αθήνας. Ο ΕΛΑΣ επιτίθεται και καταλαμβάνει το αρχηγείο της φιλοβασιλικής (και δοσιλογικής) οργάνωσης Χ στο Θησείο. Προχωράει επίσης σε επιχειρήσεις κατάληψης των Αστυνομικών Τμημάτων σε όλη την πόλη. Μέχρι τις 6/12, 19 από τα 23 Αστυνομικά Τμήματα καταλαμβάνονται και κατάσχεται ο οπλισμός τους. Οι κυβερνητικές δυνάμεις βασικά κυριαρχούν μόνο στον άξονα Κολωνάκι-Σύνταγμα-Ακρόπολη, στην επονομαζόμενη εκείνη την εποχή «Σκομπία» (χώρα του Σκόμπι), με κέντρο το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία, που ήταν η έδρα των κυβερνητικών.
Στις 5 Δεκέμβρη, ο Τσώρτσιλ στέλνει το περίφημο κυνικό τηλεγράφημα στον Σκόμπι που λέει:
«Είσθε υπεύθυνος για την τήρηση της τάξης στην Αθήνα και πρέπει να εξουδετερώσετε ή να συντρίψετε όλες τις ομάδες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ που θα πλησιάσουν προς την πόλη… Μην διστάζετε πάντως να ενεργείτε σαν να βρίσκεστε σε κατεχόμενη πόλη, όπου έχει ξεσπάσει τοπική εξέγερση… Πρέπει να κρατήσουμε και να κυριαρχήσουμε στην Αθήνα. Θα ήταν σημαντικό αν αυτό το πετύχουμε χωρίς αιματοχυσία αν είναι δυνατόν, αλλά επίσης και με αιματοχυσία αν είναι αναγκαίο…». [26]
Ο ΕΛΑΣ αποτυγχάνει σε δύο σημαντικές μάχες, που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην πορεία της σύγκρουσης. Η μία είναι η απόπειρα κατάληψης του στρατοπέδου Μακρυγιάννη όπου στρατοπέδευαν οι δυνάμεις της Χωροφυλακής (εκεί που σήμερα βρίσκεται το σημερινό μουσείο της Ακρόπολης). Η άλλη ήταν η επίσης αποτυχημένη απόπειρα κατάληψης της έδρας της Ορεινής Ταξιαρχίας [27] στο Γουδί. Από την άλλη, είχαν και σημαντικές επιτυχημένες επιχειρήσεις όπως η κατάληψη της σχολής Ευελπίδων (σημερινά δικαστήρια), η κατάληψη των φυλακών Αβέρωφ (στο σημείο που βρίσκεται σήμερα ο Άρειος Πάγος) και η κατάληψη της έδρας της RAF (Βρετανική Αεροπορία) στην Κηφισιά. Η μεγαλύτερη όμως αποτυχία του ΕΛΑΣ ήταν ότι άφησε στην ουσία τους Βρετανούς να αλωνίζουν και να σώζουν τους κυβερνητικούς χωρίς να τους χτυπάνε. Όπως θυμάται ένας Άγγλος λοχαγός
«Αν είχαν τη στοιχειώδη λογική, θα μας διαπερνούσαν όπως το μαχαίρι μέσα από το βούτυρο, απευθείας στο κέντρο της Αθήνας». [28]
Για μερικές μέρες, ούτε ο ΕΛΑΣ έκανε σημαντική πρόοδο, ούτε οι κυβερνητικοί με τους Άγγλους. Οι μάχες μεταφέρθηκαν στο κέντρο της Αθήνας, στις περιοχές της Ομόνοιας, Ψυρρή και Μεταξουργείου, όπου γινόταν αγώνας δρόμο-δρόμο και κτίριο-κτίριο. Οι μαχητές του ΕΛΑΣ κινούνταν μέσω υπονόμων και μέσα από τρύπες που άνοιγαν στις μεσοτοιχίες για να αποφύγουν να βγαίνουν στον δρόμο και να γίνονται στόχος.
Γιατί έχασε ο ΕΛΑΣ
Μετά από επίσκεψη στην Αθήνα του Στρατάρχη Αλεξάντερ στις 11 Δεκέμβρη, ο οποίος αναφέρει ότι οι βρετανικές δυνάμεις βρίσκονται σε «δεινή θέση» αποφασίζεται η άμεση αποστολή βρετανικών ενισχύσεων από την Ιταλία. Μέχρι τις 17 Δεκέμβρη, στην Αθήνα αποβιβάζονται 75.000 Βρετανοί στρατιώτες – μια στρατιωτική δύναμη ανώτερη από τη δύναμη με την οποία επιτέθηκαν οι Ιταλοί φασίστες στην Ήπειρο το ‘40. Οι ενισχύσεις αυτές αλλάζουν τον συσχετισμό των δυνάμεων αποφασιστικά και συντριπτικά κατά του ΕΛΑΣ.
Ακόμα όμως και όταν όλη η Αθήνα έχει μετατραπεί σε πεδίο μάχης, το ΚΚΕ συνεχίζει να καλεί τους δολοφόνους… σε κοινή κυβέρνηση! Στις 17/12, το ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ γράφει:
«Το ΚΚΕ… πέτυχε να συγκροτηθεί κυβέρνηση εθνικής ενότητας, έστω και με έναν αφερέγγυο πρωθυπουργό, και της πρόσφερε κύρος και βάσεις λαϊκές… Να συγκροτηθεί ελληνική δημοκρατική κυβέρνηση πραγματικής εθνικής ενότητας, που θα λύσει όλα τα εσωτερικά ζητήματα». [29]
Οι Άγγλοι ξεκινούν μια οργανωμένη αντεπίθεση που πιέζει τον ΕΛΑΣ και τον αναγκάζει να εγκαταλείψει τη μια γειτονιά μετά την άλλη, αρχικά γύρω από τον άξονα Συγγρού και την Καλλιθέα. Οι μαχητές του ΕΛΑΣ συνέχιζαν να πολεμούν ηρωικά, χωρίς όμως να έχουν κάποια στρατηγική για το τι θέλουν να πετύχουν ενώ σφυροκοπούνται από βαριά όπλα και πολύ ανώτερες στρατιωτικά δυνάμεις.
