Στις 9 Οκτώβρη του 1967 δολοφονείται ο Τσε Γκεβάρα. Με αυτή την αφορμή επαναδημοσιεύουμε άρθρο τoυ συντρόφου Τόνι Σόνουα, που αρχικά γράφτηκε για τα 40 χρόνια από τη δολοφονία του.
«Η δουλειά των επαναστατών δεν είναι να κάθονται σπίτι τους και να περιμένουν πότε θα πεθάνει ο ιμπεριαλισμός…»
(Δεύτερη διακήρυξη της Αβάνας, 1962)
«Πυροβόλησε δειλέ, απλά έναν άνθρωπο θα σκοτώσεις!». Αυτά ήταν, σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, τα τελευταία λόγια του Τσε προς τον πράκτορα της CIA Φέλιξ Ροντρίγκεζ και τον υπαξιωματικό Μάριο Τεράν που τελικά τον εκτέλεσε, αφού τον καταδίωξε μαζί με τον βολιβιανό στρατό. Ήταν 9 Οκτωβρίου του 1967 και ο Τσε ήταν 39 χρονών.
Αν ο πράκτορας της CIA και ο βολιβιανός στρατός πίστευαν ότι μαζί με τον Τσε θα σκότωναν το παράδειγμα του και την επιρροή του, γελάστηκαν οικτρά. 40 χρόνια μετά τον θάνατο του σημαίες, σύμβολα, πορτρέτα και συνθήματα του δονούν τις διαδηλώσεις εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων σε όλη την Λατινική Αμερική όπου επαναστατικές διεργασίες λαμβάνουν χώρα.
Σε όλη την ήπειρο, ένα νέο κύμα αγώνων συνταράσσει την μία χώρα μετά την άλλη, το έμβλημα του Τσε κάνει την εμφάνιση του στο Καράκας, το Σάο Πάολο, στην Λα Παζ, το Σαντιάγκο, την πόλη του Μεξικού και τα άλλα αστικά κέντρα. Και ενώ την περίοδο της εκτέλεσης του ο Τσε ήταν μάλλον απομονωμένος από τις βολιβιανές μάζες, η Βολιβία τώρα είναι ένα από τα κέντρα των μαζικών αγώνων στην περιοχή. Εκατομμύρια άνθρωποι βγήκαν πρόσφατα στους δρόμους της πρωτεύουσας Λα Παθ για να διαδηλώσουν ενάντια στην άκρα δεξιά και την απειλή της αντεπανάστασης. Ανάμεσα στα πλακάτ και τα πανό που κρατούσαν υπήρχαν και αυτά με την φιγούρα του Τσε.
Πέρα από την Λατινική Αμερική, 40 χρόνια μετά από τον θάνατο του μια νέα γενιά ανθρώπων στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική κυκλοφορούν με το πρόσωπο του Τσε πάνω σε μπλουζάκια, τσάντες και καπέλα. Και ενώ για κάποιους είναι απλά μια μόδα, για πολλούς άλλους είναι ένας τρόπος να εκφραστούν πολιτικά. Εμπνέονται από τον μύθο του Τσε ως σύμβολο αγώνα, αυταπάρνησης, διεθνισμού και πάλης για έναν καλύτερο, σοσιαλιστικό κόσμο. Σήμερα στις περισσότερες χώρες τα κόμματα και οι πολιτικοί του κατεστημένου θεωρούνται όλο και περισσότερο από τη νέα γενιά διεφθαρμένοι και ανυπόληπτοι καριερίστες. Ο Τσε την ίδια στιγμή θεωρείται δικαίως από αυτούς τους νέους ανθρώπους σαν επαναστάτης αγωνιστής με αρχές, εντελώς διαφορετικός από τους πολιτικούς που γνωρίζουν.
Η εκτέλεση του στην πραγματικότητα γέννησε έναν μύθο. Κι όπως έλεγε και ένα σύνθημα σε έναν τοίχο κοντά στον τάφο του στη Βολιβία -πριν η σωρός του μεταφερθεί στην Κούβα- «Τσε – τόσο ζωντανός όσο ποτέ».
Με αφορμή την επέτειο της εκτέλεσης του, είναι σημαντικό εκτός από το να τιμήσει κανείς τον αγώνα του ενάντια στην εκμετάλλευση, να προσπαθήσει να αντλήσει τα σωστά συμπεράσματα από αυτόν τον αγώνα, τόσο από τα όσα σωστά έπραξε, όσο και από τα λάθη του. Αυτά τα συμπεράσματα είναι κάτι παραπάνω από πολύτιμα στην περίοδο των νέων μεγάλων αγώνων που ξεσπούν στην Λατινική Αμερική. Είναι επίσης χρήσιμα για τους επικείμενους μεγάλους αγώνες της εργατικής τάξης σε παγκόσμιο επίπεδο, καθώς ο καπιταλισμός μπαίνει σε μια νέα περίοδο κρίσης και αστάθειας με αυξανόμενη ταχύτητα.
