Του Νίκου Αναστασιάδη
Στην εφημερίδα μας πολλές φορές έχουμε γράψει για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο κόσμος σήμερα: φτώχεια, ανισότητες, ανεργία, υπερχρέωση, κτλ. Όλα αυτά τα τεράστια (με παραδοχή των ίδιων των κυβερνήσεων, όχι δικιά μας) προβλήματα, εξελίσσονταν και χειροτέρευαν σε μια περίοδο που ο καπιταλισμός βρισκόταν σε άνθηση!
Από τις αρχές του χρόνου άρχισε να γίνεται πλέον γνωστό και στο ευρύ κοινό ότι αυτή η φάση πρόκειται να τελειώσει. Ότι ο καπιταλισμός βρίσκεται μπροστά σε μια κρίση που μπορεί να αποδειχτεί μια από τις χειρότερες από το ’45. Και το ερώτημα που προκύπτει είναι: αν τα πράγματα ήταν τόσο «ρόδινα» στην περίοδο της ανάπτυξης, τώρα που έχει κρίση το μενού, τι θα γίνει;
Τι συμβαίνει
Η νέα χρονιά ξεκίνησε με όλα σχεδόν τα δημοσιογραφικά γραφεία να μεταφέρουν την είδηση: τα χρηματιστήρια πέφτουν και δεν ξέρουμε που θα σταματήσουν. Τα περισσότερα χρηματιστήρια έχασαν κοντά στο 20% της αξίας τους, περίπου όσα ήταν τα κέρδη τους για όλο το 2007, μέσα σε ένα μόνο μήνα.
Θα πει κάποιος, και τι μας νοιάζει εμάς, αν δεν ήθελαν να χάσουν ας μην έπαιζαν με τις τιμές των μετοχών. Μακάρι να ήταν έτσι. Χωρίς να το θέλουμε, οι ζωές όλων μας επηρεάζονται έμμεσα ή άμεσα από όλο αυτό το «τζογάρισμα». Γιατί;
Γιατί τα ποσά που παίζονται κάθε μέρα στα χρηματιστήρια και τις «παράλληλες αγορές» τους είναι ιλιγγιώδη, και οι μετακινήσεις αυτών των κεφαλαίων μπορούν να καταστρέψουν από επιχειρήσεις κολοσσούς μέχρι και ολόκληρες οικονομίες. Για να καταλάβουμε το μέγεθος αυτής της «φούσκας» αρκεί να σκεφτούμε τα παρακάτω νούμερα: Σε μια παγκόσμια οικονομία το ΑΕΠ της οποίας υπολογίζεται σε 50 τρις $ αντιστοιχεί χρηματοπιστωτική αγορά μετοχών, ομολόγων και τραπεζικών καταθέσεων ύψους 150 τρις $ και μια αγορά παραγώγων 700 τρις $ περίπου!
Γιατί πέφτουν
Η τελευταία πτώση στα διεθνή χρηματιστήρια δεν είναι όπως οι προηγούμενες που είχαμε συνηθίσει τα τελευταία χρόνια. Τα χρηματιστήρια ανεβαίνουν και πέφτουν γιατί μέσα από αυτό τον τζερτζελέ κάποιοι πλουτίζουν και κάποιοι χάνουν.
Η πτώση όμως που είδαμε από την αρχή του χρόνου είναι κάτι διαφορετικό, και αυτό το παραδέχονται όλοι οι αστοί αναλυτές. Πρόκειται για την συνειδητοποίηση ότι η φούσκα που έφτιαχναν με κόπους τόσα χρόνια οι επενδυτές, οι τράπεζες και οι κυβερνήσεις πρόκειται να σκάσει, και κανένας φυσικά δεν θέλει να βρεθεί με μια απασφαλισμένη χειροβομβίδα στα χέρια του.
