Τι κοινό έχουν τα παιδικά παιχνίδια, με τους φακούς επαφής, τα ακριλικά, νάιλον και πολυεστερικά υφάσματα, τα καθίσματα και τα ταμπλό των αυτοκινήτων, τα αθλητικά παπούτσια, τις μπογιές που βάφουμε τα σπίτια μας, τα βερνίκια νυχιών και τη μάσκαρα; Είναι φτιαγμένα από πλαστικό, ή περιέχουν μεγάλες ποσότητες πλαστικού. Η βιομηχανική παραγωγή πλαστικών ξεκίνησε τα τέλη του 1950 κι από τότε η ζωή μας άρχισε να χτίζεται κυριολεκτικά πάνω στο πλαστικό[1].
70 χρόνια αργότερα το πλαστικό δεν έχει κατακλύσει όμως μόνο τη ζωή μας, αλλά κάθε γωνιά της γης. Πλαστικά απορρίμματα έχουν βρεθεί στο πιο βαθύ σημείο των ωκεανών, στην τάφρο των Μαριαννών (11 χλμ από την επιφάνεια) [2], στην αραβική έρημο [3], στα νερά και στους πάγους της Ανταρκτικής [4], στο χιόνι των Άλπεων και του Αρκτικού Κύκλου [5], καθώς και στο στομάχι αμέτρητων ζώων. Φάλαινες [6], αγελάδες [7], ελάφια [8] και καμήλες [9] είναι μερικά από τα είδη των ζώων που πεθαίνουν με το στομάχι γεμάτο πλαστικά απορρίμματα.
Ακόμα πιο μεγάλη έκταση έχει πάρει όμως η ρύπανση από μικροπλαστικά (πλαστικά με μήκος μικρότερο των 5mm, που είτε έχουν κατασκευαστεί εξ αρχής με αυτό το μέγεθος, είτε αποτελούν θραύσματα μεγαλύτερων κομματιών πλαστικού) και νανοπλαστικά (πλαστικά με διάμετρο μικρότερη των 100nm). Μικροπλαστικά και νανοπλαστικά ανιχνεύονται στο νερό που πίνουμε [10], στο αλάτι, στο μέλι, στη μπύρα [11], στα έντερα, στο λίπος και στο κρέας των ψαριών [12] και των πουλερικών [13], στη βροχή [14], ακόμα και στον αέρα που αναπνέουμε [15]. Το πλαστικό βρίσκεται πλέον παντού. Συμπεριλαμβανομένου του οργανισμού μας [16].
Οι συνέπειες από την έκταση που έχει καταλάβει το πλαστικό στη ζωή μας είναι πολύ σοβαρές. Αφορούν την υγεία μας αλλά και την δυνατότητα επιβίωσης αμέτρητων ειδών στον πλανήτη. Επιπλέον τα τελευταία χρόνια έχει αποδειχθεί ότι το πλαστικό συμβάλει στην υπερθέρμανση του πλανήτη και την κλιματική κρίση.
Η κατάργηση των πλαστικών μίας χρήσης (παρ’ ότι απαραίτητη) και η αύξηση της ανακύκλωσης δεν μπορούν να λύσουν το πρόβλημα. Στην πραγματικότητα, πρέπει να αντιμετωπίσουμε το πλαστικό με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζουμε τα ορυκτά καύσιμα. Να διεκδικήσουμε και να παλέψουμε για την αντικατάσταση του από ασφαλή και οικολογικά υλικά σε όλες τις χρήσεις (πλην μικρών πιθανών εξαιρέσεων που πρέπει να συζητηθούν συγκεκριμένα).
Ας δούμε όμως συνοπτικά τους 4 βασικούς λόγους για τους οποίους πρέπει να διεκδικήσουμε την κατάργηση των πλαστικών – καταλαβαίνοντας από την αρχή ότι σ’ ένα άρθρο δεν μπορεί να εξαντληθεί ένα τόσο περίπλοκο θέμα.
1. Τα πλαστικά κρύβουν σοβαρούς κινδύνους για την υγεία μας.
Τα πλαστικά αποτελούνται από εκατοντάδες χημικές ενώσεις, οι οποίες παράγονται από τη χημική βιομηχανία. Η βιομηχανία δεν έχει την υποχρέωση να αποδείξει ότι μια ουσία είναι ασφαλής για τον άνθρωπο και το περιβάλλον πριν την χρησιμοποιήσει στην παραγωγή, ενώ την ίδια στιγμή, κανένα κράτος ή διεθνής οργανισμός δεν έχει υιοθετήσει ένα αποτελεσματικό σύστημα ελέγχου των ουσιών αυτών.