Στα τέλη του Δεκέμβρη, γίνονται επιχειρήσεις εκδίωξης του ΕΛΑΣ από Δουργούτι (Νέο Κόσμο), Κατσιπόδι (Δάφνη), Καισαριανή, αλλά και δυτικά στο Περιστέρι. Ουσιαστικά με αυτές τις επιχειρήσεις τελειώνει η Μάχη της Αθήνας.
Το τραγικό στοιχείο της μάχης της Αθήνας ήταν ότι θα μπορούσε να κερδηθεί χωρίς καν αιματοχυσία:
- Αν το ΚΚΕ είχε καταλάβει την εξουσία όταν έφυγαν οι Ναζί.
- Αν το ΚΚΕ είχε προετοιμάσει πολιτικά τις δυνάμεις του για το προφανές (δηλαδή ότι οι Άγγλοι ιμπεριαλιστές θα συμπεριφερθούν… ως ιμπεριαλιστές).
- Αν είχε δώσει διαταγές στα πιο εμπειροπόλεμα τμήματα του ΕΛΑΣ μαζί με τους μπαρουτοκαπνισμένους καπετάνιους τους (Άρης Βελουχιώτης, κα) να κατέβουν στην Αθήνα αντί να κυνηγάνε τις λιγοστές δυνάμεις του ΕΔΕΣ [30] στην Ήπειρο.
- Αν είχε επιδιώξει την στρατιωτική αντιμετώπιση των Άγγλων εγκαίρως, όταν οι δυνάμεις τους ήταν ακόμα μικρές. Χαρακτηριστικό ήταν ότι δεν προσπάθησε να καταλάβει το αεροδρόμιο του Χασανίου –Ελληνικό– που θα απέκοπτε τα αγγλικά στρατεύματα από την τροφοδοσία τους και θα έκανε πολύ πιο δύσκολη την αποστολή ενισχύσεων.
Κάτι που αξίζει επίσης να σημειωθεί είναι πως σε όλη τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, κανένα όργανο του ΚΚΕ και του ΕΑΜ δεν συνεδρίαζε. Όλες τις αποφάσεις τις έπαιρνε μια μικρή ομάδα γύρω από τους Σιάντο και Ιωαννίδη. Ακόμα και στελέχη που αργότερα δήλωσαν ότι διαφωνούσαν, δεν τολμούσαν καν να προτείνουν τη σύγκληση των οργάνων ώστε οι αποφάσεις που θα παίρνονται για τόσο σημαντικά ζητήματα να είναι προϊόν κάποιας συλλογικής επεξεργασίας (και ευθύνης φυσικά). Θα πουν ίσως κάποιοι «μα ήταν εποχές σκληρές, δεν υπήρχε χρόνος για συζητήσεις». Θα διαφωνήσουμε. Κανένα απελευθερωτικό εγχείρημα δεν μπορεί να καταργεί τις συλλογικές διαδικασίες στις αποφάσεις του. Φτάνει να συγκρίνουμε αυτή την κατάσταση με τις συνεχόμενες και αλλεπάλληλες συνεδριάσεις του Μπολσεβίκικου κόμματος και των Σοβιέτ κατά τη διάρκεια της Ρώσικης Επανάστασης, για να δούμε το πόσο τραγικά λίγη φάνηκε η πρακτική του ΚΚΕ.
Καθαρή ταξική ματιά
Έχει πολύ ενδιαφέρον η πολιτική αφήγηση του Παπανδρέου(γράφεται το 1948) σχετικά με τα γεγονότα του Δεκέμβρη, που δείχνει με πόσο καθαρή ταξική ματιά έβλεπε τα γεγονότα η πλευρά τους, σε αντίθεση με την ταξικά θολή και συμβιβαστική πολιτική του ΚΚΕ.
«Εις την Ανατολήν, αι ένοπλοι δυνάμεις μας είχον αποσυντεθεί από την Στάσιν [σημ: εννοεί την ανταρσία]. Και εις την Ελλάδα το ΚΚΕ είχε καταστή παντοδύναμον και είχε συγκροτήσει και την Κυβέρνησιν των Βουνών – την ΠΕΕΑ. Και η αγωνία, από την οποία αδιαλείπτως κατειχόμην ήτο: Πως θα καταλύετο; Δύο ήσαν τα στάδια δια να φθάσωμεν εις την Νίκην: Πρώτον, η έλευσις εις τας Αθήνας! Και δεύτερον, ο αφοπλισμός του ΚΚΕ.