Ποια φούσκα;
Οι (λίγοι ποια) που επιμένουν ότι η παγκόσμια οικονομία αναπτύχθηκε πάνω σε υγιείς βάσεις μπορεί να ρωτήσουν: ποια φούσκα; Μα φυσικά την φούσκα του δανεισμού, που με την σειρά της «φούσκωσε» και μια σειρά άλλες αγορές. Ουσιαστικά όλη η ανάπτυξη που βλέπαμε στους στατιστικούς πίνακες τα τελευταία χρόνια οφειλόταν ακριβώς σε αυτό: δανειζόμασταν από το μέλλον για να την παλέψουμε στο παρόν.
Το παράδειγμα το δίνει η μητρόπολη του καπιταλισμού: το χρέος των νοικοκυριών στις ΗΠΑ είναι 136% του εισοδήματος τους… Αυτό προφανώς και δεν μπορούσε να κρατήσει για πάντα. Έτσι, ξεκινώντας από τις τιμές των ακινήτων και τα επισφαλή δάνεια στις ΗΠΑ ξεκινάει μια κρίση που περνάει στο τραπεζικό σύστημα, τα χρηματιστήρια, και τώρα αρχίζει και επηρεάζει την πραγματική οικονομία.
Πως το βλέπουν οι αστοί
Μήπως είμαστε πολύ απαισιόδοξοι; Ας δώσουμε τον λόγο σε μια σειρά αστούς αναλυτές για να δούμε τι λένε για την φάση που βρίσκεται το σύστημα τους.
«Αυτή δεν είναι μια απλή κρίση» δήλωσε ο Τζόρτζ Σόρος στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ στο Νταβός της Ελβετίας. «Είμαστε στο τέλος της εποχής της επέκτασης της πίστης».
Στο ίδιο συνέδριο, ο Nouriel Roubini, ένας γνωστός αμερικάνος οικονομολόγος, χαρακτηριστικά ανέφερε:
«Η συζήτηση δεν είναι αν θα έχουμε εύκολη ή δύσκολη προσγείωση. Το ερώτημα είναι πόσο δύσκολη θα είναι η δύσκολη προσγείωση», αναφερόμενος στην παγκόσμια οικονομία.
Όταν οι ίδιοι μιλάνε για το σύστημα τους με αυτά τα λόγια, μπορούμε να φανταστούμε ποια είναι η πραγματικότητα.
Όλα τα προηγούμενα χρόνια οι τραπεζίτες, οι κυβερνήσεις και οι κονδυλοφόροι τους προσπαθούσαν να μας πείσουν ότι ο καπιταλισμός έχει ξεπεράσει τις δομικές του αντιφάσεις και μπορεί να αναπτύσσεται αιώνια. Λέγοντας με αυτό τον τρόπο, ότι είναι το καλύτερο σύστημα, και δεν πρέπει να το αμφισβητούμε. Τώρα, αφού όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι οδεύουμε σε μια κρίση, παραδέχονται το πρόβλημα, αλλά δεν βρίσκουν καμία λύση να προτείνουν.
Ύφεση στις ΗΠΑ;
Η αμερικάνικη οικονομία όλα αυτά τα χρόνια υπήρξε η ατμομηχανή της παγκόσμιας ανάπτυξης. Παράγει το 25% του παγκόσμιου ΑΕΠ και η καταναλωτική της αγορά είναι 6 φορές μεγαλύτερη από της Κίνας και της Ινδίας μαζί.
Η είσοδος της οικονομίας αυτής σε ύφεση (πολύ χαμηλή ή και αρνητική ανάπτυξη) καταλαβαίνουμε ότι θα έχει τεράστιες επιπτώσεις.
Η οικονομία των ΗΠΑ είχε ανάπτυξη 0,6% το τελευταίο τρίμηνο του 2007, δίνοντας τα πρώτα σημάδια της ύφεσης. Η ανάπτυξη αυτή είναι περίπου η μισή από αυτή που υπολόγιζαν οι οικονομολόγοι. Η πτώση αυτή είναι κάθετη, μια και το προηγούμενο τρίμηνο η ανάπτυξη ήταν 4,9%. Σε όλο το 2007 η αμερικάνικη οικονομία αναπτύχθηκε με 2,2%, η μικρότερη ανάπτυξη τα τελευταία 5 χρόνια.
