Το άρθρο που ακολουθεί αποτελεί το πρώτο μέρος του αφιερώματος του"Ξ" για την συμπλήρωση 70 χρόνων από τη δολοφονία του Λέων Τρότσκι. Το δεύτερο μέρος θα δημοσιευθεί τις επόμενες ημέρες. Για μια πιο ολοκλήρωμενη μελέτη της ζωής και του έργου του Λ.Τρότσκι μπορείτε να διαβάσετε την σχετική μποσούρα του "Ξ" εδώ
Του Παναγιώτη Βογιατζή
Στις 20 Αυγούστου του 1940, ο Λέων Τρότσκι έπεφτε νεκρός από τα χτυπήματα του σταλινικού πράκτορα Ρ. Μερκαντέρ, στο Κογιοακάν του Μεξικού, τόπο της τελευταίας του εξορίας. Έκλεινε έτσι μια σχεδόν 50χρονη περίοδος πάλης, πρώτα ενάντια στην ολιγαρχία και στη συνέχεια ενάντια στην σταλινική παραμόρφωση της Οκτωβριανής επανάστασης. Η ζωή και το έργο του παραμένουν, ακόμη και σήμερα, άγνωστα σε πολύ μεγάλο βαθμό. Η αιτία γι αυτό δεν είναι άλλη απ’ την “ιερή συμμαχία” αστών και σταλινικών ενάντια στις ιδέες του, συμμαχία που γίνεται απόλυτα κατανοητή, αν αναλογιστούμε ότι αυτές οι ιδέες στράφηκαν το ίδιο αποφασιστικά τόσο κατά της καπιταλιστικής Δύσης, όσο και κατά των χωρών του “υπαρκτού σοσιαλισμού”.
Ο Λεβ Νταβίντοβιτς Μπρόνστάϊν (το πραγματικό όνομα του Λ. Τρότσκι), γεννήθηκε στην νότια Ουκρανία στα 1879, από σχετικά εύπορους αγρότες γονείς. Από τα πρώτα φοιτητικά του χρόνια πέρασε στο επαναστατικό κίνημα που φούντωνε εκείνη την περίοδο σ’ ολόκληρη τη Ρωσία. Γι’ αυτή του την δράση συνελήφθηκε και πέρασε 4 χρόνια στη φυλακή και στην εξορία, απ’ όπου δραπέτευσε το 1902 και διέφυγε στο εξωτερικό. Την ίδια χρονιά πρωτοσυναντήθηκε με τον Λένιν και εντάχθηκε στην ομάδα της “Ίσκρα” (Σπίθα), την εφημερίδα του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος (ΣΔΚΡ). Το ΣΔΚΡ ένωνε στις γραμμές του όλους τους επαναστάτες της εποχής και μιλούσε (όπως όλα τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα τότε), στο όνομα του μαρξισμού και της σοσιαλιστικής επανάστασης.
Το σχίσμα
Το γρήγορο πλησίασμα της επανάστασης – που ξέσπασε στα 1905 – και τα καινούρια καθήκοντα που έμπαιναν στην ημερήσια διάταξη για το προλεταριάτο δημιούργησαν τριγμούς μέσα στους κόλπους του ΣΔΚΡ. Δύο τάσεις σχηματίστηκαν, που πήραν οργανωτική μορφή στο 2ο συνέδριο του κόμματος, όπου και έγινε η διάσπαση ανάμεσα στους Μπολσεβίκους του Λένιν και τους Μενσεβίκους, των Πλεχάνωφ και Μαρτώφ.
Παρ’ ότι ο ΛΤ πολιτικά ταυτιζόταν πλήρως με τους μπολσεβίκους, και μάλιστα, όπως θα δούμε πιο κάτω, τραβούσε ακόμη πιο πέρα την ανάλυσή τους, δεν μπορούσε να δεχτεί το οργανωτικό τους σχήμα. Γι’ αυτόν, το σχίσμα ήταν ένα σημαντικό μεν, αλλά παροδικό επεισόδιο στην ζωή του κόμματος και έπρεπε να γίνουν προσπάθειες για την επανασυγκόληση. Συγκρούστηκε μάλιστα με τον Λένιν, τον οποίο θεώρησε υπεύθυνο για την διάσπαση. Πολλά χρόνια αργότερα, ο Λένιν θα πει: “ο Τρότσκι κατάλαβε ότι η ένωση με τους μενσεβίκους είναι αδύνατη. Από τότε δεν υπάρχει καλύτερος μπολσεβίκος απ’ αυτόν”.