Δια να έλθωμεν εις τας Αθήνας –ως αντίπαλοι του ΚΚΕ– δεν διεθέταμεν, δυστυχώς, ούτε εις το εσωτερικόν, ούτε εις το εξωτερικόν, ελληνικάς δυνάμεις, αριθμητικώς επαρκείς διά να αντιμετωπίσουν τας μυριάδας του ΕΛΑΣ, τακτικού και εφεδρικού, καθώς και την ευρυτάτην συνωμοτικήν οργάνωσιν του ΕΑΜ. Αλλά δεν υπήρχον επίσης τότε ούτε Βρετανικαί δυνάμεις διαθέσιμοι, διότι είχον απορροφηθή από τα τρία ευρωπαϊκά μέτωπα, τα οποία, κατά τους κρισίμους εκείνους μήνας – Σεπτέμβριον και Οκτώβριον 1944- επιέζοντο σφοδρώς από τον Χίτλερ, αποβλέποντα εις τον εξαναγκασμόν χωριστής ειρήνης…
…Το συμπέρασμα είναι ότι ο Δεκέμβριος ημπορεί να θεωρηθή “δώρον του υψίστου”. Αλλά, δια να υπάρξη ο Δεκέμβριος, έπρεπε προηγουμένως να είχωμεν έλθει εις την Ελλάδα. Και τούτο ήτο δυνατόν μόνο με την συμμετοχήν και του ΚΚΕ εις την κυβέρνησιν, δηλαδή με τον Λίβανον. Και δια να ευρεθούν εδώ οι Βρετανοί, οι οποίοι ήσαν απαραίτητοι δια την Νίκην, έπρεπε προηγουμένως να είχεν υπογραφή το Σύμφωνον της Καζέρτας. Και δια να γίνη η Στάσις – “το δώρον του Υψίστου” – έπρεπε προηγουμένως να επιμείνω εις την άμεσον αποστράτευσιν του ΕΛΑΣ και να θέσω το ΚΚΕ ενώπιον του διλήμματος ή να αποδεχθή ειρηνικώς τον αφοπλισμόν του ή να επιχειρήση την Στάσιν, υπό συνθήκας όμως πλέον, αι οποίαι ωδήγουν εις την συντριβήν του. Αυτή είναι η ιστορική αλήθεια». [31]
Ματωμένα Χριστούγεννα
Παραμονή Χριστουγέννων αποβιβάζεται στην Ελλάδα ο Τσώρτσιλμε όλο του το επιτελείο. Η επίσκεψη του αντανακλά τις πιέσεις που δέχεται και στο εσωτερικό της Αγγλίας και από τη διεθνή κοινή γνώμη για τις σφαγές αντιστασιακών στην Ελλάδα. Καλείται σύσκεψη με τη συμμετοχή όλων των κομμάτων που γίνεται σε αίθουσα με λάμπες θυέλλης καθώς δεν υπάρχει παροχή ρεύματος. Το μόνο καινούργιο που φέρνει ο Τσώρτσιλ είναι η πρόταση να διορισθεί αντιβασιλέας ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, προκειμένου να παρακαμφθεί το αγκάθι του ρόλου του βασιλιά μέχρι να γίνει δημοψήφισμα για το πολιτειακό. Στο θέμα του ελέγχου των όπλων όμως και του αφοπλισμού δεν υπάρχει καμία διαφορά από τις αρχές Δεκέμβρη, όταν ξεκίνησε η κρίση. Εν τω μεταξύ, αντάρτες του ΕΛΑΣ, ανάμεσα στους οποίους και ο Μ. Γλέζος, έχουν παγιδεύσει με εκρηκτικά το ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία, όπου έχουν την έδρα τους και η κυβέρνηση και οι Άγγλοι, με σκοπό να το ανατινάξουν. Η επιχείρηση ακυρώνεται με εντολή της ηγεσίας του ΚΚΕ. Οι διαπραγματεύσεις τελικά καταλήγουν σε αδιέξοδο. Παρόλα αυτά, ορίζεται αντιβασιλέας ο Δαμασκηνόςκαι ορκίζεται νέα κυβέρνηση υπό τον Ν. Πλαστήρα στις 3 Γενάρη. Με αυτή την αλλαγή προσώπων ο Τσώρτσιλελπίζει να παρουσιαστεί ως πιο διαλλακτικός απέναντι στα προοδευτικά αισθήματα του ελληνικού λαού, κάνοντας προσωρινά στην άκρη τον βασιλιά και τον Παπανδρέου, που είναι «κόκκινα πανιά».
Η Συμφωνία της Βάρκιζας
Στις 5 Γενάρη αποχωρούν και τα τελευταία στρατεύματα του ΕΛΑΣ, ενώ στις 11 Γενάρη υπογράφεται ανακωχή, που σηματοδοτεί την επίσημη λήξη της μάχης της Αθήνας.
Ενώ το ΕΑΜ εξακολουθεί να έχει την υποστήριξη της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού, η αλλοπρόσαλλη και αποτυχημένη τακτική του έχει δώσει πόντους στην άλλη πλευρά.
Στρατιωτικά, παρά την ξεκάθαρη ήττα του ΕΛΑΣ στην Αθήνα, η κατάσταση παραμένει δύσκολη για τους Άγγλους ιμπεριαλιστές και τους κυβερνητικούς. Χαρακτηριστικά, γράφει ο Στρατάρχης Αλεξάντερστις 21 Δεκέμβρη:
«… Αν υποθέσουμε πως ο ΕΛΑΣ θα συνεχίσει τον πόλεμο, κρίνω πως θα ήταν δυνατό να ξεκαθαρίσουμε την περιοχή Αθήνας-Πειραιά και να την κρατήσουμε σταθερά, αλλά δεν θα νικούσαμε έτσι τον ΕΛΑΣ σε σημείο που να τον υποχρεώσουμε να συνθηκολογήσει. Δεν είμαστε αρκετά ισχυροί για να κάνουμε περισσότερα και για ν’ αναλάβουμε επιχειρήσεις στην υπόλοιπη Ελλάδα…» [32]
Η ηγεσία του βρετανικού στρατού ξέρει ότι πρέπει πολύ γρήγορα να αποσύρει δυνάμεις από την Ελλάδα προς την Ιταλία, καθώς ο αγώνας δρόμου για το ποιος θα φτάσει πρώτος στο Βερολίνο έχει πολύ μεγαλύτερη στρατηγική σημασία. Δεν έχουν λοιπόν μια ρόδινη κατάσταση να αντιμετωπίσουν. Παρόλα αυτά, η ηγεσία του ΚΚΕ, που φάνηκε αδιάλλακτη μόλις λίγες μέρες πριν, τώρα παραδίδεται άνευ όρων.
Η συμφωνία προβλέπει πράγματα που έτσι και αλλιώς είχαν συμφωνηθεί και πριν τα Δεκεμβριανά (δημοψήφισμα για τον βασιλιά, εκκαθάριση -υποτίθεται- του κρατικού μηχανισμού, κα). Στα επίμαχα ζητήματα:
- Ο ΕΛΑΣ αποστρατεύεται άνευ όρων, ενώ ο Ιερός Λόχος παραμένει συγκροτημένος, και δεν υπάρχει αναφορά στο τι κάνουν οι υπόλοιπες φιλοκυβερνητικές δυνάμεις (Ορεινή Ταξιαρχία, Εθνοφυλακή, κτλ).
- Χορηγείται αμνηστία για τα πολιτικά αδικήματα, αλλά όχι για «τα συναφή κοινά αδικήματα». Αυτό αποτέλεσε και την κερκόπορτα για τις σκληρές διώξεις, φυλακίσεις και δολοφονίες που ακολούθησαν όλα τα επόμενα χρόνια.