Επικίνδυνα «δομικά υλικά» και πρόσθετα
Σοβαρές επιπτώσεις στην υγεία έχουν πολλά από τα «δομικά υλικά» των πλαστικών αλλά και τα χημικά πρόσθετα [17] τα οποία είναι απαραίτητα για να αποκτήσουν τα πλαστικά τις διάφορες ιδιότητές τους π.χ. ελαστικότητα, διαφάνεια, ανθεκτικότητα στη θερμότητα, ανθεκτικότητα στην οξείδωση της ατμόσφαιρας και στην ακτινοβολία UV, μείωση της ευφλεκτότητας, λίπανση, κ.α.
Το παράδειγμα του στυρολίου
Το Στυρόλιο (S) για παράδειγμα είναι δομικό υλικό του Πολυστυρένιου (PS – Polystyrene), ένα είδος πλαστικού που χρησιμοποιείται ευρέως για να κατασκευαστούν πλαστικά ποτήρια μιας χρήσης και συσκευασίες τροφίμων (π.χ. η πλαστική βάση στα συσκευασμένα κρέατα και μανιτάρια, το υλικό που χρησιμοποιείται στις ψαροκασέλες κ.α.). Αποτελεί επίσης συστατικό πολλών άλλων πλαστικών αντικειμένων (π.χ. ξυραφάκια, σχολικοί χάρακες, σωλήνες, μονωτικά υλικά, λάστιχα), ενώ εμπεριέχεται και σε μελάνια εκτυπωτών και φωτοτυπικών.
Είναι γνωστό εδώ και δεκαετίες ότι το στυρόλιο έχει τοξική δράση στο νευρικό σύστημα, ενώ σύμφωνα με μια σειρά έρευνες είναι και καρκινογόνο (η βιομηχανία στυρολίου φυσικά το αρνείται παρουσιάζοντας τις δικές της μελέτες). Στον ανθρώπινο οργανισμό το στυρόλιο εισέρχεται κατά κύριο λόγο μέσω των τροφίμων και των ποτών που καταναλώνουμε, καθώς «μεταναστεύει» από τις συσκευασίες και «διαχέεται» στα τρόφιμα και τα ποτά. Εισέρχεται επίσης μέσω της εισπνοής (π.χ. σε χώρους που υπάρχουν φωτοτυπικά μηχανήματα).[18]
Το παράδειγμα των επιβραδυντικών φλόγας
Όσον αφορά τα χημικά πρόσθετα, χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα επιβραδυντικά φλόγας που βρίσκονται σε πάρα πολλά είδη πλαστικών, όπως τα παιδικά παιχνίδια, οι τηλεοράσεις και οι υπολογιστές, τα στρώματα, οι κουρτίνες, το αφρώδες υλικό των καθισμάτων των αυτοκινήτων και των επίπλων κοκ.
Παρότι υπάρχουν πολλά διαφορετικά επιβραδυντικά φλόγας όλα έχουν διαπιστωθεί ότι σχετίζονται με αρνητικές επιδράσεις σ’ ένα ή περισσότερα από τα ακόλουθα συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού: στο ενδοκρινικό, στο ανοσοποιητικό, στο νευρικό και στο αναπαραγωγικό σύστημα. Μεταξύ των ασθενειών που μπορεί να προκαλέσουν είναι ο καρκίνος (κυρίως στη μήτρα και στο συκώτι), οι διαταραχές του θυροειδούς, τα μαθησιακά προβλήματα, η καθυστέρηση της νοητικής και φυσικής ανάπτυξης και τα προβλήματα στη γονιμότητα.
Μια σειρά επιβραδυντικά φλόγας όπως οι «Πολυβρωμοδιφαινυλαιθέρες» (PBDE), οι «χλωριομένες παραφίνες μικρής αλυσίδας» (SCCPs) κ.α. έχουν επίσημα χαρακτηριστεί «Έμμονοι Οργανικοί Ρύποι». Ρύποι δηλαδή οι οποίοι παραμένουν στο περιβάλλον επειδή δεν διασπώνται με τις χημικές ή βιολογικές διαδικασίες που συμβαίνουν στη φύση και οι οποίοι συσσωρεύονται στον οργανισμό ανθρώπων και ζώων -επειδή αποβάλλονται με πάρα πολύ αργούς ρυθμούς. [19]
Τα επιβραδυντικά φλόγας κυλούν κυριολεκτικά στο αίμα μας. Μια σειρά έρευνες έχουν ανιχνεύσει «Πολυβρωμοδιφαινυλαιθέρες» (PBDE) στο 97% των ανθρώπων που εξετάστηκαν στις ΗΠΑ, ενώ «χλωριομένες παραφίνες μικρής αλυσίδας» (SCCPs) έχουν επανειλημμένα ανιχνευτεί στο μητρικό γάλα γυναικών στην Κίνα. Γενικά, η μεγαλύτερη συσσώρευση PBDEs, SCCPs και άλλων επιβραδυντικών φλόγας στον ανθρώπινο οργανισμό γίνεται κατά τη βρεφική ηλικία, μέσω του μητρικού γάλακτος που λαμβάνεται με το θηλασμό. [20]
Τα πλαστικά έλκουν έμμονους οργανικούς ρύπους
Πέρα από τα επικίνδυνα δομικά υλικά και πρόσθετα, ένα από τα χαρακτηριστικά που έχουν τα πλαστικά είναι ότι όταν βρίσκονται στο νερό έλκουν και «απορροφούν» Έμμονους Οργανικούς Ρύπους (Persistent Organic Pollutants – POP). Όπως αναφέραμε παραπάνω, πρόκειται για εξαιρετικά ανθεκτικούς ρύπους που έχουν δημιουργηθεί (στην συντριπτική τους πλειοψηφία) από τη βιομηχανία ή είναι παράγωγα της βιομηχανικής (ή άλλης ανθρώπινης) δραστηριότητας και είναι πολύ τοξικοί για τον οργανισμό.