1905
Στις 9 του Γενάρη του 1905, μια ειρηνική διαδήλωση εργατών προς τα χειμερινά ανάκτορα χτυπιέται άγρια από την αστυνομία. Η “ματωμένη Κυριακή” έδωσε το σύνθημα για την γενίκευση της πάλης. Ο ΛΤ, μαζί με πολλούς άλλους εξόριστους, γυρίζει παράνομα στην Ρωσία. Για μερικούς μήνες, γράφει άρθρα και παρακολουθεί στενά την πολιτική κατάσταση. Εκείνη την περίοδο αποκρυσταλλώνεται η θεωρία της “διαρκούς επανάστασης”: “Η Ρωσία” έγραφε ο Τρότσκι το 1904, στο βιβλίο του «Αποτελέσματα και Προοπτικές», “βρίσκεται μπροστά σε μια αστικοδημοκρατική επανάσταση (δηλ. μια επανάσταση με στόχο την ανατροπή του φεουδαρχισμού και της Τσαρικής ολιγαρχίας). Στη βάση της, υπάρχει το αγροτικό πρόβλημα. Η τάξη ή το κόμμα που θα τραβήξουν μαζί τους τους χωρικούς, θα κατακτήσουν την εξουσία. Ούτε οι αστοί, ούτε οι δημοκράτες διανοούμενοι μπορούν να το πετύχουν: η ιστορική τους εποχή έχει λήξει. Το επαναστατικό προσκήνιο κατέχεται κιόλας από το προλεταριάτο. Αυτό ανοίγει στην σοσιαλδημοκρατία την προοπτική της κατάκτησης της εξουσίας στη Ρωσία, πριν απ’ τις δυτικές χώρες. Έτσι, το άμεσο καθήκον της σοσιαλδημοκρατίας είναι η αποπεράτωση της αστικοδημοκρατικής επανάστασης. Το κόμμα όμως του προλεταριάτου δεν είναι δυνατόν να αυτοπεριοριστεί σ’ ένα δημοκρατικό μόνο πρόγραμμα. Όταν θα κατακτήσει την εξουσία, θα αναγκαστεί να μπει στο δρόμο της εφαρμογής σοσιαλιστικών μέτρων. Το πόσο θα προχωρήσει σ’ αυτή την κατεύθυνση, θα εξαρτηθεί, όχι μόνο απ’ τον συσχετισμό των δυνάμεων στη Ρωσία, αλλά κι απ΄ όλη την διεθνή κατάσταση…”
Πράγματι, στα μέσα του Οκτώβρη, ξέσπασε η πρώτη σ’ ολόκληρο τον κόσμο Γενική απεργία, με κυρίως πολιτικά αιτήματα, δικαιώνοντας πλήρως τις προβλέψεις του ΛΤ, και δημιουργήθηκαν τα πρώτα Σοβιέτ, αντιπροσωπευτικά επαναστατικά όργανα των εργατών. Τα Σοβιέτ αποτέλεσαν την πρώτη εμβρυακή μορφή εργατικής εξουσίας και αποτέλεσαν την μεγαλύτερη κληρονομιά που άφησε πίσω της η επανάσταση του 1905.
Ο ΛΤ συμμετέχει ενεργά στη ζωή του Σοβιέτ της Πετρούπολης, γράφει όλες σχεδόν τις αποφάσεις και τις διακηρύξεις του, και σύντομα εκλέγεται πρόεδρός του. Όταν κάποιος ανέφερε, παρουσία του Λένιν, ότι ο ΛΤ είχε εξελιχθεί στον πιο ισχυρό άνθρωπο μέσα στο Σοβιέτ, εκείνος απάντησε: “Γιατί όχι; Ο Τρότσκι κατέκτησε αυτή τη θέση με την λαμπρή κι αδιάκοπη δουλειά του”.
