Η κρίση του Σουέζ το καλοκαίρι του 1956 επισφράγισε την αλλαγή των γεωπολιτικών ισορροπιών μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, που έθεσαν τις βάσεις ένα νέο παγκόσμιο στάτους κβο. Μετά το 1945, οι μεγάλες πρώην αποικιακές δυνάμεις δυσκολεύονταν να διατηρήσουν τις προηγούμενες κτήσεις τους. Οι οικονομίες της Αγγλίας και της Γαλλίας, παρότι στο μπλοκ των νικητών του πολέμου, αδυνατούσαν να κρατήσουν την θέση τους στο διεθνή ανταγωνισμό, την ώρα που οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση αναδύονταν ως οι νέες υπερδυνάμεις.
Αποαποικιοποίηση στον 3ο κόσμο, δημιουργία ισραηλινού κράτους
Άνεμος αλλαγής έπνεε σε όλο τον λεγόμενο τρίτο κόσμο με σημαντικά και μαζικά κινήματα. Η βρετανική αυτοκρατορία αναγκάστηκε να παραχωρήσει την ανεξαρτησία στην Ινδία το 1947, στη Γκάνα το 1957, στην Κύπρο και τη Νιγηρία το 1960, στην Κένυα το 1963. Η Ινδονησία ανεξαρτητοποιήθηκε από την Ολλανδία το 1949, το Μαρόκο και η Τυνησία αποτίναξαν τον γαλλικό ζυγό το 1956 ενώ η Αλγερία έγινε ανεξάρτητη το 1962.
Η πρώην παντοκράτειρα βρετανική αυτοκρατορία, επιδίωκε να διατηρήσει τα παλιά της προνόμια στη Μέση Ανατολή μέσω των βασιλείων της Αιγύπτου και του Ιράκ. Ταυτόχρονα, οι Μεγάλες Δυνάμεις χρησιμοποιούσαν το νέο κράτος του Ισραήλ ως «μπαμπούλα» των συμφερόντων τους, όποτε έκριναν πως ήταν απαραίτητο.
Η Αίγυπτος είχε ανεξαρτητοποιηθεί από τη Βρετανία το 1922, όμως το καθεστώς του βασιλιά Φαρούκ παρείχε προνομιακή μεταχείριση στα αγγλικά συμφέροντα και ανάμεσα στα άλλα, φρόντισε να μην εγείρει αξιώσεις για την αλλαγή στο καθεστώς της διώρυγας του Σουέζ, που παρέμενε υπό βρετανικό έλεγχο.
Ο αντιϊμπεριαλισμός και παναραβισμός του Νάσερ
Το 1954, ο στρατηγός Νάσερ ανέτρεψε με πραξικόπημα τον Φαρούκ και ίδρυσε την Αιγυπτιακή Δημοκρατία, προχωρώντας στην εφαρμογή ενός φιλολαϊκού οικονομικού προγράμματος, που περιελάμβανε σειρά εθνικοποιήσεων. Ο Νάσερ χρησιμοποιούσε έντονα αντιβρετανική, αντιαποικιακή και αντιιμπεριαλιστική φρασεολογία, χωρίς όμως να αμφισβητεί τον ίδιο τον καπιταλισμό.
Επιχειρούσε να ισορροπήσει πάνω στα αντικρουόμενα συμφέροντα των υπερδυνάμεων και να χτίσει μια πολύτιμη για αυτόν συμμαχία με τη Σοβιετική Ένωση, που του απέφερε όπλα και οικονομικά οφέλη. Ταυτόχρονα, διατηρούσε καλές σχέσεις και με τις ΗΠΑ, οι οποίες με τη σειρά τους ανέμεναν την ευκαιρία που θα τους επέτρεπε να αναλάβουν εκείνες τον έλεγχο της περιοχής.
Ο Νάσερ ήταν οπαδός της ιδεολογίας του παναραβισμού, οραματιζόταν δηλαδή ένα μεγάλο αραβικό κράτος που θα ένωνε τα διάφορα αραβικά έθνη και κατάφερε να πετύχει τη δημιουργία της Ενωμένης Αραβικής Δημοκρατίας, με τη συμμετοχή της Αιγύπτου και της Συρίας, το 1956. Ωστόσο, ο αυταρχικός καπιταλιστικός χαρακτήρας του καθεστώτος του αποδείχτηκε στην πράξη, όταν μια από τις πρώτες του ενέργειες ως ηγέτης του νέου ομόσπονδου κράτους ήταν να θέσει εκτός νόμου το ισχυρό Κομμουνιστικό Κόμμα της Συρίας (1958). Παρόλα αυτά, ενίσχυσε σημαντικά το βιοτικό επίπεδο της φτωχής και αναλφάβητης αιγυπτιακής κοινωνίας, στην οποία κυριαρχούσαν τα αντιβρετανικά αισθήματα, όχι μόνο λόγω λόγω του αποικιακού παρελθόντος της Αιγύπτου αλλά και του ρόλου της Βρετανίας στη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ.