Οι πιο γνωστοί Έμμονοι Οργανικοί Ρύποι είναι οι διοξίνες (π.χ. 2,3,7,8-TCDD), τα φουράνια, τα πολυχλωροδιφαινύλια (Polychlorinated Biphenyls – PCB) και οι πολυκυκλικοί αρωματικοί υδρογονάνθρακες (polycyclic aromatic hydrocarbons – PAHs).
Σύμφωνα με τον ΠΟΕ (Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας) η έκθεση ακόμα και σε πολύ μικρή ποσότητα Έμμονων Οργανικών Ρύπων μπορεί να προκαλέσει μεταξύ άλλων καρκίνο, μεταλλάξεις στο DNA και γενετικές ανωμαλίες, διαταραχές στο αναπαραγωγικό και στο ενδοκρινικό σύστημα, αλλοιώσεις στο ανοσοποιητικό σύστημα, ασθένειες του νευρικού συστήματος κ.α.. [21]
Ένας από τους τρόπους με τον οποίο πλαστικά που έχουν απορροφήσει Έμμονους Οργανικούς Ρύπους καταλήγουν στον ανθρώπινο οργανισμό είναι μέσω της κατανάλωσης ψαριών, οστρακόδερμων κλπ πού έχουν στο κρέας, στο λίπος και στα έντερά τους μικροπλαστικά.
Η κατανάλωση μικροπλαστικών και νανοπλαστικών
Όπως αναφέραμε και στην αρχή τα μικροπλαστικά και νανοπλαστικά βρίσκονται παντού. Στον αέρα που αναπνέουμε, στο νερό που πίνουμε, στη βροχή, στην τροφή μας κοκ. Στον δυτικό κόσμο εκτιμάται ότι ο μέσος άνθρωπος καταναλώνει κάθε βδομάδα 5γρ πλαστικό, το ισοδύναμο δηλαδή μιας πιστωτικής κάρτας [22].
Παρότι δεν υπάρχουν ακόμα αρκετές έρευνες για τις συνέπειες που έχει στην υγεία μας η κατανάλωση μικροπλαστικών και νανοπλαστικών οι επιστήμονες είναι ανήσυχοι. Έρευνες που παρουσιάστηκαν στο πρώτη Σύνοδο για τα Πλαστικά και την Υγεία έδειξαν ότι κύτταρα του ανοσοποιητικού μας συστήματος επιτίθενται στα μικροπλαστικά και σε πολλές περιπτώσεις πεθαίνουν με γρηγορότερους ρυθμούς, ότι η ανάπτυξη των αεραγωγών εμποδίζεται από πλαστικές μικροίνες, και ότι τα μικροπλαστικά κατά πάσα πιθανότητα διαπερνούν τον πλακούντα. [23] Αυτή η γνώση προστίθεται σε όσα οι επιστήμονες ήδη ξέρουν για την τοξική δράση των πλαστικών και την ιδιότητά τους να έλκουν έμμονους οργανικούς ρύπους.
Υπάρχει ασφαλές πλαστικό;
Σε μία έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2011 στο επιστημονικό περιοδικό «Environmental Health Perspectives» εξετάστηκαν περισσότερα από 450 καθημερινά προϊόντα, με διαφορετικού τύπου πλαστικά και αγορασμένα από διαφορετικά καταστήματα. Οι ερευνητές εστίαζαν στο αν υπάρχει «διάχυση» χημικών ουσιών από τα προϊόντα αυτά που να επηρεάζουν το ενδοκρινικό σύστημα, όπως για παράδειγμα η BPA ή φθαλικές χημικές ενώσεις, οι οποίες μιμούνται τη δράση των οιστρογόνων και άλλων ορμονών στον οργανισμό:
«Σχεδόν όλα τα πλαστικά προϊόντα που βρίσκονται στο εμπόριο και τα οποία εξετάσαμε, ανεξάρτητα από τον τύπο της ρητίνης, το είδος του προϊόντος, ή το κατάστημα [από το οποίο αγοράστηκαν], διαχέουν χημικά που έχουν ανιχνεύσιμη οιστρογονική δραστηριότητα, συμπεριλαμβανομένου και αυτών που διαφημίζονται ως ”χωρίς BPA” (BPA–free). Σε μερικές περιπτώσεις τα προϊόντα ”χωρίς BPA” απελευθέρωναν χημικά τα οποία είχαν μεγαλύτερη οιστρογονική δραστηριότητα από τα προϊόντα που περιείχαν BPA» [24].