Παρ’ ότι η πρώτη αυτή Ρωσική επανάσταση αποδείχτηκε βραχύβια, ο ΛΤ βγήκε από τα γεγονότα του 1905 με τεράστια δημοτικότητα, στην οποία συνετέλεσε και η απολογία του στη δίκη που ακολούθησε και που την μετέτρεψε σ’ ένα δριμύ κατηγορώ εναντίον του τσαρισμού.
1917
Τον Φλεβάρη του 1917, μετά από την αυθόρμητη εξέγερση των εργατών της Πετρούπολης, μέσα σε πέντε μόλις μέρες, η χιλιόχρονη δυναστεία των Τσάρων κατέρρευσε. Τον Μάη του ίδιου χρόνου, ο ΛΤ έφτανε στην Ρωσία από τις ΗΠΑ όπου βρισκόταν εξόριστος, και αφού πέρασε ένα μήνα σ’ ένα αγγλικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στον Καναδά.
Ο Λένιν, που είχε φτάσει ένα μήνα νωρίτερα, προσπαθούσε ήδη να επανεξοπλίσει το κόμμα των μπολσεβίκων, μπροστά στο καθήκον της νέας επανάστασης, που έμπαινε επιτακτικά. Από τις παλιές διαφορές, οργανωτικού κυρίως χαρακτήρα, ανάμεσα σ’ αυτόν και τον Τρότσκι, δεν είχε πια απομείνει ούτε ίχνος, πολύ περισσότερο μάλιστα αφού οι “Θέσεις του Απρίλη” του Λένιν κατηγορήθηκαν για …τροτσκισμό!
Από την πρώτη κιόλας μέρα της άφιξής του, ο ΛΤ συνεργάστηκε στενά με τους μπολσεβίκους. Πραγματικά, η εικόνα που εμφανιζόταν σ’ όλη τη διάρκεια των μηνών που προηγήθηκαν του Οκτώβρη, ήταν αυτή της “γραμμής Λένιν – Τρότσκι”, και αυτό ίσχυε τόσο για τους φίλους, όσο και για τους εχθρούς: Μετά την εξέγερση του Ιούλη, όταν η αντίδραση σήκωσε για λίγο το κεφάλι και εξαπέλυσε άγριο κυνηγητό εναντίον των μπολσεβίκων, ο ΛΤ ήταν ένας απ’ τους ηγέτες που συνελήφθησαν και πέρασε όλον τον Αύγουστο στη φυλακή. Να σημειωθεί, ότι ο υποτίθεται “μεγάλος οργανωτής και ηγέτης του Οκτώβρη”, όπως επιχειρήθηκε να παρουσιαστεί αργότερα, ο Στάλιν, όχι μόνο δεν αντιμετώπισε ένταλμα σύλληψης εναντίον του, αλλά ήταν αυτός που έκανε τις συνεννοήσεις με την προσωρινή κυβέρνηση, κυκλοφορώντας νόμιμα σ’ όλη αυτή την περίοδο.
Τα γεγονότα κυλούσαν γρήγορα. Από την φυλακή, ο ΛΤ οδηγήθηκε κατ’ ευθείαν στην Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ της Πετρούπολης, τυπικά και ουσιαστικά αρχηγός της μπολσεβίκικης φράξιας, αφού ο Λένιν βρισκόταν ακόμη στην παρανομία. Για άλλη μια φορά, όπως και πριν από 12 χρόνια, ο Τρότσκι εκλέγεται πρόεδρος του Σοβιέτ και της Επαναστατικής Στρατιωτικής Επιτροπής, του οργάνου δηλαδή που θα σήκωνε όλο το βάρος της εξέγερσης.