- Διατάσσεται η απελευθέρωση των ομήρων από τον ΕΛΑΣ αλλά όχι από την πλευρά των Άγγλων και των κυβερνητικών. [33]
Πρόκειται για την απόλυτη παράδοση. Μέσα σε τέσσερις μήνες, από εκεί που το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ κυριαρχούσαν πολιτικά και στρατιωτικά σε όλη τη χώρα, βρέθηκαν με την πλάτη στον τοίχο και χωρίς να έχουν κρατήσει τίποτα. Τέτοιας έκτασης χρεοκοπία είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Η εικόνα των ανταρτών που κλαίνε παραδίδοντας τα όπλα [34] είναι χαρακτηριστική. Τόσες θυσίες να καταλήγουν σε αυτό το τραγικό τέλος…
Και η ηγεσία του ΚΚΕ… αλλού
Ίσως το πιο εξοργιστικό είναι να διαβάζει κανείς τις δηλώσεις των ανθρώπων που υπέγραψαν τη Συμφωνία της Βάρκιζας να μιλάνε γι’ αυτή.
Μια μέρα πριν την υπογραφή της Βάρκιζας, ο Σιάντος δηλώνει σε συνέντευξη τύπου
«Εφόσον οι μεγάλοι σύμμαχοι αποφάσισαν πως η παρουσία του βρετανικού στρατού στην Ελλάδα είναι χρήσιμη, σημαίνει πως είναι. Πιστεύουμε πως η σύγκρουση ΕΛΑΣ και Βρετανών ήταν αποτέλεσμα μιας θλιβερής παρεξήγησης, η οποία ελπίζουμε θα ξεχαστεί». [35]
Την επόμενη μέρα, 13 Φλεβάρη, λέει:
«Πιστεύουμε ότι ο ελληνικός λαός, επίσης, θα είναι ευχαριστημένος από την επιτυχία της σύσκεψης, γιατί με την επιτυχία της ανοίγουν ορίζοντες ειρηνικής αναγέννησης, ορίζοντες ανασυγκρότησης της Ελλάδας, ορίζοντες που θα οδηγήσουν τον τόπο μας στην προκοπή. Εκφράζουμε και πάλι τις ευχαριστίες μας για την βοήθεια στο έργο μας αυτό των αξιότιμων εκπροσώπων της Μεγάλης Βρετανίας». [36]
Και στις 15 Φλεβάρη συνεχίζει:
«ενώ μπορούσαμε ευκολότατα να πάρουμε την εξουσία κατά την ώρα της αποχώρησης των Γερμανών, δεν το κάναμε. Αντίθετα κρατήσαμε υποδειγματικά τάξη και ασφάλεια, τότε που δεν υπήρχαν ούτε κυβέρνηση, ούτε αγγλικά στρατεύματα στην Ελλάδα. Δεν το κάναμε, γιατί μια τέτοια κυβέρνηση, παρόλο που θα χειροκροτούνταν από την πλειοψηφία του ελληνικού λαού, θα ήταν πάντα μονόπλευρη, θα προκαλούσε το μίσος και τη ραδιουργία της Δεξιάς και τη δυσπιστία των συμμάχων και ιδιαίτερα των συμμάχων Βρετανών. Γι’ αυτό δεν θελήσαμε να πάρουμε μόνοι μας την εξουσία, για να αποφευχθούν οι εσωτερικές αναταραχές, για να μπούμε στον δρόμο της ομαλής εξέλιξης».[37]
Το ΚΚΕ μας λέει ότι δεν πήρε την εξουσία για να μην προκαλέσει «τη ραδιουργία της Δεξιάς» και «εσωτερικές αναταραχές»… Και τότε τι έγινε στα Δεκεμβριανά; Τι έγινε μετά την Βάρκιζα; Η λευκή τρομοκρατία, τα στρατοδικεία, οι εκτελέσεις, οι διώξεις δεν ήταν «ραδιουργία της Δεξιάς»; Καθ’ όλη την διάρκεια των Δεκεμβριανών, η ηγεσία του ΚΚΕ προσπαθεί να πείσει την αστική τάξη να γίνει δημοκρατική, ενώ αυτή δείχνει όλο και περισσότερο τα δόντια της. Όντως «άνοιξαν νέοι ορίζοντες»… καταστολής και βαρβαρότητας, που τελικά οδήγησαν μόλις ένα χρόνο μετά στον Εμφύλιο Πόλεμο. Πόση πολιτική μυωπία, πόση σύγχυση και έλλειψη κατανόησης της ταξικής πάλης χρειάζεται για να μην μπορεί να τα δει αυτά η ηγεσία του ΚΚΕ;
Στάδια και Λαϊκά Μέτωπα
Οι δηλώσεις αυτές θα μπορούσαν να θεωρηθούν παραληρηματικές, αν δεν τις βάλει κανείς στο ιστορικό και πολιτικό τους πλαίσιο. Στην πραγματικότητα η ήττα του ‘44 έχει τις ρίζες της στην αλλαγή πολιτικής του ΚΚΕ το ‘34. Στην 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, μπαίνουν οι βάσεις για την ταφόπλακα της Βάρκιζας:
«Η θέση της Ελλάδας στο σύστημα του παγκόσμιου ιμπεριαλισμού σαν εξαρτημένης χώρας… καθορίζουνε τον χαρακτήρα της επικείμενης επανάστασης στην Ελλάδα… Αυτή θα έχει αστικοδημοκρατικό χαρακτήρα». [38]
Προκαθορίζοντας τον χαρακτήρα της επανάστασης στην Ελλάδα «αστικοδημοκρατικό», το ΚΚΕ προκαθόριζε και τον ρόλο που θα έπαιζε όταν θα προέκυπταν επαναστατικές συνθήκες. Δηλαδή ότι όταν συνέβαινε επαναστατική έκρηξη στην Ελλάδα, το ΚΚΕ θα προσπαθούσε να την περιορίσει σε «αστικοδημοκρατικά» αιτήματα- αιτήματα που που έχουν να κάνουν με την εξάλειψη των φεουδαρχικών καταλοίπων και στην εγκαθίδρυση ενός «προοδευτικού» καπιταλισμού. Κάτι τέτοιο προφανώς θα το έκανε σε συμμαχία με το «προοδευτικό» κομμάτι της άρχουσας τάξης.