Ο Τσε μπαίνει στον αγώνα
Ο Τσε έγινε ένας αφοσιωμένος επαναστάτης και σοσιαλιστής-διεθνιστής εγκαταλείποντας το μεσοαστικό του περιβάλλον και ενώνοντας τις δυνάμεις του με τους φτωχούς και τους καταπιεσμένους στον αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο. Σαν Αργεντίνος φοιτητής Ιατρικής είναι σίγουρο πως θα μπορούσε να ζήσει μια πολύ πιο άνετη ζωή. Όμως, όπως τα καλύτερα στοιχεία των ριζοσπαστικοποιημένων μεσοαστών, ήταν προετοιμασμένος να γυρίσει την πλάτη του σε όλες αυτές τις ανέσεις και να αφιερώσει τη ζωή του στον αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τον καπιταλισμό.
Ο Τσε μπήκε στον αγώνα κύρια επηρεασμένος από τις φρικτές κοινωνικές συνθήκες και τους αγώνες που είδε σε δυο διάσημα ταξίδια του ανά την Λατινική Αμερική το 1952 και το 1953-54. Αυτές οι εμπειρίες τον οδήγησαν στην απόφαση να παλέψει ενάντια στην αδικία. Αυτά τα ταξίδια τον βοήθησαν να αλλάξει την ζωή του. Στο τέλος του πρώτου του ταξιδιού ο Τσε έγραφε:
«Ο άνθρωπος που ξεκίνησε αυτές τις σημειώσεις είναι πια νεκρός. Ξαναπατάω την αργεντίνικη γη δηλώνοντας ότι δεν είμαι πια εγώ ή τουλάχιστον δεν είμαι πια αυτός που ήμουν πριν από αυτό το ταξίδι. Αυτή η περιήγηση στην δικιά μας “Αμερική” με άλλαξε πιο πολύ από ότι νόμιζα.»
Αυτές οι εμπειρίες αποτυπώνονται στην ταινία «Ημερολόγια μοτοσικλέτας». Κατά τη διάρκεια αυτών των ταξιδιών έγινε μάρτυρας των αγώνων των σοσιαλιστών στο Περού, γνώρισε κομμουνιστές ανθρακωρύχους στην Χιλή, έζησε την βολιβιανή επανάσταση και πολλά άλλα γεγονότα. Ο Τσε επηρεάστηκε βαθιά και από την επίσκεψη του στην Γουατεμάλα. Έζησε μεγάλους αγώνες κατά την διάρκεια της διακυβέρνησης της χώρας από τον λαϊκιστή-αριστερό Τζάκομπο Αρμπένθ. Η κυβέρνηση αυτή ανατράπηκε τελικά από ένα στηριζόμενο από την CIA στρατιωτικό πραξικόπημα. Αυτά τα γεγονότα περιγράφονται γλαφυρά στην πολύ καλή ταινία του Τζον Πίλτζερ «Πόλεμος ενάντια στην δημοκρατία». Κατά την διάρκεια της παραμονής του στην Γουατεμάλα γνώρισε για πρώτη φορά κουβανούς εξόριστους που είχαν συμμετάσχει στην επίθεση στην Μονκάντα της Κούβας ενάντια στην δικτατορία του Μπατίστα. Αργότερα, στην πόλη του Μεξικού θα συναντούσε για πρώτη φορά και τον Φιντέλ Κάστρο.
Μαθήματα από την Γουατεμάλα
Η ήττα του κινήματος στη Γουατεμάλα επηρέασε σημαντικά τον Τσε που είδε τις συνέπειες της αποτυχίας της κυβέρνησης του Αρμπένθ. Το δημοφιλές καθεστώς του Αρμπένθ προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις που εξόργισαν του αμερικάνους ιμπεριαλιστές και την άρχουσα τάξη της Γουατεμάλας. Μια περιορισμένη αγροτική μεταρρύθμιση έλαβε χώρα και η πολυεθνική «United Fruits» εθνικοποιήθηκε, κίνηση που τρόμαξε την κυβέρνηση της Ουάσινγκτον. Όπως και ο Μπους σήμερα δεν ήταν διατεθειμένοι να ανεχτούν οποιαδήποτε κυβέρνηση που τους πήγαινε κόντρα, ειδικά στην Λατινική Αμερική που την θεωρούσαν τσιφλίκι τους.
Ο Αρμπένθ απέτυχε γιατί προσπάθησε να προχωρήσει σε αυτές τις μεταρρυθμίσεις χωρίς να προσπαθήσει για την ανατροπή του καπιταλισμού. Αφήνοντας τους γαιοκτήμονες και τους καπιταλιστές να δρουν ανενόχλητοι, έδωσε χρόνο στην αντίδραση να οργανωθεί και να τον ανατρέψει. Αυτό το οργανωμένο από την CIA πραξικόπημα ήταν το πρώτο σε μια σειρά δεκάδων τέτοιων πραξικοπημάτων τα επόμενα σαράντα χρόνια σε όλη την Λατινική Αμερική. Ο Αρμπένθ αρνήθηκε να δώσει όπλα στους εργαζόμενους και εναπόθεσε τις ελπίδες του στην «πίστη στο σύνταγμα και τους νόμους» που υποτίθεται ότι διέπει τον στρατό. Όταν, την τελευταία στιγμή πριν το πραξικόπημα διέταξε τους επικεφαλής του στρατού να δώσουν όπλα στο λαό αυτοί αρνήθηκαν να το κάνουν. Το ίδιο λάθος επανέλαβε 20 χρόνια μετά στην Χιλή ο Σαλβαδόρ Αλλιέντε πιστεύοντας πως ο στρατός δεν θα κινούνταν ενάντια σε μια δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση συμφώνησε να μην αλλάξει την ηγεσία του στρατού, μεταξύ των οποίων ήταν και ο μετέπειτα δικτάτορας της Χιλής Πινοσέτ.