Το κεφάλαιο που άνοιξε την “ματωμένη Κυριακή” του 1905, έκλεινε με την κατάληψη της εξουσίας απ’ το προλεταριάτο, στις 25 Οκτώβρη του 1917. Σ’ όλη αυτή την πορεία, η συμβολή και η συμμετοχή του ΛΤ, μ’ όλα της τα λάθη, ήταν αποφασιστικής σημασίας. Ωστόσο, αυτή η συμβολή θα αφαιρεθεί αργότερα προσεκτικά, και μάλιστα περισσότερες από μια φορές, ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες της σταλινικής γραφειοκρατίας. Στην πρώτη επέτειο της νίκης της εξέγερσης, ο ίδιος ο Στάλιν θ’ αναγκαστεί να παραδεχθεί πως: “Όλη η εργασία της πραχτικής οργάνωσης της εξέγερσης βρισκόταν κάτω απ’ την άμεση διεύθυνση του Τρότσκι, που ήταν πρόεδρος του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Μπορούμε να πούμε με απόλυτη βεβαιότητα, πως το κόμμα οφείλει πριν απ’ όλα και προπαντός στον σύντροφο Τρότσκι τη γρήγορη προσχώρηση της φρουράς του Σοβιέτ και την επιδέξια οργάνωση της Επαναστατικής Στρατιωτικής Επιτροπής”. Ούτε ο ίδιος ο Στάλιν φανταζόταν τότε ότι θα έβρισκε έξι χρόνια αργότερα το θράσος να γράψει: “Ο Τρότσκι δεν έπαιξε και ούτε θα μπορούσε να’ χει παίξει οποιονδήποτε ρόλο, ούτε μέσα στο κόμμα, ούτε στην επανάσταση του Οκτώβρη”…
Εμφύλιος
Στην πρώτη επαναστατική κυβέρνηση ο ΛΤ ανέλαβε Επίτροπος Εξωτερικών Υποθέσεων. Απ’ αυτή τη θέση, ανέλαβε τις διαπραγματεύσεις με την Γερμανία, για τον τερματισμό του πολέμου. Η ειρήνη με την Γερμανία όμως, κάθε άλλο παρά έλυσε τα προβλήματα της επαναστατημένης χώρας. Οι κυρίαρχες τάξεις δεν ήταν διατεθειμένες να αποδεχτούν την ήττα τους, χωρίς να δώσουν λυσσασμένη μάχη κατά της εξουσίας των Σοβιέτ, που τις είχε στερήσει απ’ τα προνόμιά τους. Από το 1918 μέχρι τα τέλη του 1920, ολόκληρο το ρωσικό έδαφος μεταβλήθηκε σε μια πολεμική αρένα. Το τιτάνιο έργο της ανασυγκρότησης του “Κόκκινου Στρατού” ανατέθηκε στον ΛΤ, που σαν Επίτροπος των Στρατιωτικών πια, πέτυχε το ακατόρθωτο: να δημιουργήσει έναν αξιόμαχο στρατό, στηριγμένος όχι τόσο στην στρατιωτική τέχνη όσο στην μεταφορά στο πολεμικό πεδίο της πάλης των τάξεων. Γυρίζοντας αδιάκοπα στα μέτωπα του πολέμου, που είχαν μήκος πάνω από 8000 χλμ., με το περίφημο Πολεμικό του Τραίνο, εμψύχωνε το στρατό βασιζόμενος σε δυο βασικές αρχές: Στην πλήρη αποκάλυψη της αλήθειας γύρω από την έκβαση των μαχών (και όχι στην ωραιοποίηση της πραγματικότητας, όπως κάνουν οι αστοί σε περίοδο πολέμου) και στην συνεχή αναφορά στα πραγματικά αίτια του πολέμου και στους πραγματικούς υπεύθυνους.