Οι χημικές ενώσεις που επηρεάζουν το ενδοκρινικό σύστημα (ενδοκρινείς διαταράκτες) συνδέονται με τον αυτισμό, το παιδικό άσθμα και μια σειρά καρδιοαγγειακά προβλήματα όπως η υπέρταση, οι αρρυθμίες, αλλά και τα εμφράγματα. Επιπλέον αυξάνουν τις πιθανότητες για καρκίνο του μαστού και του προστάτη, καταστέλλουν την παραγωγή ινσουλίνης οδηγώντας σε διαβήτη ΙΙ, μπορούν να προκαλέσουν αλλοιώσεις στο DNA, όπως επίσης να οδηγήσουν σε στυτική δυσλειτουργία και σε μείωση της σεξουαλικής επιθυμίας, για να αναφέρουμε μερικά μόνο παραδείγματα. [25]
Όλες οι ασθένειες που έχουν δει δραματική αύξηση τα τελευταία 50-60 χρόνια, από την παχυσαρκία μέχρι τον αυτισμό και από τον καρκίνο μέχρι τις αυτοάνοσες ασθένειες του νευρικού συστήματος σχετίζονται, μεταξύ άλλων, και με τα πλαστικά.
Στο ντοκιμαντέρ «Πλαστικός Πλανήτης» [26] ο σκηνοθέτης Βέρνερ Μπότε μιλά για το θέμα αυτό με τον διακεκριμένο βιολόγο Φρεντ Φομ Ζάαλ του πανεπιστημίου του Μιζούρι.
Φρεντ Φομ Ζάαλ : Θα έλεγα ότι αυτή τη στιγμή δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει οποιοδήποτε ασφαλές πλαστικό.
Βέρνερ Μπότε : Είμαστε όμως ακόμα ζωντανοί.
Φρεντ Φομ Ζάαλ : Αυτό είναι πολύ καλό επιχείρημα. Αυτά τα χημικά δεν σε σκοτώνουν. Βλάπτουν την ποιότητα της ζωής σου. Προκαλούν άσθμα, παχυσαρκία, δυσλειτουργίες του εγκεφάλου.
Βέρνερ Μπότε: Από την άλλη πλευρά όμως όλα αυτά τα υλικά με βοηθούν επίσης να παραμείνω ζωντανός. Πάω στο νοσοκομείο και τα πάντα είναι φτιαγμένα από πλαστικό.
Φρεντ Φομ Ζάαλ: Ναι, πηγαίνοντας λοιπόν στο νοσοκομείο για χημειοθεραπεία και ακτινοβολίες για να θεραπεύσεις τον καρκίνο που σου προκάλεσαν αυτά τα χημικά, μπορείς να αναρωτηθείς «έχουν πράγματι βελτιώσει την ποιότητα της ζωής μου;» Αυτή είναι η ερώτηση.
2. Τα πλαστικά σκοτώνουν σιωπηλά την άγρια ζωή
Η σειρά ντοκιμαντέρ του BBC «Blue Planet II» παρουσιάζει μεταξύ άλλων την έκταση της πλαστικής ρύπανσης των θαλασσών. Σ’ ένα από τα επεισόδια δείχνει άλμπατρος (θαλασσοπούλια) να ταΐζουν τα μωρά τους με πλαστικά θραύσματα αντί για ψάρια και μαλάκια! Τα πλαστικά στη θάλασσα αποικίζονται από φύκια και μικροοργανισμούς. Μέσα σε μερικές μέρες μυρίζουν και φαίνονται σαν τροφή, με αποτέλεσμα να καταναλώνονται από εκατομμύρια θαλασσοπούλια, οδηγώντας σε αργό θάνατο. [27].
Λόγω των πλαστικών απορριμμάτων κάθε χρόνο σε ολόκληρο τον πλανήτη πεθαίνουν 1 εκατομμύριο θαλασσοπούλια [28], 100.000 θαλάσσια θηλαστικά (δελφίνια, φάλαινες, φώκιες, κ.α.) [29] και αμέτρητα ακόμα ψάρια και θαλάσσια ζώα. Αυτός ο αριθμός αφορά μόνο τα ζώα των οποίων ο θάνατος έχει με κάποιο τρόπο διαπιστωθεί από ανθρώπους και όχι τον πραγματικό συνολικό αριθμό.
Το πρόβλημα δεν περιορίζεται όμως μόνο στη θάλασσα. Αγελάδες, ελάφια, αρκούδες και πολλά ακόμα ζώα έχει διαπιστωθεί ότι πεθαίνουν λόγω της κατανάλωσης πλαστικών σκουπιδιών, ενώ στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα η κατανάλωση πλαστικών σκοτώνει 1 στις 2 καμήλες [30].