Η παγκοσμιοποίηση, για την οποία μας πιπίλιζαν το μυαλό τόσο καιρό, τώρα ετοιμάζεται να δείξει και το άλλο της πρόσωπο. Πέφτοντας οι ΗΠΑ θα συμπαρασύρουν και όλο τον κόσμο μαζί. Ένα παράδειγμα για αυτό είναι ότι οι ΗΠΑ αποτελούν τον πιο μεγάλο αγοραστή κινέζικων προϊόντων. Αν μπει σε ύφεση, που θα πάνε όλες αυτές οι εξαγωγές;
Παγκόσμιες επιπτώσεις
Όλες οι οικονομικές κρίσεις που υπήρξαν στην ιστορία του καπιταλισμού, οδήγησαν σε σημαντικούς πολιτικούς κλυδωνισμούς και ένταση των ανταγωνισμών. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ίσως είναι το κραχ του ’29, που άνοιξε τον δρόμο για τον 2ο ΠΠ. Φυσικά δεν είμαστε σε αυτή την κατάσταση σήμερα. Διεθνώς όμως, αυτό που θα δούμε την επόμενη περίοδο είναι ότι όλες οι χώρες που θα βρίσκονται σε κρίση θα αρχίσουν ένα λυσσαλέο αγώνα για να κρατήσουν τα κέρδη τους. Οι καπιταλιστές σε κάθε χώρα (που όταν πρόκειται για επιθέσεις ενάντια σε εργαζόμενους συνεργάζονται αρμονικά), όταν είναι να διαφυλάξουν τα συμφέροντα τους γίνονται αδίστακτοι.
Εκτός λοιπόν από τις οικονομικές επιπτώσεις στους εργαζόμενους, αυτή η κρίση θα δημιουργήσει άνοδο των εθνικισμών, έκρηξη των περιφερειακών εντάσεων και γενικά μεγαλύτερη αστάθεια.
Ποιος θα πληρώσει τον λογαριασμό
Αυτό μάλλον δεν χρειάζεται να είσαι μάντης για να το καταλάβεις: οι εργαζόμενοι θα είναι αυτοί που θα τραβήξουν το βάρος της κρίσης.
Όχι δηλαδή ότι με την ανάπτυξη οι εργαζόμενοι περνούσαν καλά. Ίσα-ίσα, η προηγούμενη 15ετία ήταν από τις χειρότερες για τους εργαζόμενους: διάλυση του κοινωνικού κράτους, ελαστικοποίηση των σχέσεων εργασίας, χτύπημα των συλλογικών δικαιωμάτων, κτλ.
Οι καπιταλιστές, ειδικά από το ’90 και μετά, είχαν ότι ήθελαν: Πεσμένο ηθικό των εργαζομένων, υποχωρητικές ηγεσίες στα αριστερά κόμματα και τα συνδικάτα, κυβερνήσεις που έκαναν τα πάντα για να τους εξυπηρετήσουν. Και παρόλα αυτά τα κάνανε μαντάρα. Όχι μόνο ξεζουμίσανε τους εργαζόμενους για να βγάλουν τα υπερκέρδη τους, αλλά βάλανε το παγκόσμιο σύστημα σε μια τροχιά υπερδανεισμού, που σκάει τώρα με ανυπολόγιστες συνέπειες για όλους μας.
Δεν είναι θέμα όμως ούτε πολιτικών, ούτε επιλογών. Είναι οι δομικές αντιφάσεις του συστήματος, ενός συστήματος που παράγει προϊόντα, αλλά δεν δίνει στους παραγωγούς αυτών των προϊόντων αρκετά χρήματα για να τα αγοράσουν.