Ακολούθως, η 6η ολομέλεια κάνει στροφή και υιοθετεί, μαζί με όλα τα κόμματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, την τακτική των «Λαϊκών Μετώπων». Με βάση αυτή τη σύλληψη του σταλινικού μηχανισμού που κυβερνά την ΕΣΣΔ, στο πλαίσιο της πάλης ενάντια στον φασισμό, δικαιολογούνται (στην ουσία προωθούνται μετά μανίας) συμμαχίες με «προοδευτικά» κομμάτια της άρχουσας τάξης που είναι ενάντια στον φασισμό. Η τακτική των «λαϊκών μετώπων» ήταν απόρροια της «Θεωρίας των Σταδίων», άλλης μιας σύλληψης της σταλινικής γραφειοκρατίας.
Με βάση λοιπόν αυτή την πρωτοφανή για τα δεδομένα του Μαρξισμού, «θεωρία», οι εργαζόμενοι και τα καταπιεσμένα στρώματα που δεν ζουν στις «ανεπτυγμένες» χώρες, στον αγώνα τους για μια δίκαιη κοινωνία, δεν μπορούν να πετύχουν απ’ ευθείας νίκη. Θα πρέπει πρώτα να περάσουν από ένα «αστικοδημοκρατικό» στάδιο (δηλαδή από ένα καθεστώς που θα υπάρχει καπιταλισμός, αλλά θα είναι «δημοκρατικός»), για να μπορέσουν αργότερα να πραγματοποιήσουν την ανατροπή του συστήματος και την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού. Αυτή η «θεωρία» βέβαια, δεν βρήκε πουθενά επιτυχή εφαρμογή, ενώ βρισκόταν σε πλήρη αντίθεση με την ίδια την εμπειρία της Ρώσικης Επανάστασης το 1917, όπου στην ουσία η αστική τάξη απέτυχε να εφαρμόσει «αστικοδημοκρατικά» μέτρα μετά την ανατροπή του Τσάρου, και έτσι δημιουργήθηκε κρίση, η οποία τελικά λύθηκε με την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη.
Τι εξυπηρετούσαν λοιπόν αυτές οι νέες θεωρίες; Στην πραγματικότητα, η μόνη χρησιμότητα τους ήταν να καλύψουν τη συντηρητική στροφή που έκανε η σοβιετική γραφειοκρατία, με στόχο τη διατήρηση του στάτους κβο και των προνομίων της.
Το κριτήριο της πράξης
Δεν είναι εφικτό στο πλαίσιο αυτού του άρθρου να κάνουμε αναλυτική παρουσίαση της πολιτικής και ιδεολογικής διαμάχης που υπήρξε γύρω από αυτά τα θέματα. Ο Παντελής Πουλιόπουλος, πρώτος γραμματέας του ΚΚΕ και ηγετική φιγούρα του κινήματος των «Παλαιών Πολεμιστών» εξελίχθηκε στο πιο σημαίνον στέλεχος της Αριστερής Αντιπολίτευσης στην Ελλάδα και εκτελέστηκε από Ιταλούς φασίστες στο Κούρνοβο κατά τη διάρκεια της κατοχής. Στο βιβλίο του «Δημοκρατική ή Σοσιαλιστική Επανάσταση στην Ελλάδα;» μπορεί κανείς να βρει μια αναλυτική κριτική της στροφής αυτής του ΚΚΕ και συνολικά της Κομιντέρν.
Το 1944 όμως, το θέμα αυτό δεν ήταν απλά θεωρητικό αλλά είχε τεράστιες πρακτικές συνέπειες. Το ΚΚΕ, με βάση τη Θεωρία των Σταδίων και την πρακτική των Λαϊκών Μετώπων, οδήγησε την ελληνική επανάσταση σε τραγωδία. Σε όλους τους τόνους ζητούσε «εθνική ενότητα», πήρε ένα σκληρό ταξικό και αυταρχικό κράτος. Ζητούσε ένα «αστικοδημοκρατικό» καθεστώς για να λύσει όλα τα κοινωνικά ζητήματα, πήρε μια σκληρή δικτατορική και εξαρτημένη από τους ιμπεριαλιστές εξουσία που πήγε πίσω τη χώρα σε όλα τα επίπεδα. Ζητούσε «ειρηνική λύση» και εκλογές, πήρε βία και νοθεία, κυριαρχία των δοσίλογων και επιστροφή του βασιλιά.
Το ελληνικό, όπως και το διεθνές εργατικό κίνημα πλήρωσε πολύ ακριβά την άνοδο του Σταλινισμού στην Σοβιετική Ένωση και την κυριαρχία αυτών των ιδεών σε όλα τα Κομμουνιστικά Κόμματα.
Το ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ εκείνη την περίοδο, ο Γ. Ζεύγος, γράφει στο ημερολόγιο του:
«Θα μας καταδικάσει η ιστορία ότι αφοπλίσαμε το λαό και επιβάλαμε την αντίδραση; Θα μας κρίνει όπως τον Έμπερτ και Νόσκε; [39] Όμως άλλη λύση δεν υπάρχει. Άλλος δρόμος δεν υπάρχει. Η Αγγλία μας υποχρεώνει, μας αναγκάζει να φερθούμε έτσι». [40]
Ναι, η ιστορία έχει καταδικάσει αυτούς που «αναγκάζονται» να προδώσουν την επανάσταση, ανεξαρτήτως προθέσεων. Όπως έγραψε ο Άρης Βελουχιώτης σε γράμμα του στην ηγεσία του ΚΚΕ, περιγράφοντας μια ρήξη με τους Άγγλους (όπως την καταλάβαινε ο ίδιος):
«Οι δυνατότητες υπήρχαν όλες για μια τέτοια πολιτική και για την δημιουργία μιας τέτοιας διαφορετικής κατάστασης στη χώρα μας. Και όποιος δεν το βλέπει και δεν παραδέχεται αυτό πρέπει να είναι ή μαρξιστικά αγράμματος ή … τι να πω.» [41]
Στο τέλος ο Βελουχιώτης είχε γράψει κάτι άλλο, προφανώς πιο βαρύ, και στο χειρόγραφο το έσβησε για να γράψει τελικά «…τι να πώ». Η ιστορία όμως έχει πολλά να πει και έχει χρέος να ξεκαθαρίσει πολιτικά από εκείνες τις αντιλήψεις του της κόστισαν σε αίμα. Το χρωστάμε σε αυτούς που έδωσαν τα πάντα για μια λεύτερη ζωή.