Τα πλαστικά δεν σκοτώνουν μόνο επειδή τα ζώα τα μπερδεύουν με τροφή. Πολλές φωτογραφίες που κυκλοφορούν στο διαδίκτυο δείχνουν πως τα πλαστικά σκουπίδια αποτελούν παγίδες ή και παγίδες θανάτου για την άγρια ζωή (π.χ. πουλιά παγιδευμένα σε πλαστικές σακούλες, θαλάσσια χελώνα με πλαστικό καλαμάκι βαθιά στα ρουθούνια της κ.α.)
Επιπλέον, η πλαστική ρύπανση των ωκεανών, των λιμνών και των ποταμών μπορεί να προκαλέσει στα ψάρια και τα άλλα ζώα που ζουν και τρέφονται από τη θάλασσα λοιμώξεις, ορμονικές διαταραχές, μείωση της γονιμότητας μέχρι και ερμαφροδιτισμό! [31]
Οι παραπάνω είναι μόνο μερικές από τις επιπτώσεις της πλαστικής ρύπανσης στο οικοσύστημα, ενώ η επιστημονική κοινότητα δηλώνει καθαρά ότι ο πλήρης αντίκτυπος δεν είναι ακόμα γνωστός [32].
3. Η ανακύκλωση δεν αποτελεί την απάντηση στο πρόβλημα της πλαστικής ρύπανσης.
Το 99% του πλαστικού που φτιάχνεται από υδρογονάνθρακες (από φυσικό αέριο και πετρέλαιο, ενώ στην Κίνα χρησιμοποιείται για την δημιουργία πλαστικών και το κάρβουνο) δεν είναι βιοδιασπώμενο. Με την πάροδο του χρόνου σπάει σε όλο και μικρότερα κομμάτια, τα οποία μπορεί να φτάσουν ακόμα και τη νανοκλίμακα, αλλά δεν διασπάται στα συστατικά του στοιχεία (άνθρακας, υδρογόνο, κ.α.). Κάθε πλαστικό που έχει ποτέ φτιαχτεί, συνεχίζει να υπάρχει σε κάποια μορφή στη γη, με δραματικές συνέπειες για τους ανθρώπους, τα ζώα και το περιβάλλον συνολικά [33].
Από τη δεκαετία του 1950 όταν ξεκίνησε η βιομηχανική παραγωγή του πλαστικού μέχρι σήμερα έχουν παραχθεί 8,3 δισεκατομμύρια τόνοι πλαστικού [34], ενώ κάθε χρόνο προστίθενται σε αυτούς 300 εκατομμύρια νέοι τόνοι. Η μισή από αυτή την ποσότητα προορίζεται για πλαστικά μίας και μοναδικής χρήσης! [35].
Σε παγκόσμιο επίπεδο ανακυκλώνεται μόνο το 9% του πλαστικού που παράγεται. Το υπόλοιπο καταλήγει με τον έναν ή τον άλλο τρόπο στο νερό, το έδαφος, τον αέρα και στους οργανισμούς των ζώων και των ανθρώπων.
Μπορούμε όμως να λύσουμε το πρόβλημα επενδύοντας στην ανακύκλωσης και αυξάνοντας κατακόρυφα το ποσοστό του πλαστικού που ανακυκλώνουμε; Η απάντηση είναι αρνητική. Πολλά πλαστικά δεν είναι ανακυκλώσιμα – δεν έχουν κατασκευαστεί με τρόπο που να ανακυκλώνονται. Ωστόσο και αυτά που ανακυκλώνονται στην συντριπτική τους πλειοψηφία ανακυκλώνονται μόλις 1 φορά.
Σε αντίθεση με το γυαλί και τα μέταλλα (συμπεριλαμβανομένου του αλουμινίου) το πλαστικό δεν να μπορεί να ανακυκλώνεται αέναα [36]. Έτσι το ανακυκλώσιμο πλαστικό μετά από 1, 2, ή 3 κύκλους ζωής θα βρεθεί σε κάποια χωματερή ή θα απορριφθεί απευθείας στο περιβάλλον.
Φυσικά ούτε η καύση του πλαστικού, που εφαρμόζεται εκτεταμένα σε πολλές χώρες, αποτελεί ασφαλή μορφή διαχείρισης των πλαστικών απορριμμάτων. Η καύση των απορριμμάτων, ακόμα και στα πιο σύγχρονα εργοστάσια καύσης, παράγει τοξικούς αέριους ρύπους όπως διοξίνες, φουράνια, βενζόλιο, χλωροφθοράνθρακες και άλλους έμμονους οργανικούς ρύπους. Εξίσου τοξική και γεμάτη με επικίνδυνα τοξικά βαρέα μέταλλα είναι και η στάχτη που προκύπτει από την καύση του πλαστικού, η ασφαλής διαχείριση της οποίας είναι στην πράξη αδύνατη.
4. Το πλαστικό συμβάλλει σημαντικά στην υπερθέρμανση του πλανήτη και την κλιματική αλλαγή.