Αυτά τα λάθη ήταν απόρροια της ρεφορμιστικής αντίληψης της «θεωρίας των σταδίων», σύμφωνα με την οποία ο δρόμος για να έρθει ο σοσιαλισμός ήταν με σταδιακές αλλαγές μέσα από το ίδιο το σύστημα. Αυτές οι απόψεις έχουν επανειλημμένα δώσει τον απαραίτητο χρόνο στην αντίδραση για να αναδιοργανωθεί και να χτυπήσει την κατάλληλη στιγμή τσακίζοντας το εργατικό κίνημα. Ο Αλλιέντε αρνήθηκε να δώσει όπλα και να κινητοποιήσει την εργατική τάξη για την ανατροπή του καπιταλισμού. Σαν αποτέλεσμα, χιλιάδες εργάτες και νεολαίοι εκτελέστηκαν από τους πραξικοπηματίες που πήραν την εξουσία το 1973.
Τα γεγονότα στην Γουατεμάλα οδήγησαν τον Τσε στην αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων για να νικηθεί ο καπιταλισμός. Αλλά δεν κινήθηκε προς τα κομμουνιστικά κόμματα. Οι μέχρι τότε εμπειρίες του τον έκαναν να είναι επιφυλακτικός μαζί τους ιδιαίτερα όσον αφορά τη στήριξη τους προς τα διάφορα «λαϊκά μέτωπα». Αυτή η τακτική οδηγούσε τα ΚΚ να συμμαχούν με την λεγόμενη «φιλελεύθερη» πτέρυγα της εθνικής αστικής τάξης. Αυτή η λανθασμένη πολιτική παρουσιαζόταν από τις ηγεσίες των ΚΚ ως μια τακτική συμμαχία που ήταν «προσωρινή» και απαραίτητη για να νικηθεί ο ιμπεριαλισμός. Οι ηγεσίες των ΚΚ δεν είχαν ως στόχο τον σοσιαλισμό αλλά πρώτιστα την ενδυνάμωση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, την ανάπτυξη της εθνικής βιομηχανίας και της οικονομίας. Θεωρούσαν πως ένα τέτοιο στάδιο ανάπτυξης του καπιταλισμού ήταν απαραίτητο για να μπορέσει κάποτε η εργατική τάξη να πάρει την εξουσία.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τα ΚΚ να προσπαθούν να μετριάσουν τους αγώνες και τα αιτήματα της εργατικής τάξης για να μην «τρομάξουν» την «προοδευτική» πτέρυγα της αστικής τάξης. Έτσι, σε μια σειρά χώρες το εργατικό κίνημα παρέλυσε και αφοπλίστηκε εξαιτίας αυτής της πολιτικής και συντρίφτηκε από την αντίδραση. Η εφαρμογή αυτής της πολιτικής στην Ισπανία οδήγησε στην κατάκτηση της εξουσίας από τον δικτάτορα Φράνκο το 1939.
Δυστυχώς, παρόμοιες ιδέες εκφράζονται και σήμερα από τις ηγεσίες του κινήματος στην Βενεζουέλα και τη Βολιβία.
Συμμετέχοντας στο κίνημα της 26ης Ιουλίου και στον πόλεμο
Βασισμένος στην εμπειρία του από τη Γουατεμάλα και στις συζητήσεις που έκανε για τη Κούβα απέρριψε τη θεωρία των σταδίων παρ’ όλο που δεν είχε ξεκαθαρισμένη μια εναλλακτική λύση στο μυαλό του. Ενώ τον απωθούσαν τα ΚΚ που θεωρούσε πολύ «συντηρητικά» και «ορθόδοξα» ο Τσε ελκύστηκε από τον αγώνα που ξετυλιγόταν ενάντια στο καθεστώς του Μπατίστα στη Κούβα και συμμετείχε στο κίνημα της 26ης Ιουλίου.
Για τον Τσε αυτό το κίνημα σηματοδοτούσε έναν πιο δυναμικό τρόπο πάλης. Το κίνημα της 26ης Ιουλίου (που πήρε το όνομα του από την αποτυχημένη επιχείρηση στη Μονκάντα, στις 26 Ιουλίου του 1953, που καθοδήγησε ο Φιντέλ Κάστρο που εκείνη την εποχή ήταν εξόριστος στο Μεξικό) ήταν εκείνη την περίοδο πολιτικά πολύ «πλατύ». Σε αυτό υπήρχε μια φιλελεύθερη αστική πτέρυγα που σκοπός της ήταν η ανατροπή του Μπατίστα και η δημιουργία μιας «δημοκρατικής» Κούβας.