Η σημασία της διώρυγας του Σουέζ
Ο έλεγχος της διώρυγας του Σουέζ αποτελούσε τη σημαντικότερη διασφάλιση των αγγλικών αλλά και των γαλλικών συμφερόντων, προκειμένου να μεταφέρεται απρόσκοπτα το πετρέλαιο από το Ιράν του Σάχη (που προμηθευόταν με ληστρικούς όρους η BP, η πρώην Anglo-Iranian Petroleum) και να συνεχίζεται απρόσκοπτα το εμπόριο των πρώην αποικιακών υπερδυνάμεων με τις υπερπόντιες κτήσεις τους. Μέχρι το 1955 τα δύο τρίτα του πετρελαίου της Ευρώπης πέρασε από το Σουέζ. Η διώρυγα του Σουέζ αποτελεί ακόμα και σήμερα τη βασική δίοδο των μεταφορών ανάμεσα στον Ινδικό και τον Ειρηνικό Ωκεανό προς τη Μεσόγειο και τα ευρωπαϊκά λιμάνια του Ατλαντικού.
Η διώρυγα αποτελούσε ιδιοκτησία της Universal Company of the Maritime Canal, ενώ το έδαφος γύρω από αυτήν παρέμενε αιγυπτιακό. Ο Νάσερ ζητούσε την πλήρη επιστροφή της στην Αίγυπτο. Μάλιστα, προκειμένου να πιέσει προς αυτή την κατεύθυνση, είχε αποκλείσει τα ισραηλινά λιμάνια από τα στενά του Τιράν, στην είσοδο του κόλπου της Άκαμπα.
Το 1954 υπογράφτηκε η Αγγλοαιγυπτιακή Συμφωνία, που προέβλεπε τη σταδιακή αποχώρηση των αγγλικών στρατευμάτων από το Σουέζ εντός 20 μηνών. Ωστόσο, η υποσημείωση της Συμφωνίας πως η Αγγλία θα είχε το δικαίωμα επιστροφής για τα επόμενα επτά χρόνια, δεν άφηνε πολλά περιθώρια παρερμηνείας των προθέσεών της. Οι φόβοι του αιγυπτιακού λαού επιβεβαιώθηκαν το 1956, όταν δημοσιεύτηκε η έκθεση του Βασιλικού Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων, στην οποία τονιζόταν επανειλημμένα η ανάγκη διατήρησης του βρετανικού ελέγχου στη διώρυγα.
Εθνικοποίηση και αντιδράσεις των Μεγάλων Δυνάμεων – επιχείρηση Καντές
Στις 26 Ιουλίου του 1956, ο Νάσερ προχώρησε στην εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ. Η αντίδραση των Αγγλογάλλων ήταν άμεση. Σε συνεννόηση και με τις ΗΠΑ, οι οποίες όμως έπαιζαν παράλληλα το δικό τους παιχνίδι, αλλά και με τη συνδρομή του ισραηλινού στρατιωτικοπολιτικού κατεστημένου, αποφάσισαν να αμφισβητήσουν την εθνικοποίηση. Ο Γάλλος πρωθυπουργός Μολέ και ο Βρετανός Ήντεν, σχεδίασαν τα επόμενα βήματά τους.
Η επιχείρηση Καντές, όπως ονομάστηκε, ξεκίνησε στις 29 Οκτώβρη του 1956 με την ισραηλινή εισβολή στη Λωρίδα της Γάζας (τότε αιγυπτιακό έδαφος) και τη χερσόνησο του Σινά. Δύο μέρες αργότερα, όταν ξεκίνησαν αγγλογαλλικοί βομβαρδισμοί σε αιγυπτιακά λιμάνια, ο στόχος των επιτιθέμενων ήταν πλέον προφανής: η ανατροπή της εθνικοποίησης του Σουέζ, αλλά και του Νάσερ.
Σημαντικό ρόλο στις επιχειρήσεις έπαιξε η 202η ταξιαρχία αλεξιπτωτιστών του ισραηλινού στρατού, υπό την ηγεσία του Αριέλ Σαρόν, μετέπειτα σφαγέα των Παλαιστινίων προσφύγων στους προσφυγικούς καταυλισμούς της Σάμπρα και της Σατίλα στη Βηρυτό το 1982, αλλά και πρωθυπουργού του Ισραήλ (2001-2006).