Τα πλαστικά που παρήχθησαν το 2019, εκτιμάται ότι στον κύκλο της ζωής τους (εξόρυξη, μεταφορά, διύλιση, παραγωγή πλαστικού, καύση) παρήγαγαν 850 εκατομμύρια κυβικούς τόνους αερίων του θερμοκηπίου. Αυτή η ποσότητα ισούται με τις εκπομπές από την ετήσια λειτουργία 189 συμβατικών εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με ισχύ 500 MW το καθένα. Μέχρι το 2030 εκτιμάται πως οι εκπομπές αυτές θα ισούνται με την ετήσια λειτουργία 295 εργοστασίων παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ισχύος 500 MW και μέχρι το 2050 με την λειτουργία 615 εργοστασίων. Σύμφωνα με τους ίδιους τους ερευνητές οι εκτιμήσεις αυτές είναι συντηρητικές, καθώς δεν είχαν πρόσβαση σε μια σειρά σημαντικά στοιχεία. Επίσης, οι παραπάνω ποσότητες εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου δεν συμπεριλαμβάνουν τις εκπομπές αεριών του θερμοκηπίου από τα πλαστικά απορρίμματα που καίγονται σε αποτεφρωτήρες από τους οποίους δεν ανακτάται ενέργεια, από την καύση πλαστικών απορριμμάτων «στο ύπαιθρο», ούτε από τα πλαστικά που βρίσκονται σε χωματερές ή πεταμένα κάπου στη φύση. [37].
Όταν τα πλαστικά εκτίθενται στον ήλιο αρχίζουν να εκλύουν μεθάνιο και αιθυλένιο. Η έκκληση του πλαστικού συνεχίζεται ακόμα κι όταν ο ήλιος χαθεί, ακόμα και στο σκοτάδι. Γενικά όσο το πλαστικό φθείρεται, τόσο μεγαλύτερη είναι η έκκληση μεθανίου και αιθυλενίου [38]. Το μεθάνιο και το αιθυλένιο είναι αέρια του θερμοκηπίου, με το μεθάνιο να είναι 30-35 φορές πιο δραστικό από το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) όσον αφορά την υπερθέρμανση του πλανήτη. Αν σκεφτούμε ότι τα πλαστικά απορρίμματα, αλλά και τα φθαρμένα πλαστικά αντικείμενα που ακόμα χρησιμοποιούμε, μετρούνται σε δισεκατομμύρια τόνους, καταλαβαίνουμε πως αποτελούν υπολογίσιμο παράγοντα στην υπερθέρμανση του πλανήτη και την κλιματική κρίση.
Τα πλαστικά παίζουν ρόλο στην κλιματική κρίση μ’ έναν ακόμα καθοριστικό τρόπο. Επηρεάζουν την ικανότητα των ωκεανών (της μεγαλύτερης καταβόθρας CO2 στον πλανήτη) να «απορροφούν» CO2. Συγκεκριμένα, επηρεάζουν την ανάπτυξη του φυτοπλαγκτόν και την ικανότητά του να δεσμεύει CO2 και να φωτοσυνθέτει. Την ίδια στιγμή τα μικροπλαστικά επηρεάζουν και το ζωοπλαγκτόν, το οποίο εναποθέτει το CO2 στο βυθό των ωκεανών (το ζωοπλαγκτόν τρώει φυτοπλαγκτόν που έχει δεσμεύσει CO2 και το εναποθέτει με τη μορφή περιττωμάτων στον βυθό των ωκεανών). Επιπλέον, έχουν παρατηρηθεί ζωοπλαγκτόν που προτιμούν να τρώνε μικροπλαστικά αντί για φυτοπλαγκτόν, άλλα και ζωοπλαγκτόν που από τη στιγμή που τρώνε μικροπλαστικά μειώνεται η ποσότητα φυτοπλαγκτόν που τρώνε κατά 40% κοκ. [39].
Υπάρχουν εναλλακτικές;
Τι οφείλουμε να κάνουμε μ’ ένα υλικό το οποίο βλάπτει την υγεία ανθρώπων και ζώων, δεν βιοδιασπάται, δεν ανακυκλώνεται (αέναα) και συμβάλλει σημαντικά στην κλιματική κρίση; Να διεκδικήσουμε την σταδιακή αντικατάσταση του σε όλες τις χρήσεις στο κοντινό μέλλον, ξεκινώντας με άμεση απαγόρευση των πλαστικών μίας χρήσης και χρηματοδοτώντας αδρά την έρευνα για ασφαλείς και οικολογικές εναλλακτικές.