Εντούτοις, εκείνη την περίοδο δεν είχαν ως στόχο την ανατροπή της φεουδαρχίας και του καπιταλισμού. Στο κίνημα συμμετείχαν και πιο ριζοσπαστικά σοσιαλιστικά στοιχεία, μεταξύ των οποίων ο Τσε γρήγορα αναδείχτηκε σε ηγετική φιγούρα.
Ήταν 2 Δεκεμβρίου του 1956 όταν μια μικρή και κακά οργανωμένη ομάδα 82 ανταρτών, μεταξύ των οποίων ο Τσε και ο Φιντέλ Κάστρο, αποβιβάστηκε στη Κούβα και ξεκίνησε έναν ανταρτοπόλεμο που τελικά διήρκεσε 2 χρόνια.
Αυτός ο ανταρτοπόλεμος οδήγησε στην ανατροπή του μισητού καθεστώτος του Μπατίστα και το ξέσπασμα της κουβανικής επανάστασης. Ελάχιστοι από τους αντάρτες που αποβιβάστηκαν στις 2 Δεκεμβρίου στη Κούβα έζησαν για να δουν την ανατροπή του Μπατίστα. Οι περισσότεροι είτε σκοτώθηκαν στις μάχες, είτε πνίγηκαν κατά τη διάρκεια της απόβασης, είτε πέθαναν από επιδημίες.
Κατά τη διάρκεια του πολέμου ο Τσε αναδείχθηκε σε ηρωική φιγούρα, παρά το πρόβλημα που αντιμετώπιζε από το χρόνιο άσθμα που τον βασάνιζε. Κάθε εμπόδιο, δυσκολία και πόνος που στον ανταρτοπόλεμο ήταν καθημερινό φαινόμενο, τον δυσκόλευε ακόμα περισσότερο λόγω της αρρώστιας του. Ήταν η μεγάλη του αφοσίωση στην επανάσταση που εμπόδισε την κατάσταση της υγείας του να γίνει εμπόδιο στο να παίξει αποφασιστικό ρόλο στον αγώνα αυτό.
Όσο προχωρούσε ο πόλεμος, οι αντάρτες κέρδιζαν ολοένα και περισσότερο την συμπάθεια των αγροτών. Ύστερα από μάχες δύο χρόνων, με πολλές υποχωρήσεις και προβλήματα, οι αντάρτες νίκησαν. Η οργή και το μίσος για το καθεστώς του Μπατίστα στις πόλεις είχε γιγαντωθεί. Το καθεστώς τελικά κατέρρευσε και οι αντάρτες μπήκαν στην Αβάνα την Πρωτοχρονιά του 1959 όπου υπήρχε γενική απεργία των εργαζομένων. To «θέρετρο» του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού, με τα φιλόξενα πορνεία και τα καζίνο, των οποίων πελάτες ήταν κυρίως Aμερικάνοι μεγαλοεπιχειρηματίες και οι παρατρεχάμενοι τους έκλεινε καθώς μια κοινωνική επανάσταση γινόταν πράξη.
Σοσιαλισμός ή καπιταλισμός;
Η διαδικασία που έλαβε χώρα έδειξε ότι στην πραγματικότητα ο ρόλος της εργατικής τάξης των πόλεων ήταν συμπληρωματικός στον ανταρτοπόλεμο. Κάποιοι στην αριστερά ισχυρίζονται πως παρ’ όλο που η εργατική τάξη μπήκε στη μάχη σε μια δεύτερη φάση διαμόρφωσε αποφασιστικά τα χαρακτηριστικά του καθεστώτος που εξελίχθηκε σε αυθεντική εργατική δημοκρατία. Εντούτοις η διαδικασία ήταν πιο περίπλοκη. Η απουσία ενός συνειδητού, οργανωμένου εργατικού κινήματος που να βρίσκεται στην ηγεσία της επανάστασης επηρέασε τελικά το είδος του καθεστώτος που εγκαθιδρύθηκε, όπως εξηγείται παρακάτω.
Στα πρώτα στάδια της επανάστασης, όταν ο Τσε και ο Φιντέλ έμπαιναν στην Αβάνα, δεν ήταν καθαρό πόσο μακριά θα πήγαιναν τα πράγματα. Ενώ ο Τσε ήταν ήδη σοσιαλιστής τότε, ο Κάστρο δεν ανέφερε ποτέ το θέμα του σοσιαλισμού και περιόριζε τους στόχους του σε έναν «καθαρότερο», πιο «ανθρώπινο» και «φιλελεύθερο» καπιταλισμό. Αυτά περίπου υποστήριζε και ο Ούγκο Τσάβες όταν πρωτοπήρε την εξουσία το 1998. Τότε μιλούσε απλά για έναν «ανθρώπινο καπιταλισμό», έναν «τρίτο δρόμο» και την «μπολιβαριανή επανάσταση». Μόνο την τελευταία περίοδο ο Τσάβες αναφέρεται στον σοσιαλισμό και την επανάσταση.