Στις 5 Νοεμβρίου, Βρετανοί αλεξιπτωτιστές εισέβαλαν στο Πορτ Σαϊντ, στην έξοδο του Σουέζ στη Μεσόγειο, πυρπολώντας το ολοκληρωτικά. Ο Νάσερ ανακήρυξε τον πόλεμο ως «λαϊκό» και μοίρασε όπλα στον αιγυπτιακό λαό ώστε να δυναμώσει την αντίστασή του.
Μαζικές αντιπολεμικές κινητοποιήσεις σε Δύση και αραβικές χώρες
Ενώ τα ενωμένα αγγλικά, γαλλικά και ισραηλινά στρατεύματα προέλαυναν προς το Κάιρο, οι αντιδράσεις στο εσωτερικό των χωρών τους ήταν τεράστιες. Μαζικές αντιπολεμικές διαδηλώσεις οργανώθηκαν στο Λονδίνο και όλες τις μεγάλες αγγλικές πόλεις, ενώ δεκάδες χιλιάδες επιστολές διαμαρτυρίας στάλθηκαν σε βουλευτές του κυβερνητικού κόμματος των Συντηρητικών, αναγκάζοντας και τους Εργατικούς που ως τότε κρατούσαν μια χλιαρή στάση, να αντιδράσουν. Όλες οι μεγάλες αγγλικές και γαλλικές εφημερίδες κατηγόρησαν τις κυβερνήσεις τους για «υστερία, ανοησία και απληστία».
Ταυτόχρονα, οι λαοί των αραβικών κρατών βρίσκονταν σε αναβρασμό. Στο Καράτσι του Πακιστάν πυρπολήθηκε η Αγγλική Ύπατη Αρμοστεία. Στη Συρία ανατινάχτηκε ο αγωγός Κιρκούκ – Μπανίγιας που μετέφερε πετρέλαιο σε αγγλικά δεξαμενόπλοια στη Μεσόγειο. Ακόμα και ο παραδοσιακά δυτικόφιλος βασιλιάς Αλ Σαούντ της Σαουδικής Αραβίας, επέβαλε πλήρες εμπάργκο πετρελαίου σε Αγγλία και Γαλλία.
Εκμεταλλευόμενες τις τεράστιες αντιδράσεις της παγκόσμιας κοινής γνώμης, οι ΗΠΑ πέτυχαν να περάσουν ψήφισμα στον ΟΗΕ που καλούσε για τον τερματισμό των εχθροπραξιών και την εγκατάσταση δυνάμεων του ΟΗΕ για τον έλεγχο του Σουέζ. Βρετανία, Γαλλία και Ισραήλ αναγκάστηκαν να συμμορφωθούν παρά τις αρχικές τους αντιδράσεις, λόγω και των σοβιετικών απειλών πως θα προχωρούσαν σε περαιτέρω εξοπλισμό της Αιγύπτου, μετατρέποντάς την σε σοβιετικό δορυφόρο στην περιοχή. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο αποτελούσε εφιάλτη για τη Δύση, καθώς σήμαινε τη σημαντική εξάπλωση της σοβιετικής επιρροής στη Μέση Ανατολή.
ΗΠΑ, η νέα παγκόσμια υπερδύναμη
Έτσι τερματίστηκε η αγγλική κατοχή στη διώρυγα του Σουέζ. Οι εχθροπραξίες βέβαια μεταξύ Αιγύπτου και Ισραήλ συνεχίστηκαν μέχρι την αποκατάσταση των διπλωματικών σχέσεων των δύο χωρών το 1980. Η κρίση του Σουέζ ήταν μια ήττα των αγγλογαλλικών συμφερόντων, ένας θρίαμβος του Νάσερ που πέτυχε τον αιγυπτιακό έλεγχο στη Διώρυγα του Σουέζ και ένα καλό μάθημα για την ισραηλινή άρχουσα τάξη, η οποία βέβαια επεδίωξε εκδίκηση με τον πόλεμο των 6 ημερών και τον πόλεμο του Γιόμ Κιπούρ ενάντια στην Αίγυπτο. Η Αίγυπτός από το 1978 και μετά θα κινηθεί σε μια φιλοδυτική κατεύθυνση, μέχρι που έφτασε να αποτελέσει βασικό σύμμαχό των δυτικών στην περιοχή. Παρόλα αυτά, η υπόθεση αυτή δεν παύει να αποτελεί μια απόδειξη της δύναμης των λαών να αντιστέκονται στις αποικιακές δυνάμεις.