Η 3η Διεθνής
Παρ’ όλες τις τεράστιες δυσκολίες που αντιμετώπιζε, το κόμμα των μπολσεβίκων δεν σκέφτηκε ούτε για μια στιγμή να βάλει σε δεύτερη μοίρα τα καθήκοντά του, σε σχέση με την παγκόσμια επανάσταση. Ενώ στην χώρα μαινόταν ο εμφύλιος, στα 1919, οργανώθηκε στην Μόσχα το ιδρυτικό συνέδριο της 3ης, ή Κομμουνιστικής Διεθνούς, όπως ονομάστηκε. Λένιν και Τρότσκι αποτελούσαν την “ψυχή” της Διεθνούς, στα πρώτα τέσσερα συνέδρια, πριν την επικράτηση της σταλινικής γραφειοκρατίας. Στις διακηρύξεις και τις αποφάσεις, όπως και στις αλλαγές πορείας, όποτε αυτό γινόταν απαραίτητο, η συνεργασία τους ήταν απόλυτη. Ενώ σε αρκετά πρακτικά και τρέχοντα ζητήματα οι δυο ηγέτες της επανάστασης ήρθαν αρκετές φορές σε διαφωνία, όπως άλλωστε ήταν απολύτως φυσικό, δεν συγκρούστηκαν ποτέ όταν επρόκειτο για θέματα κεφαλαιώδους σημασίας, για θέματα που είχαν να κάνουν με την στρατηγική, είτε του ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος (όπως είχαν εν τω μεταξύ μετονομαστεί οι Μπολσεβίκοι), είτε της Διεθνούς σαν σύνολο.
Η άνοδος της γραφειοκρατίας
Στα τέλη του 1920 ο εμφύλιος πόλεμος τέλειωσε οριστικά, με νίκη των Σοβιέτ. Ήταν όμως μια νίκη που πληρώθηκε πολύ ακριβά. Η οικονομία της χώρας είχε εντελώς διαλυθεί και η παραγωγή βιομηχανικών προϊόντων είχε σχεδόν σταματήσει. Η οικονομική καθυστέρηση της χώρας, μετά την πρώτη, επαναστατική και γεμάτη ενθουσιασμό περίοδο, άρχισε να βαραίνει στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες. Πάνω σ’ αυτή τη βάση είναι που γεννήθηκε η γραφειοκρατία. “Η γραφειοκρατική εξουσία έχει για βάση την φτώχεια της κοινωνίας σε υλικά αγαθά. Όταν υπάρχουν αρκετά εμπορεύματα σ’ ένα κατάστημα, οι πελάτες μπορούν να ‘ρθουν όποτε θέλουν. Όταν αυτά λιγοστέψουν, οι καταναλωτές αναγκάζονται να κάνουν ουρά. Όταν η ουρά γίνει πολύ μεγάλη, χρειάζεται ένας αστυφύλακας για την τήρηση της τάξης. Από ‘δω ξεκινάει η ύπαρξη της σοβιετικής γραφειοκρατίας: Αυτή “ξέρει” ποιος πρέπει να πάρει κάτι και ποιος θα περιμένει”. (Λ. Τρότσκι, “Η Προδομένη Επανάσταση”, εκδόσεις Αλλαγή, σελ. 96).
Η γραφειοκρατία είχε από πολύ νωρίς αρχίσει να εμφανίζεται, αλλά όσο πέρναγε ο καιρός έκανε όλο και πιο αισθητή την παρουσία της. Μέλη του κόμματος, σε συνδυασμό μ’ ένα πλήθος ειδικών, τεχνοκρατών κλπ του κρατικού μηχανισμού που το κόμμα ήταν αναγκασμένο να χρησιμοποιεί στις κρατικές υποθέσεις, άρχισαν να σχηματίζουν, πρώτα ασυνείδητα, στη συνέχεια όμως μ’ έναν απόλυτα συνειδητό τρόπο, ένα μπλοκ κοινών συμφερόντων. Για όλους αυτούς, η σοβιετική εξουσία δεν ήταν τίποτε άλλο από τον δρόμο τους προς τα προσωπικά προνόμια, από τον δρόμο που θα τους χώριζε οριστικά από την “μάζα” των φτωχών και αμόρφωτων εργατών.
Η θέση αυτού του στρώματος δυνάμωνε από τις ήττες και την καθυστέρηση της επανάστασης στη Δύση, που έσπερνε την απογοήτευση ακόμη και σε προχωρημένα κομμάτια της εργατικής τάξης στο εσωτερικό της χώρας. Η σταλινική θεωρία του “σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα” έκανε την εμφάνισή της στηριζόμενη ακριβώς σ’ αυτή την απογοήτευση.