Πως θα μας επηρεάσει
Και πως θα επηρεάσει την καθημερινότητα μας η κρίση; Και τελικά πόσο χειρότερα μπορεί να γίνει;
Η οικονομική κρίση δεν είναι κάτι θεωρητικό και αφηρημένο. Είναι συγκεκριμένες οι επιπτώσεις που θα έχει στη ζωή όλων μας.
Ο περιορισμός του δανεισμού και της κατανάλωσης στις ΗΠΑ σημαίνει ότι η μεγαλύτερη αγορά στον κόσμο γίνεται πλέον αισθητά μικρότερη. Οι χώρες που εξάγουν προϊόντα στις ΗΠΑ θα δουν βιομηχανίες να κλείνουν, την ανεργία να αυξάνεται ραγδαία, τις μικρές επιχειρήσεις να χρεοκοπούν. Οι χώρες που προμηθεύουν με πρώτες ύλες αυτές τις χώρες το ίδιο. Και έτσι γίνεται μια αλυσίδα που αγκαλιάζει όλο τον κόσμο.
Ολόκληρες περιοχές ή και χώρες ενδέχεται να καταρρεύσουν. Εξάλλου αυτό είχε συμβεί και στο παρελθόν με χώρες όπως η Αργεντινή. Αποβιομηχάνιση, ερημοποίηση, καλπάζουσα ανεργία, νεόπτωχοι. Αυτή είναι η γλώσσα της κρίσης, που θα μάθουν να μιλούν εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο.
Καταστροφολογία;
Κάποιος μπορεί να πει ότι υπερβάλλουμε. Δεν είναι καθόλου έτσι. Μπορεί ακόμα να μην είναι κανένας σε θέση να πει πότε ακριβώς θα ξεσπάσει η κρίση, και ποιες θα είναι οι διαστάσεις της ακριβώς. Τα σημάδια όμως είναι εκεί για όσους θέλουν να τα δουν. Το αποδεικνύουν όχι μόνο τα στοιχεία, αλλά και οι δηλώσεις αυτών που μέχρι πριν μερικούς μήνες έλεγαν ότι ο καπιταλισμός έχει ξεπεράσεις τις κρίσεις…
Οι εργαζόμενοι πρέπει να προετοιμαστούν για αυτό που έρχεται. Η επίθεση που θα εξαπολύσουν οι κυβερνήσεις και τα αφεντικά θα είναι ακόμα χειρότερη από αυτή που ζούμε ήδη.
Από την άλλη μεριά, όλο και περισσότερος κόσμος θα βγάλει συμπεράσματα για τον ρόλο του καπιταλισμού, και την χρεοκοπία των θεωριών που τον στηρίζουν.
Δεν είμαστε Κασσάνδρες, ούτε ζούμε σε ένα δικό μας κόσμο. Ίσα-ίσα, αυτά που υποστήριζαν οι μαρξιστές για την παγκόσμια οικονομία, τώρα (λίγο αργά βέβαια) τα επιβεβαιώνουν όλοι οι αναλυτές.
Η αριστερά πρέπει σε αυτές τις συνθήκες να βγει μπροστά και να πάρει πρωτοβουλίες. Να δείξει ότι αυτή η φρίκη του καπιταλισμού δεν είναι μονόδρομος, ότι υπάρχει και άλλη πρόταση, αυτή του πραγματικού σοσιαλισμού, που με τον σχεδιασμό της οικονομίας και την κοινωνικοποίηση των μέσω παραγωγής μπορεί να εξαλείψει την παράνοια του καπιταλισμού.