Το αποτυχημένο πραξικόπημα ενάντια στον Τσάβες, το λοκ- άουτ των εργοδοτών και το μαζικό κίνημα των εργατών και των φτωχών για να εμποδίσουν την αντίδραση να πάρει την εξουσία έστρεψαν τα πράγματα στα αριστερά. Αυτό αντανακλάστηκε και στον ίδιο τον Τσάβες που πλέον περιγράφει την κυβέρνηση του και την «επανάσταση στη Βενεζουέλα» ως σοσιαλιστική. Εντούτοις, και παρά την θετική αυτή εξέλιξη, δέκα χρόνια μετά την άνοδο του στην εξουσία ο καπιταλισμός δεν έχει ανατραπεί στη Βενεζουέλα.
Επανάσταση στη Κούβα
Στην Κούβα η επανάσταση προχώρησε έπειτα από μια σειρά επεισοδίων και συγκρούσεων με τις ΗΠΑ, στην διάρκεια τριών χρόνων, πριν τελικά ο καπιταλισμός και η φεουδαρχία ανατραπούν. Αυτή η εξέλιξη έγινε δυνατή λόγω ενός συνδυασμού παραγόντων που περιελάμβαναν: την μαζική πίεση των εργατών και των αγροτών από τα κάτω, την άρνηση του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού υπό τον πρόεδρο Αϊζενχάουερ να προσπαθήσει να επηρεάσει το κουβανικό καθεστώς και την επιβολή του εμπάργκο στη Κούβα που διατηρείται μέχρι σήμερα, μια σειρά απόπειρες δολοφονίας του Κάστρο και την ύπαρξη εκείνη την εποχή σχεδιασμένων οικονομιών στην ΕΣΣΔ και την Ανατολική Ευρώπη που διοικούνταν από γραφειοκρατικές δικτατορίες, που όμως εμφανιζόντουσαν να προσφέρουν μια εναλλακτική στο καπιταλισμό.
Μια εθνικοποιημένη, κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία εγκαθιδρύθηκε τελικά στη Κούβα. Αυτό ήταν ένα εξαιρετικά θετικό βήμα μπροστά και είχε μεγάλο αντίκτυπο σε όλη τη Λατινική Αμερική αλλά και διεθνώς.
Ο Τσε έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία και εξαρχής προσπαθούσε να πάρει η επανάσταση έναν πιο «σοσιαλιστικό» δρόμο. Επιπλέον, από την αρχή τόνιζε την ανάγκη η επανάσταση να εξαπλωθεί διεθνώς. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στην σύνταξη του κειμένου που έγινε γνωστό ως «Η δεύτερη διακήρυξη της Αβάνας», που βγήκε στη δημοσιότητα το 1962. Το κείμενο αυτό εμπνέει ακόμα και σήμερα. Μεταξύ άλλων απαντά στο ερώτημα γιατί οι ΗΠΑ αντέδρασαν με τόση αγριότητα απέναντι στην επανάσταση σε ένα σχετικά μικρό νησί όπως η Κούβα: «(Οι ΗΠΑ και οι άρχουσες τάξεις) …φοβούνται ότι οι εργάτες, οι αγρότες, οι φοιτητές, οι διανοούμενοι και η προοδευτική μερίδα της μέσης τάξης θα πάρουν με επαναστατικά μέσα την εξουσία…φοβούνται ότι οι καταπιεσμένοι άνθρωποι της ηπείρου θα πάρουν τα όπλα από τους καταπιεστές τους, και όπως στη Κούβα, θα ανακηρύξουν τους εαυτούς τους ελεύθερους».
Εργατική τάξη και σοσιαλισμός
Εντούτοις, ενώ ο Τσε αναμφισβήτητα πίστευε στην ιδέα της διεθνούς σοσιαλιστικής επανάστασης, η μεγαλύτερη αδυναμία, και η μεγαλύτερη τραγωδία του, ήταν η έλλειψη κατανόησης από μέρους του για τον τρόπο να επιτευχθεί. Είχε στραφεί προς τον ανταρτοπόλεμο ως μέσο κατάληψης της εξουσίας αντί να επικεντρωθεί στην εργατική τάξη στις πόλεις. Ακόμα και στις χώρες όπου η εργατική τάξη των πόλεων είναι μια μειοψηφία του πληθυσμού, ο συλλογικός ρόλος και η συνείδηση της, η οποία προκύπτει από τις κοινωνικές συνθήκες στα εργοστάσια και στους χώρους δουλειάς, την κάνει την τάξη που μπορεί αποφασιστικά να καθοδηγήσει την σοσιαλιστική επανάσταση. Αυτή ήταν η εμπειρία της ρωσικής επανάστασης το 1917.