Κάποια πρώτα βήματα έχουν ήδη γίνει, καθώς έχουν αναπτυχθεί για παράδειγμα υλικά συσκευασίας από μανιτάρια, υφάσματα από ξινισμένο γάλα ή από φλούδες μπανάνας κ.α. [40] αλλά και νέοι τρόποι επεξεργασίας παραδοσιακών υλικών όπως είναι το ξύλο. Η τεχνολογία του «υγρού ξύλου» για παράδειγμα επιτρέπει να δοθούν στο ξύλο ιδιότητες και μορφές για τις οποίες παλιότερα απαιτούνταν πολύ δουλειά, δεξιοτεχνία και μεγάλο κόστος [41].
Όλες οι παραπάνω εναλλακτικές χρειάζεται βέβαια να ερευνηθούν περεταίρω για να διασφαλιστεί ότι είναι ασφαλή για την υγεία και ότι η παραγωγή τους σε μαζικό επίπεδο δεν θα επηρεάσει αρνητικά το περιβάλλον και την κοινωνία. Για παράδειγμα μια σειρά δήθεν «οικολογικά πλαστικά» (PLΑs – Polylactic Acid etc) από άμυλο καλαμποκιού, ζαχαροκάλαμο κοκ, έχει αποδειχθεί ότι έχουν οιστρογονική δραστηριότητα, παρόμοια με τα συμβατικά [42], ενώ βιοδιασπόνται μόνο κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες βιομηχανικής κομποστοποίησης.
Χρειάζεται επίσης να γνωρίζουμε από την αρχή ότι κανένα από τα παραπάνω υλικά και κανένας ανανεώσιμος πόρος συνολικά δεν μπορεί να στηρίξει πραγματικά το σημερινό μοντέλο υπερκατανάλωσης που υπάρχει στον «ανεπτυγμένο» κόσμο.
Μπορούμε να ψάξουμε εναλλακτικές για να αντικαταστήσουμε τα πλαστικά πολλαπλών χρήσεων και τα πλαστικά μιας χρήσης που, σ’ αυτή τη φάση της τεχνολογικής εξέλιξης και γνώσης, δεν γίνεται να καταργηθούν (π.χ. ιατρικός τομέας). Δεν υπάρχει όμως κανένα φυτό ή φυσικό υλικό στον πλανήτη που να μπορεί να «συντηρήσει», χωρίς συνέπειες, μια κουλτούρα που, σε παγκόσμιο επίπεδο, πετάει στα σκουπίδια 500 δισεκατομμύρια πλαστικά ποτήρια καφέ μιας χρήσης κάθε χρόνο [43].
Εξάλλου δεν έχουν περάσει πολλά χρόνια απ’ όταν η χρήση καλαμποκιού και άλλων φυτών για την παραγωγή βιοκαυσίμων οδήγησε σε μεγάλη άνοδο στην τιμή τους, πυροδοτώντας, μεταξύ άλλων, εκρήξεις στον τρίτο κόσμο ο οποίος είδε βασικά διατροφικά είδη να γίνονται απλησίαστα.
Γνωρίζουμε επίσης πως άλλες βιομηχανίες «φυσικών προϊόντων» προκαλούν τεράστιες οικολογικές καταστροφές. Στην Ινδονησία και άλλες περιοχές του πλανήτη τεράστιες εκτάσεις τροπικών δασών καταστρέφονται για να αντικατασταθούν με φυτείες φοίνικα, καθώς το φοινικέλαιο είναι το πιο εμπορεύσιμο λάδι στον κόσμο.
Επομένως η στροφή σε εναλλακτικές στο πλαστικό λύσεις, πρέπει να συνδυαστεί με απόρριψη των προϊόντων μιας χρήσης, απόρριψη του υπερκαταναλωτισμού συνολικά στον ανεπτυγμένο κόσμο, απόρριψη και αλλαγή της νοοτροπίας που έχει καλλιεργηθεί από την καπιταλιστική βιομηχανία. Αυτό δεν συνεπάγεται ένα χαμηλότερο επίπεδο ζωής υλικά. Συνεπάγεται ριζική ανακατεύθυνση της οικονομίας και της βιομηχανικής παραγωγής και ένα διαφορετικό σύστημα αξιών.
Σε αυτή την κατεύθυνση μπορούμε να βρούμε λύσεις που να αντικαταστήσουν το πλαστικό στις διάφορες χρήσεις του και οι οποίες να περιλαμβάνουν αντικατάστασή του με φυσικά υλικά σε κάποιους τομείς (π.χ. μέταλλο, ξύλο, κ.α.), με βιοδιασπωμενα πολυμερή υλικά σε άλλες (π.χ. από μανιτάρια ή από αποφάγια), με λύσεις που πιθανά να προσφέρει ο νέος τομέας της βιομιμητικής (σύνθεση υλικών με λειτουργίες που μιμούνται τις φυσικές διαδικασίες), κ.α.