Πως έσκασε η φούσκα;
Γύρω από την αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ είχε στηθεί ένα τρελό πανηγύρι κερδοσκοπίας. Λόγω της πτώσης των επιτοκίων, δεν ήταν πια συμφέρον να έχεις τα λεφτά σου στην τράπεζα, και τα στεγαστικά δάνεια έγιναν πιο φτηνά. Ο κόσμος άρχισε να αγοράζει σπίτια μαζικά και έτσι οι τιμές τους ανέβηκαν. Αυτό προσέλκυσε και πολλούς επενδυτές. Όταν άρχισε να πέφτει η ζήτηση, οι επενδυτές (κατασκευαστικές, μεσίτες, κτλ) έπρεπε να κάνουν κάτι. Συμφώνησαν με τις τράπεζες που συνεργαζόταν να δίνουν δάνεια ακόμα και σε αυτούς που (λόγω χαμηλού εισοδήματος ή παρελθόντος με κατασχέσεις) δεν θα έπαιρναν κανονικά. Αυτά ονομάστηκαν subprime δάνεια. Οι τράπεζες τώρα, για να μειώσουν το ρίσκο που είχαν αυτά τα επισφαλή δάνεια, τα αναμιγνύανε με κανονικά δάνεια και τα πουλούσανε σαν ομόλογα στις παράλληλες αγορές. Οι αγοραστές αυτών των «ομολόγων» μάλιστα τα ασφαλίζανε ενάντια στον κίνδυνο κατάρρευσης. Με αυτό τον τρόπο επεκτάθηκε το ρίσκο σε κάθε γωνιά του πλανήτη.
Η βελόνα που έσκασε την φούσκα ήταν η αδυναμία κάποιων καταναλωτών να συνεχίσουν να αποπληρώνουν τις δυσβάσταχτες δόσεις των δανείων τους, και η μείωση του εισοδήματος των εργαζομένων, με συνέπεια να πέσει η ζήτηση των ακινήτων. Αυτό με τη σειρά του οδήγησε στην πτώση των τιμών τους, μια και έμεναν για καιρό απούλητα.
Οι αδυναμίες αποπληρωμής άρχισαν να χτυπάν το τραπεζικό σύστημα. Πρώτη απώλεια ήταν η Northern Rock, βρετανική τράπεζα που είχε επενδύσει στα subprime δάνεια.
Κανένας δεν μπορεί να προσδιορίσει ακριβή έκταση προβλήματος, γιατί αυτά τα δάνεια είναι η βάση για ομόλογα που έχουν πουληθεί σε όλο τον κόσμο.
Η κρίση στο τραπεζικό σύστημα άρχισε να χτυπά τον εσωτερικό δανεισμό μεταξύ των τραπεζών, και την ευκολία με την οποία δίνουν δάνεια.
Ακολούθησε η κρίση με τις ασφαλιστικές εταιρίες που εγγυόταν την μη- κατάρρευση αυτών των δανείων, οι οποίες αυτή τη στιγμή βρίσκονται στο χείλος της χρεοκοπίας.
Και ακόμα δεν έχουμε δει όλες τις πτυχές αυτού του επεισοδίου να ξεδιπλώνονται σε όλη τους την έκταση…
Πως βλέπουν οι καπιταλιστές την κρίση;
«Οι οικονομικές θεωρίες μας έλεγαν ότι στην παγκοσμιοποίηση όλοι κερδίζουν, αλλά δεν είναι έτσι- τουλάχιστον στην Δύση» είπε ο S. Roach της Morgan Stanley στο Νταβός. «Η θεωρία γράφτηκε για μια διαφορετική εποχή. Πρέπει να κάνουμε κάποιες σκληρές ερωτήσεις για τον “καθαρό” καπιταλισμό. Χρειαζόμαστε ένα καινούριο σενάριο».
«Φοβάμαι ότι ο συνδυασμός ενός εύθραυστου χρηματοπιστωτικού συστήματος σε συνδυασμό με τα κέρδη που προσφέρει σε αυτούς που είναι “από μέσα” θα καταστρέψει κάτι ακόμα πιο σημαντικό: την πολιτική νομιμοποίηση του συστήματος της ελεύθερης αγοράς» είπε ο Martin Wolf, αρθογράφος στην Financial Times.