Στην πράξη, αυτό έδειχνε πως η αστική τάξη στις νέο-αποικιακές χώρες, που είναι εξαρτημένη τόσο από τον καπιταλισμό όσο και από τη φεουδαρχία, είναι ανίκανη να αναπτύξει τη βιομηχανία, την οικονομία, να χτίσει μια σταθερή δημοκρατία ή να λύσει τα εθνικά προβλήματα. Αυτοί οι στόχοι της δημοκρατικής-αστικής επανάστασης δεν μπορούν στην εποχή μας να εκπληρωθούν από την αστική τάξη. Σήμερα σε χώρες που τα αστικά-δημοκρατικά καθήκοντα δεν έχουν ακόμα εκπληρωθεί, είναι η εργατική τάξη με την στήριξη των φτωχών αγροτών και των άλλων καταπιεζόμενων στρωμάτων που πρέπει να παίξουν αυτό το ρόλο συνδέοντας αυτά τα καθήκοντα με την σοσιαλιστική επανάσταση και την ανάγκη αυτή να επεκταθεί διεθνώς.
Ωστόσο, στη Κούβα εξαιτίας της παρακμής του καθεστώτος Μπατίστα και του πολιτικού κενού που υπήρχε, ο ανταρτοπόλεμος φαινόταν σαν δρόμος για να πάνε τα πράγματα μπροστά. Στην πραγματικότητα, ακόμα και εκεί είχε συνδυαστεί με το ξέσπασμα της γενικής απεργίας αφού ο πόλεμος είχε κερδηθεί και οι αντάρτες έφτασαν στη Σάντα Κλάρα, την Αβάνα και τις άλλες πόλεις. Μια παρόμοια διαδικασία έλαβε χώρα αργότερα και στη Νικαράγουα όταν οι Σαντινίστας πήραν την εξουσία το 1979. Ενώ εθνικοποίησαν περίπου το 25% της οικονομίας απέτυχαν να ανατρέψουν τη φεουδαρχία και τον καπιταλισμό. Σαν αποτέλεσμα, μετά από μια περίοδο η αντεπανάσταση μπόρεσε να πάρει τον έλεγχο. Τώρα ο Ντανιέλ Ορτέγκα πρώην πρόεδρος με τους Σαντινίστας ξανανέβηκε στην εξουσία. Έχοντας συμβιβαστεί πλήρως με τον καπιταλισμό ο Ορτέγκα «έδωσε το χέρι» στους πρώην αντιπάλους του, τους αμερικανοκίνητους Κόντρας και την δεξιά ηγεσία της Καθολικής Εκκλησίας.
Βασισμένος στην εμπειρία της Κούβας ο Τσε προσπάθησε εσφαλμένα να επαναλάβει τον ανταρτοπόλεμο πρώτα στην Αφρική και έπειτα στη Λατινική Αμερική και διεθνώς, σε χώρες όπου οι συνθήκες ήταν τελείως διαφορετικές και η εργατική τάξη έπαιζε πολύ σημαντικότερο ρόλο με περισσότερες επαναστατικές παραδόσεις και εμπειρία. Η έλλειψη μιας ολοκληρωμένης αντίληψης για τον ρόλο της εργατικής τάξης στη σοσιαλιστική επανάσταση ήταν αναμφίβολα η μεγαλύτερη πολιτική αδυναμία του.
Διδάγματα για το σήμερα
Αυτά τα γεγονότα είναι πλούσια σε διδάγματα για το νέο κύμα αγώνων που συνταράσσει την Λατινική Αμερική σήμερα. Η άνοδος στην εξουσία μιας σειράς ριζοσπαστικών αριστερών κυβερνήσεων και ιδιαίτερα του Τσάβες στη Βενεζουέλα και του Έβο Μοράλες στη Βολιβία σηματοδοτούν ένα σημαντικό βήμα μπροστά για την εργατική τάξη στη περιοχή και διεθνώς. Είναι μεγάλο βήμα μπροστά ιδιαίτερα μετά τις υποχωρήσεις και τις ήττες που υπέστη διεθνώς η εργατική τάξη στην δεκαετία του’90. Αυτές οι κυβερνήσεις έχουν προχωρήσει σε σημαντικές μεταρρυθμίσεις και έχουν πάρει ορισμένα μέτρα ενάντια στην άρχουσα τάξη και τα συμφέροντα των ιμπεριαλιστών. Όμως, αν ο καπιταλισμός δεν ανατραπεί η απειλή της αντίδρασης θα συνεχίσει να υπάρχει. Αυτή η απειλή είναι ήδη ορατή στη Βενεζουέλα και τη Βολιβία. Προς το παρόν, το αυθόρμητο κίνημα της εργατικής τάξης έχει αποσοβήσει τον κίνδυνο. Όμως η απειλή παραμένει και αν ο καπιταλισμός δεν ανατραπεί η αντίδραση θα ξαναοργανωθεί για να χτυπήσει πάλι.
Είναι πολύ θετικό ότι τόσο ο Τσάβες όσο και ο Μοράλες μιλούν για σοσιαλισμό. Αλλά το κρίσιμο ερώτημα είναι πως αυτός επιτυγχάνεται. Καμία από αυτές τις κυβερνήσεις δεν έχει χτυπήσει τόσο πολύ τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης όσο ο Αλλιέντε ή οι Σαντινίστας στο παρελθόν. Ο Έβο Μοράλες όντας αντιμέτωπος με την απειλή της αντίδρασης κάνει το ίδιο λάθος με τον Αλλιέντε και μιλά για την «δημοκρατική» και «συνταγματική» αφοσίωση που υποτίθεται ότι έχει η ηγεσία του στρατεύματος, αφήνοντας την στο απυρόβλητο.