Διεθνισμός… εκτός αν υπάρχει συμφέρον
Πολλή συζήτηση έχει γίνει σχετικά με το ποια ήταν η πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης για την Ελλάδα εκείνη την περίοδο.
Μετά την επικράτηση της γραφειοκρατίας και του Στάλιν στην ΕΣΣΔ, μαζί με τη στροφή στα Λαϊκά Μέτωπα, είχαμε και τη διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς.
Σε ένα κατάπτυστο πραγματικά κείμενο [43], οι σταλινικοί της Μόσχας λένε ότι:
«Η διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς αντίθετα, ενώ διευκολύνει τη συνένωση των εργατών μέσα σε κάθε χώρα, βγάζει κάθε εμπόδιο για τη στερέωση του εθνικού αγώνα ενάντια στους βάρβαρους κατακτητές». [43]
Με λίγα λόγια, η ηγεσία της Κομιντέρν μας λέει ότι η ύπαρξη της δυσκόλευε τη συνένωση των εργατών μέσα σε κάθε χώρα (γιατί;) και αποτελούσε εμπόδιο για τον αγώνα ενάντια στους κατακτητές (γιατί;). Στην πραγματικότητα, ο Στάλινθέλει να απαλλαγεί από το «βαρίδι» του διεθνισμού.
Το ΚΚΕ ενθουσιωδώς αποδέχεται την απόφαση για διάλυση της διεθνούς.
Και προχωράει ακόμα παραπέρα για να πει ότι ο Β’ ΠΠ «φανέρωσε στο έπακρο την ανάγκη της τελείως ανεξάρτητης δράσης του κάθε κομμουνιστικού κόμματος»! Δηλαδή ο αγώνας ενάντια σε ένα διεθνές φαινόμενο (όπως ο φασισμός) είναι καλύτερα να γίνεται «εθνικά». Χέρι-χέρι με τις αντίστοιχες αστικές τάξεις σύμφωνα με τη θεωρία των Λαϊκών Μετώπων… Τώρα ξέρουμε πόσο πετυχημένη ήταν αυτή η στρατηγική.
Στην πράξη, η Σοβιετική Ένωση δεν προσέφερε «ποτέ οποιαδήποτε βοήθεια» στον ΕΛΑΣ όπως λέει ο Σαράφης [44]. Κι αυτό γιατί είχε δώσει λευκή επιταγή στους Βρετανούς να κάνουν ότι ήθελαν στην Ελλάδα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ όλος ο διεθνής τύπος είχε αναφορές στα Δεκεμβριανά και στη σφαγή των Κομμουνιστών, η Πράβντα, το επίσημο όργανο του ΚΚΣΕ, δεν έγραψε τίποτα.
Και μάλιστα αναγνώρισε την κυβέρνηση που διέπραττε τις σφαγές:
«Στις 29 Δεκέμβρη ο σοβιετικός υπουργός εξωτερικών Βισίνσκι, ο παλιός Μενσεβίκος που καταδίωκε τον Λένιν το καλοκαίρι του 1917 σαν προδότη των Γερμανών, θα καλέσει τον Έλληνα πρεσβευτή στη Μόσχα και θα του ανακοινώσει επισήμως την τοποθέτηση σοβιετικού πρεσβευτή στην Αθήνα». [45]
Όλα αυτά σχετίζονται με την γνωστή ως «Συμφωνία των Ποσοστών» που έγινε μεταξύ Τσώρτσιλ και Στάλιν στη Μόσχα στις 9 Οκτωβρίου. Εκεί, σε μια χαρτοπετσέτα, οι δύο ηγέτες έκαναν μια συμφωνία κυρίων για τις σφαίρες επιρροής. Σε αυτή τη συμφωνία ο Στάλιν δέχτηκε ότι οι Άγγλοι ιμπεριαλιστές θα κυριαρχήσουν στην Ελλάδα. Το ΚΚΕ βέβαια αμφισβητεί ότι έγινε αυτή η συμφωνία, και ισχυρίζεται ότι αποτελεί προπαγάνδα. Λέει ότι τέτοιες συμφωνίες δεν μπορούσαν να γίνουν με αυτό τον τρόπο, ότι έπρεπε να υπάρχουν πρωτόκολα, κτλ. Αλλά εκτός από το περίφημο χαρτάκι που παρουσίασε ο Τσώρτσιλ, υπάρχει πολύ μεγάλος όγκος αλληλογραφίας μεταξύ Σοβιετικών και Άγγλων, που επιβεβαιώνει ότι υπήρξε όντως τέτοια συμφωνία. Γράφει ο Τσώρτσιλ στον Στάλιν στις 11 Οκτώβρη ’44:
«Εκείνα τα ποσοστά που έγραψα, δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μέθοδος με την οποία μπορούμε νοερά να δούμε κατά πόσο είμαστε κοντά ο ένας στον άλλον […] Δεν θα μπορούσαν, λοιπόν, να αποτελέσουν βάση για οποιοδήποτε δημόσιο έγγραφο […] Μπορούν όμως να είναι ένας καλός οδηγός για να κατευθύνουμε τις υποθέσεις μας». [46]
Και όντως, ο Στάλιν τήρησε τον λόγο του… Όπως γράφει ο Τσώρτσιλ στον Μακμίλαν
«…όπως μας πληροφορεί συνεχώς ο Λήπερ και όπως επιβεβαιώνουν οι άλλες πληροφορίες μας, δεν υπάρχει επαφή μεταξύ Μόσχας και ΕΑΜ». [47]
Και ο Λήπερ γράφει στον Ήντεν
«Δεν υπάρχει ένδειξη ότι η σοβιετική αποστολή ζητεί να παίξει εδώ οποιοδήποτε πολιτικό ρόλο». [48]
Στην Αθήνα σφάζονται κομμουνιστές, και η σταλινική γραφειοκρατία της ΕΣΣΔ δεν βγάζει τσιμουδιά, ούτε για τα μάτια του κόσμου.