Η αριστερή αντιπολίτευση
Οι εξελίξεις αυτές δεν έμειναν βέβαια αναπάντητες. Ο ίδιος ο Λένιν, στα τελευταία χρόνια της ζωής του, είχε ξεκινήσει προσπάθειες αντιμετώπισης της γραφειοκρατίας, κυρίως ενάντια στον Στάλιν, που προσωποποιούσε αυτόν τον μηχανισμό. Ωστόσο, η αρρώστια κι ο πρόωρος θάνατός του, τον Γενάρη του 1924, δεν άφησαν να ολοκληρωθούν αυτές οι προσπάθειες. Ακόμη μεγαλύτερο βάρος όμως είχε η ήττα της Γερμανικής επανάστασης, τον Οκτώβρη του 1923. Στην ηγεσία του ΚΚ είχε ήδη ξεκινήσει ένας σκληρός πόλεμος ενάντια στον ΛΤ, που για όλο τον κόσμο φαινόταν σαν ο φυσικός διάδοχος του Λένιν. Μια τριανδρία που φτιάχτηκε από τους Στάλιν, Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ, κατάφερε να επιβληθεί στο κόμμα, στηριζόμενη κυρίως στους κουλάκους, μεσαίους αγρότες που είχαν αρχίσει να πλουτίζουν με την εφαρμογή της ΝΕΠ.
Η “Αριστερή Αντιπολίτευση”, με ηγέτη τον ΛΤ, έκανε την εμφάνισή της το 1923. Δύο ήταν τα βασικά σημεία του προγράμματός της: Η επαναφορά της πλήρους δημοκρατίας μέσα στο κόμμα και η γρήγορη εκβιομηχάνιση της χώρας, που θα οδηγούσε στην ισχυροποίηση της εργατικής τάξης και θα μείωνε το ειδικό βάρος των πλούσιων χωρικών μέσα στην Σοβιετική κοινωνία.
Ωστόσο, ο αγώνας της Αριστερής Αντιπολίτευσης ήταν άνισος. Η κυριαρχία της γραφειοκρατίας, που σαν βασικό της καθήκον έβλεπε το ξεκαθάρισμα του κόμματος και της Διεθνούς από κάθε αντιπολιτευόμενη άποψη, οδηγούσε στην ήττα την παγκοσμία επανάσταση. Την ίδια ώρα, κάθε ήττα της επανάστασης δυνάμωνε ακόμη περισσότερο την γραφειοκρατία, αφού έσπρωχνε προς την παθητικοποίηση την συντριπτική πλειοψηφία των εργατών, που ήταν οι μόνοι που θα μπορούσαν να μπουν φρένο στην πορεία αυτή. Τα δύο φαινόμενα, τροφοδοτούσαν το ένα το άλλο, άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους.
Πράγματι, μετά το 1927, η επικράτηση του Στάλιν και της δεξιάς πτέρυγας ήταν απόλυτη. Οι Ζηνόβιεφ και Κάμενεφ που για μια μικρή περίοδο είχαν ενταχθεί στην αντιπολίτευση, συνθηκολόγησαν και τους επιτράπηκε να ξαναγυρίσουν στο κόμμα. Για τους πραγματικούς τροτσκιστές ξεκινούσε μια μακριά περίοδος διώξεων, φυλακίσεων και εξορίας στην αρχή, εκτελέσεων αργότερα. Ο ΛΤ εξορίστηκε αρχικά στην Άλμα Άτα, στο Καζακστάν, και στην συνέχεια στην Τουρκία. Το καθεστώς δεν τολμούσε ακόμη να τον φυλακίσει ή να διατάξει την εκτέλεσή του. Υπολόγιζε ότι ο ΛΤ, εξόριστος και απογυμνωμένος από οπαδούς, συνεργάτες και υλικά μέσα, γρήγορα θα ξεχνιόταν. Ωστόσο, οι ιδέες του αποδείχθηκαν ισχυρότερες. Για τον ΛΤ άρχιζε μια καινούρια περίοδος, η δυσκολότερη απ’ όλες, της εξήγησης του σταλινικού φαινομένου και της ανάλυσης του φασισμού, που ήταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος που γνώρισε ποτέ το εργατικό κίνημα. Ταυτόχρονα, άρχιζε και η πάλη για το ξαναχτίσιμο των δυνάμεων της επανάστασης σε διεθνές επίπεδο.