Πλεονεκτήματα της σχεδιασμένης Οικονομίας
Σαν άτομο ο Τσε δεν ήταν διατεθειμένος να ζητήσει από τους άλλους αυτό που δεν μπορούσε να κάνει ο ίδιος, έτσι επέστρεψε σύντομα στον ενεργό ανταρτοπόλεμο. Προσπαθώντας να προκαλέσει επανάσταση στην Αφρική ο Τσε ηγήθηκε μιας καταδικασμένης αποστολής στο Κογκό. Αργότερα, επέστρεψε στη Βολιβία για να ξεκινήσει έναν αγώνα που τελικά του στοίχισε τη ζωή του.
Ωστόσο, στην Κούβα, πριν ακόμα ο Τσε πεθάνει, η επανάσταση που ανέτρεψε τον καπιταλισμό και τη φεουδαρχία κατέδειξε την ανωτερότητα της σχεδιασμένης οικονομίας.
Ακόμα και σήμερα, μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και της απώλειας της πολύ σημαντικής βοήθειας που έδινε στη Κούβα και ενώ το εμπάργκο των ΗΠΑ που εξακολουθεί να ισχύει δημιουργεί επιπλέον προβλήματα στη χώρα τα επιτεύγματα της κουβανικής επανάστασης είναι φανερά στο σύστημα υγείας της χώρας που είναι ένα από τα καλύτερα στον κόσμο. Μόλις μερικά χρόνια μετά τη νίκη της επανάστασης ο αναλφαβητισμός εξαλείφθηκε και όλοι είχαν δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Η εκπαίδευση και η υγεία παραμένουν οι πυλώνες της επανάστασης. Με έναν δάσκαλο ανά 57 κατοίκους η Κούβα κατέχει μια από τις υψηλότερες αναλογίες διεθνώς. Το ίδιο ισχύει και για τους γιατρούς. Το 73% των εγχειρήσεων που έγιναν στο Πακιστάν μετά τον πρόσφατο καταστροφικό σεισμό έγιναν από τους 2.600 γιατρούς και υγειονομικούς που είχε στείλει στη χώρα η Κούβα. Ενώ το προσδόκιμο ζωής στη Κούβα είναι 75 έτη στη Ρωσία μετά την επαναφορά του καπιταλισμού έπεσε κατακόρυφα στα 57 έτη.
Κανένα από αυτά τα επιτεύγματα δεν θα ήταν δυνατά χωρίς την σχεδιασμένη οικονομία και την επανάσταση. Η CWI στηρίζει όλα τα επιτεύγματα της κουβανικής επανάστασης. Όμως, την ίδια ώρα, η μορφή που τελικά πήρε η επανάσταση είχε τις συνέπειες της στο καθεστώς που εγκαθιδρύθηκε.
Τι είδους καθεστώς;
Η κυβέρνηση στην οποία ηγήθηκε ο Τσε και ο Κάστρο μετά την επανάσταση ήταν πάρα πολύ δημοφιλής και απολάμβανε την υποστήριξη της συντριπτικής πλειοψηφίας του πληθυσμού. Όμως, η απουσία μιας οργανωμένης εργατικής τάξης που να καθοδηγεί συνειδητά την επαναστατική διαδικασία -όπως συνέβη στη Ρωσία το 1917- οδήγησε στο να μην εγκαθιδρυθεί ποτέ γνήσια εργατική δημοκρατία. Ενώ αρχικά υπήρχαν στοιχεία εργατικού ελέγχου στα εργοστάσια, δεν υπήρξε ένα γνήσια δημοκρατικό σύστημα εργατικής διαχείρισης και ελέγχου. Ένα γραφειοκρατικό, «από τα πάνω» καθεστώς διαμορφώθηκε.
Μερικά από αυτά τα γραφειοκρατικά χαρακτηριστικά υπάρχουν και στη Βενεζουέλα σήμερα. Η απουσία συνειδητής, ανεξάρτητης, οργάνωσης και συμμετοχής της εργατικής τάξης είναι ένα από τα κύρια εμπόδια που δεν επιτρέπει στην επανάσταση να προχωρήσει παραπέρα. Χωρίς αυτό το στοιχείο ακόμα και αν ο καπιταλισμός ανατραπεί θα δώσει τη θέση του σε ένα γραφειοκρατικό καθεστώς που δεν θα επιτρέψει στην οικονομία να αναπτυχθεί όσο μπορεί και θα έρθει σε σύγκρουση με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης.
Στη Κούβα, ο Τσε άρχισε να έρχεται σε σύγκρουση με την γραφειοκρατία που άρχισε να μπαίνει εμπόδιο στην επανάσταση. Ήταν ενστικτωδώς ενάντια στη λήψη προνομίων από οποιοδήποτε κυβερνητικό στέλεχος. Ήταν πολύ σκληρός με όποιον ήταν υπό τη δικιά του δικαιοδοσία και προσπαθούσε να λάβει το οποιοδήποτε προνόμιο στο οποίο οι απλοί εργάτες και αγρότες δεν είχαν πρόσβαση.