Χαρακτηριστική είναι και η έκθεση του ηγετικού στελέχους του ΚΚΕ, Ρούσσου:
«Σε προσωπική επαφή με τον πρεσβευτή της ΕΣΣΔ δεν κατορθώσαμε να έρθουμε. Ζητήσαμε αν είναι δυνατό να έχουμε την άποψη της σοβιετικής κυβέρνησης πάνω στα ελληνικά ζητήματα από τον πρώτο σύμβουλο της πρεσβείας. Μετά δέκα περίπου μέρες, δηλαδή ένα μήνα μετά τη λήξη της Συνδιάσκεψης του Λιβάνου… ο σύμβουλος με κάλεσε και μου έκανε την ακόλουθη ανακοίνωση: η σοβιετική κυβέρνηση δεν απάντησε επί του θέματος». [49]
[1]Γ. Ανδρικόπουλος, 1944 κρίσιμη χρονιά (300 ανέκδοτα έγγραφα από το προσωπικό αρχείο του Ουίνστον Τσώρτσιλ για την Ελλάδα, Εκδ Διογένης, 1974)
[2] ο.π.
[3] ο.π.
[4] ο.π.
[5] Γεώργιος Παπανδρέου, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος, παρατίθεται στο Μ. Χαραλαμπίδης, Δεκεμβριανά 1944. Η Μάχη της Αθηνας, Αλεξάνδρεια
[6] Γ. Κατσούλη, Ιστορία του ΚΚΕ, εκδόσεις Νέα Σύνορα
[7] Γ. Ανδρικόπουλος, 1944 κρίσιμη χρονιά (300 ανέκδοτα έγγραφα από το προσωπικό αρχείο του Ουίνστον Τσώρτσιλ για την Ελλάδα, Εκδ Διογένης, 1974)
[8] Η μάχη του Μελιγαλά στις κρίσιμες στιγμές της ταξικής πάλης του 1944, Ατέχνως, https://atexnos.com/
[9] Γ. Ανδρικόπουλος, 1944 κρίσιμη χρονιά (300 ανέκδοτα έγγραφα από το προσωπικό αρχείο του Ουίνστον Τσώρτσιλ για την Ελλάδα, Εκδ Διογένης, 1974)
[10] Κουίσλιγκ: Ο Βίντκουν Κουίσλιγκ ήταν ο επικεφαλής της Νορβηγικής κυβέρνησης κατά τη διάρκεια της Ναζιστικής κατοχή της χώρας. Η λέξη κουίσλιγκ έγινε συνώνυμη του «συνεργάτη των κατακτητών» σε πολλές γλώσσες.
[11] Μπουραντάδες: Ο Ν. Μπουραντάς ήταν συνεργάτης των Ναζί, με την ιδιότητα του αξιωματικού της Αστυνομίας Πόλεων. Διοικούσε τη μηχανοκίνητη μονάδα της Αστυνομίας Πόλεων, η οποία αποτελείτο από 700 άνδρες γνωστούς ως «Μπουραντάδες». Η μονάδα συμμετείχε ενεργά σε επιχειρήσεις εναντίον αντιστασιακών ομάδων στην Αθήνα. Εμπλέκονταν σε συλλήψεις, βασανιστήρια και εκτελέσεις, παραδίδοντας «υπόπτους» στις Γερμανικές αρχές.
[12] Οργάνωση Χ: Η Οργάνωση Χ ήταν φιλοβασιλική αντικομμουνιστική οργάνωση που έδρασε στην Ελλάδα και την Κύπρο. Ιδρύθηκε κατά την Κατοχή το 1942 και βρισκόταν υπό την ηγεσία του Κύπριου αντισυνταγματάρχη, Γεώργιου Γρίβα, το σπίτι του οποίου στο Θησείο ήταν η έδρα της. Τα μέλη της οργάνωσης ήταν γνωστά ως «Χίτες». Παρά τη ρητορική της και κάποιες αμελητέες αντιστασιακές άοπλες ενέργειες, εξαρχής αποσκοπούσε στην ανάπτυξη όχι αντιστασιακής, αλλά αντικομμουνιστικής δράσης. Είχε συνεργασία με τους Ναζί, ενώ κατά την απελευθέρωση η οργάνωση μαζικοποιήθηκε με την εισροή δωσιλόγων και εντάχθηκε στον κυβερνητικό «Εθνικό Στρατό Αθηνών». Μετά τη συμφωνία της Βάρκιζας η «Χ» πρωτοστάτησε στην παρακρατική Λευκή Τρομοκρατία.
[13] Διονύσης Χαριτόπουλος, Αν ο ΕΛΑΣ καταλάμβανε την Αθήνα, Εφημερίδα των Συντακτών, 14/8/2020
[14] Γ. Ανδρικόπουλος, 1944 κρίσιμη χρονιά (300 ανέκδοτα έγγραφα από το προσωπικό αρχείο του Ουίνστον Τσώρτσιλ για την Ελλάδα, Εκδ Διογένης, 1974)
[15] Β. Μπαρτζιώτα, Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944, Σύγχρονη Εποχή, 1981
[16] Γεώργιος Παπανδρέου, Η Απελευθέρωσις της Ελλάδος, παρατίθεται στο Μ. Χαραλαμπίδης, Δεκεμβριανά 1944. Η Μάχη της Αθηνας, Αλεξάνδρεια
[17] ΚΟΜΕΠ, τ.6, 2004
[18] Β. Μπαρτζιώτα, Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944, Σύγχρονη Εποχή, 1981
[19] Γ. Κατσούλη, Ιστορία του ΚΚΕ, εκδόσεις Νέα Σύνορα
[20] ο.π.