Δεν μπορεί να υπάρξει λύση στα πλαίσια του καπιταλιστικού συστήματος
Μπορούμε στα πλαίσια του σημερινού συστήματος όμως να προχωρήσουμε στη ριζική ανακατεύθυνση της οικονομίας και της βιομηχανικής παραγωγής που απαιτείται; Μπορούμε να πείσουμε τις βιομηχανίες πλαστικού να σταματήσουν να παράγουν πλαστικό και να επενδύσουν σε νέες τεχνολογίες; Μπορούμε να πείσουμε την βιομηχανία πετρελαίου και φυσικού αερίου να εγκαταλείψει τους υδρογονάνθρακες και να στραφεί στις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας, την τεχνολογία του υδρογόνου [44] και άλλες πράσινες τεχνολογίες; Μπορούμε να πείσουμε τους 26 ανθρώπους [45] που έχουν τόσο πλούτο όσο ο μισός πληθυσμός της γης να τον μοιράσουν; Η απάντηση είναι φυσικά αρνητική. Όπως για να δώσουμε λύση στην πείνα, την φτώχεια, την καταπίεση, την εκμετάλλευση και την εξαθλίωση χρειάζεται να ανατρέψουμε τον καπιταλισμό, έτσι κι ο αγώνας για την διάσωση του πλανήτη και των ζωών μας είναι συνυφασμένος με την ανατροπή του και το χτίσιμο μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας, με σεβασμό στο περιβάλλον και στη σύνδεση της ζωής με τη φύση.
Παλεύουμε για:
- Να σχεδιάσουμε άμεσα το σταμάτημα της χρήσης ορυκτών καυσίμων για την παραγωγή ενέργειας και την παραγωγή πλαστικού.
- Εθνικοποίηση, κάτω από συνθήκες εργατικού ελέγχου και διαχείρισης, των εταιρειών που εξορύσσουν και παράγουν ενέργεια από ορυκτά καύσιμα. Στροφή των εταιριών αυτών στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, την τεχνολογία του υδρογόνου και άλλες πράσινες τεχνολογίες. Διασφάλιση των θέσεων εργασίας για τους εργαζόμενους, χωρίς καμία μείωση δικαιωμάτων και αποδοχών.
- Άμεση κατάργηση των πλαστικών μίας χρήσης, δραστική μείωση των πλαστικών συσκευασιών και σχεδιασμός για αντικατάσταση του πλαστικού από φυσικά υλικά και άλλες (πραγματικά) οικολογικές και ασφαλείς λύσεις στο κοντινό μέλλον.
- Γενναία χρηματοδότηση στην έρευνα για τα υλικά που μπορούν να αντικαταστήσουν το πλαστικό σε όλες τις χρήσεις και για την εξέλιξη των τεχνολογιών πράσινης ενέργειας. Η έρευνα αυτή πρέπει να γίνεται από δημόσιους ανεξάρτητους φορείς, να είναι ιδιοκτησία της κοινωνίας και όχι αντικείμενο κερδοσκοπίας από τις μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις και πολυεθνικές.
- Σχεδιασμός της παραγωγής και της οικονομίας στη βάση των πραγματικών αναγκών ολόκληρης της κοινωνίας και όχι στη βάση της κερδών μιας μικρής μειοψηφίας – των μεγαλοεπιχειρηματιών.
- Εθνικοποίηση των επιχειρήσεων – κλειδιά για την οικονομία κάτω από κοινωνικό και εργατικό έλεγχο, συμπεριλαμβανομένου της βιομηχανίας πλαστικών. Αντικατάσταση της πλαστικής πρώτης ύλης από οικολογικά υλικά στις βιομηχανίες που παράγουν χρήσιμα για την κοινωνία αντικείμενα, με μετεκπαίδευση των εργαζομένων και διασφάλιση όλων των θέσεων εργασίας χωρίς μείωση των απολαβών και των δικαιωμάτων. Νέα παραγωγική κατεύθυνση, κοινωνικά χρήσιμη, για τις βιομηχανίες που παράγουν άχρηστες συσκευασίες και αντικείμενα, με μετεκπαίδευση των εργαζομένων και διασφάλιση όλων των θέσεων εργασίας χωρίς μείωση των απολαβών και των δικαιωμάτων.
- Διεθνισμός και διεθνής συντονισμός του αγώνα – το περιβάλλον είναι το κατ’ εξοχήν πρόβλημα που δεν λύνεται σε επίπεδο εθνικών κρατών, απαιτεί σχεδιασμό σε διεθνές επίπεδο, γι’ αυτό απαιτείται αγώνας σε διεθνές επίπεδο.
- Την ανατροπή του καπιταλισμού και το χτίσιμο μιας κοινωνίας χωρίς καταπίεση, φτώχεια και εξαθλίωση, όπου όλες οι αποφάσεις θα παίρνονται με πραγματικά δημοκρατικές διαδικασίες και με γνώμονα το όφελος του συνόλου της κοινωνίας. Αυτή είναι μια κοινωνία σοσιαλιστική με την πραγματική έννοια του όρου και όχι όπως διασύρθηκε από τα σταλινικού τύπου καθεστώτα ή τη σοσιαλδημοκρατία και τους ρεφορμιστές τύπου ΠΑΣΟΚ, ΣΥΡΙΖΑ κλπ.