Όταν ο Τσε ταξίδεψε στη Σοβιετική Ένωση και την Ανατολική Ευρώπη αηδίασε με τον πολυτελή τρόπο ζωής και την περιφρόνηση που είχαν οι σοβιετικοί γραφειοκράτες για τους εργαζόμενους. Ήταν επίσης ολοένα και πιο ανήσυχος για τα γραφειοκρατικά χαρακτηριστικά που εμφανίζονταν στη Κούβα.
Εντούτοις, παρ’ όλη την αντίδραση που του προκαλούσε η τερατώδης γραφειοκρατική δικτατορία της ΕΣΣΔ και της Ανατολική Ευρώπης, δικτατορία που κάποτε περιέγραψε ως «κοπριά», ο Τσε ποτέ δεν ανέπτυξε μια σαφώς διαμορφωμένη εναλλακτική λύση, ούτε κατέληξε στο πως θα μπορούσε κανείς να παλέψει ενάντια στη γραφειοκρατία ούτε στην ΕΣΣΔ και την Ανατολική Ευρώπη, ούτε στη Κούβα. Όσο η επαναστατική του εμπειρία μεγάλωνε, ο Τσε αναμφίβολα έψαχνε για μια εναλλακτική λύση. Κατηγορήθηκε από τη σοβιετική γραφειοκρατία ως τροτσκιστής.
Ο Τσε και ο Τρότσκι
Όσο ήταν στη Βολιβία ο Τσε είχε μαζί του ένα βιβλίο του Τρότσκι στο σακίδιο του. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες το βιβλίο ήταν η «Προδομένη επανάσταση». Στην πραγματικότητα ο Τσε είχε διαβάσει Τρότσκι και νωρίτερα. Ο περουβιανός πρώην αξιωματικός της αεροπορίας Ρικάρντο Ναπούρι, που αρνήθηκε να βομβαρδίσει μια αριστερή εξέγερση το 1948, έδωσε στον Τσε ένα αντίτυπο της «Προδομένης επανάστασης» όταν τον συνάντησε στην Αβάνα το 1959. Η κουβανή επαναστάτρια Θέλια Χαρτ, της οποίας ο πατέρας Αμάντο Χαρτ είχε πολεμήσει με τον Τσε και τον Κάστρο, και που ήταν υπουργός της κουβανικής κυβέρνησης είπε πως ήταν ο Τσε που την έπεισε να μελετήσει Τρότσκι. Ο πατέρας της επίσης της έδειξε κάποια βιβλία του Τρότσκι την δεκαετία του’80.
Είναι γνωστό ότι ένα από τα πολιτικά χαρακτηριστικά του Τσε ήταν η προθυμία του να συζητήσει και να ερευνήσει διαφορετικές ιδέες και απόψεις. Δυστυχώς, παρ’ όλο που είχε μελετήσει ένας μέρος του έργου του Τρότσκι, τον καιρό του πρόωρου θανάτου του στα 39 του χρόνια, ο Τσε δεν είχε καταφέρει να βγάλει όλα τα απαραίτητα συμπεράσματα για να μπορέσει να διαμορφώσει μια ολοκληρωμένη εναλλακτική πρόταση απέναντι στη γραφειοκρατία. Για να καταφέρει κάτι τέτοιο, μέσα σε απομόνωση, χωρίς επαφή, συζήτηση και ανταλλαγή ιδεών και όλα αυτά εν μέσω επαναστατικών γεγονότων θα απαιτούνταν μια τεράστια κατανόηση που ήταν εξαιρετικά δύσκολο να επιτευχθεί. Αν ο Τσε ζούσε, με την πάροδο του χρόνου, την συσσώρευση περισσότερων εμπειριών από τους αγώνες της εργατικής τάξης και την περαιτέρω συζήτηση και διάλογο, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι θα είχε φτάσει στα σωστά συμπεράσματα για τα απαραίτητα βήματα που χρειάζεται να γίνουν για τη διεθνή σοσιαλιστική επανάσταση.
Αυτές οι ανεπάρκειες στην κατανόηση του Τσε είχαν τραγικές συνέπειες για τον ίδιο και για τη κληρονομιά που θα μπορούσε να αφήσει για την καινούργια φουρνιά εργατών και νεολαίων που τώρα μπαίνουν στη μάχη για να πολεμήσουν την καταπίεση, τον πόλεμο και τον καπιταλισμό. Ωστόσο τα θετικά χαρακτηριστικά του Τσε και η κληρονομιά που άφησε σαν σύμβολο του ασυμβίβαστου, διαρκούς και χωρίς προσωπικά ανταλλάγματα αγώνα είναι χρήσιμα ως πηγή έμπνευσης για την νέα γενιά. Αν τα μαθήματα από τα λάθη του γίνουν επίσης κτήμα αυτής της νέας γενιάς τότε ο γεμάτος αφοσίωση αγώνας του για τη διεθνή σοσιαλιστική επανάσταση θα βρει δικαίωση.