[21] Συμφωνία ΚΑΖΕΡΤΑΣ και σχετικά κείμενα, 26 Σεπ 1944, https://stratistoria.wordpress.com/
[22] Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Δεκεμβριανά 1944. Η Μάχη της Αθηνας, Αλεξάνδρεια
[23] ΚΟΜΕΠ, 2025, τ.2
[24] Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Δεκεμβριανά 1944. Η Μάχη της Αθηνας, Αλεξάνδρεια
[25] Γ. Ανδρικόπουλος, 1944 κρίσιμη χρονιά (300 ανέκδοτα έγγραφα από το προσωπικό αρχείο του Ουίνστον Τσώρτσιλ για την Ελλάδα, Εκδ Διογένης, 1974)
[26] Γιώργος Καραγιάννης, 5 Δεκέμβρη: Η σύγκρουση γενικεύεται- Τσώρτσιλ προς Σκόμπυ: «…σαν να βρίσκεστε σε κατεχόμενη πόλη», Ημεροδρόμος, 5/12/2018
[27] Ορεινή Ταξιαρχία ή Ταξιαρχία του Ρίμινι: Η 3η Ελληνική Ορεινή Ταξιαρχία ήταν μια μονάδα πεζικού που συγκροτήθηκε από την εξόριστη ελληνική κυβέρνηση στην Αίγυπτο μετά την καταστολή του κινήματος της Μέσης Ανατολής. Η συμμετοχή στρατιωτών σε αυτή κρινόταν από τα δεξιά τους φρηνήματα, ώστε να αποτελέσει σώμα πραιτωριανών της ελληνικής κυβέρνησης μετά την απελευθέρωση. Διοικητής της ήταν ο συνταγματάρχης Θρασύβουλος Τσακαλώτος και πολέμησε στην Μάχη του Ρίμινι στην Ιταλία. Στη διατήρηση ή διάλυση της, όπως και του ΕΛΑΣ, επικεντρώθηκε η κρίση που οδήγησε στα Δεκεμβριανά.
[28] Μενέλαος Χαραλαμπίδης, Δεκεμβριανά 1944. Η Μάχη της Αθηνας, Αλεξάνδρεια
[29] Β. Μπαρτζιώτα, Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944, Σύγχρονη Εποχή, 1981
[30] ΕΔΕΣ: Ο Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ), ήταν αντικομμουνιστική οργάνωση που έδρασε στην Ελλάδα την περίοδο της Κατοχής. Ιδρύθηκε από τον Ναπολέοντα Ζέρβα στις 9 Σεπτεμβρίου του 1941 και ανέπτυξε μικρή αντιστασιακή δράση κυρίως στην Ήπειρο, μετά από πίεση των Άγγλων, που ήθελαν να υπάρχει ένα αντίβαρο στον ΕΛΑΣ. Το φθινόπωρο του 1943 ο ΕΔΕΣ ήρθε σε σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ. Ο Ζέρβας συνήψε συμφωνία μη επίθεσης με την 22η γερμανική Μεραρχία που διήρκεσε ως το 1944, ενώ κομμάτι του ΕΔΕΣ αποσχίστηκε και εντάχτηκε στα Τάγματα Ασφαλείας.
[31] Νίκου Παπαγεωργάκη, Η «ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΗΣ ΚΑΖΕΡΤΑΣ», ΚΟΜΕΠ, 2005, τ.5
[32] Τσώρτσιλ Απομνημονεύματα παρατίθεται στο Γ. Κατσούλη, Ιστορία του ΚΚΕ, εκδόσεις Νέα Σύνορα
[33] Η Συμφωνία της Βάρκιζας – Το Κείμενο της Συμφωνίας, https://www.sansimera.gr/
[34] Αφοπλισμός του ΕΛΑΣ Βάρκιζα 1945, https://www.youtube.com/
[35] Dominique Eudes, Οι Καπετάνιοι, Εξάντας
[36] Β. Μπαρτζιώτα, Εθνική Αντίσταση και Δεκέμβρης 1944, Σύγχρονη Εποχή, 1981
[37] Γ. Κατσούλη, Ιστορία του ΚΚΕ, εκδόσεις Νέα Σύνορα
[38] Απόφαση 6ης Ολομέλειας, παρατίθεται στο Π. Πουλιόπουλος, Δημοκρατική ή Σοσιαλιστική Επανάσταση στην Ελλάδα;, Εκδόσεις Εργατική Πάλη
[39] Έμπερτ και Νόσκε: Οι Φρίντριχ Έμπερτ και Γκουστάβ Νόσκε ήταν οι ηγέτες της Γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας που υποστήριξαν τον γερμανικό ιμπεριαλισμό στον Α’ ΠΠ και κατέπνιξαν στο αίμα την γερμανική επανάσταση των Σπαρτακιστών.
[40] Γιώργος Πετρόπουλος, Ο Μεγάλος Δεκέμβρης του ’44, Εργατικός Αγώνας, https://ergatikosagwnas.gr/
[41] Γρηγόρη Φαράκου, Άρης Βελουχιώτης [Το χαμένο αρχείο- Άγνωστα κείμενα], Ελληνικά Γράμματα, 1998
[42] Dissolution of the Communist International, Marxists Internet Archive
[43] Γ. Κατσούλη, Ιστορία του ΚΚΕ, εκδόσεις Νέα Σύνορα
[44] Γ. Ανδρικόπουλος, 1944 κρίσιμη χρονιά (300 ανέκδοτα έγγραφα από το προσωπικό αρχείο του Ουίνστον Τσώρτσιλ για την Ελλάδα, Εκδ Διογένης, 1974)
[45] Θόδωρος Κουτσουμπός, Ελλάδα 1941-1945, Πόλεμος των χωρικών και κοινωνική επανάσταση, Λοκομοτίβα
[46] Γ. Ανδρικόπουλος, 1944 κρίσιμη χρονιά (300 ανέκδοτα έγγραφα από το προσωπικό αρχείο του Ουίνστον Τσώρτσιλ για την Ελλάδα, Εκδ Διογένης, 1974)
[47] ο.π.
[48] ο.π.
[49] ο.π.