Με πολύ καθαρές λέξεις ο Jacques Attali, για χρόνια υποστηρικτής του καπιταλισμού (και σύμβουλος του Μιτερράν) λέει ότι το σύστημα είναι χρεοκοπημένο. Στο άρθρο του στην «l’Express today» αναφέρει:
«Είναι σαν όλος ο κόσμος να πηγαίνει στο γκρεμό. Σαν να έχει προετοιμαστεί μια σύγκρουση τρένων. Σαν να τράβιουνται όλα από μια δίνη…». Λέει επίσης ότι η ΕΕ είναι σε τόσο χάλια κατάσταση, με αδύναμο κρίκο την Ιταλία αρχικά, που μια χρηματιστηριακή επίθεση στην κεντρική τράπεζα της μπορεί να κλυδωνίσει όλο το εγχείρημα του ευρώ.
«Αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις κοιτάζουν ξανά για λύσεις το παλιό βιβλίο που μας έφερε σε αυτή την κατάσταση» Stephen Roach, οικονομολόγος που πρόσφατα ανέλαβε την Morgan Stanley Asia.
«Το εκκρεμές ανάμεσα στο κράτος και την αγορά φαίνεται να επιστρέφει πίσω» είπε ο Pascal Lamy, γενικός διευθυντής του ΠΟΕ.
Από πού προέρχεται;
Η κρίση ουσιαστικά ξεκίνησε από τις Τίγρεις της Ασίας το ’97-‘98. Το «θαύμα» (εκείνης της εποχής) κατέρρευσε και όλα τα κεφάλαια που ήταν επενδυμένα επέστρεψαν στις μητροπόλεις (ΗΠΑ-ΕΕ). Τα χρήματα αυτά έπρεπε να επενδυθούν κάπου. Επενδύθηκαν λοιπόν στο χρηματιστήριο και στην αγορά ακινήτων, δίνοντας προσωρινά λύση στην κρίση, αλλά μακροπρόθεσμα εντείνοντας το πρόβλημα.
Το 2001 με το χτύπημα στους δίδυμους πύργους και την κατάρρευση των εταιριών νέων τεχνολογιών (dotcom), άλλη μια κρίση ήταν προ των πυλών. Η FED (κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ) τότε μείωσε τα επιτόκια σημαντικά, αυξάνοντας ξανά την ρευστότητα. Ώθησαν λοιπόν τον κόσμο να δανειστεί και να ξοδέψει- επενδύσει.
Στις συνθήκες αυτές, και όλα τα επόμενα χρόνια σε πολλές χώρες, κάθε κρίση που ξέσπαγε αντιμετωπιζόταν με νομισματικό πληθωρισμό (τύπωμα χρήματος) που επιδείνωνε μακροχρόνια το πρόβλημα.
Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, προσπάθησαν να μας πούνε ότι το πρόβλημα θα λυνόταν, ενώ ήταν φανερό ότι απλά το καθυστερούν…
Πως θα επηρεαστεί η ελληνική οικονομία;
Ένα από τα πιο σύντομα ανέκδοτα του τελευταίου διαστήματος είναι αυτό που λέει ο Αλογοσκούφης: «Η ελληνική οικονομία είναι θωρακισμένη»!
Στην πραγματικότητα η Ελλάδα είναι από τους αδύνατους κρίκους. Μερικοί από τους παράγοντες που την επηρεάζουν είναι:
1. Η κρίση θα μειώσει την τουριστική κίνηση.
2. Ήδη παρατηρείται κάμψη στην αγορά ακινήτων και την οικοδομική δραστηριότητα (και κατά συνέπεια τις αγορές που στηρίζονται σε αυτή- είδη οικοδομής, οικιακός εξοπλισμός, κ.λπ.)
3. Προβλέπεται πτώση της κατανάλωσης λόγω των αυξημένων δυσκολιών.
4. Οι εξαγωγές τα πήγαιναν χάλια, αλλά τώρα με το ακριβό ευρώ σε σχέση με το δολάριο τα πράγματα είναι ακόμα χειρότερα.
5. Ο ψηλός πληθωρισμός κατατρώει το εισόδημα και μειώνει την κατανάλωση.
