-Τί δουλειὰ κάνει τὸ Πρόσωπο;
-Βουλευτής.
-Κομμουνιστής;
-Ναί, Γιάγκο. Φρέσκο ϕροῦτο. Τώρα μόλις πρωτοβγῆκε στὸ κλαρί. Καὶ πῆρε πολὺ ἀέρα. Πρέπει νὰ τοῦ τσακίσουμε λιγάκι τὶς ϕτεροῦγες. ᾽αλλιῶς θὰ πετάξει πολὺ ψηλὰ κι ἂν ἔρθουν αὐτοὶ στὰ πράγματα, θὰ μᾶς σϕάξουν, ἐσένα κι ἐμένα πρώτους καὶ καλύτερους, μὲ τὸ κονσερβοκούτι.
-Μὲ τὸ καμικάζι, λοιπόν;
-Μὲ τὸ καμικάζι.
-Πότε ϕτάνει τὸ Πρόσωπο;
– σήμερα τὸ μεσημέρι, μὲ τὸ ἀεροπλάνο. ᾽Aπ ᾽ τὴν πρωτεύουσα.
-Τὸ πράμα σηκώνει σκέψη, εἶπε ὁ γιάγκος καὶ ρούϕηξε τὸ καϕεδάκι του μέχρι πάτο.
-Τὸ πράγμα δὲν σηκώνει ἀναβολή. Πρέπει νὰ μοῦ πεῖς, ἀμέσως τώρα, ἕνα ναὶ ἢ ἕνα ὄχι. Στὸ κάτω-κάτω δὲν ἀνήκεις στὸ τάγμα θανάτου τῆς ᾽Οργάνωσης; Τί παλικάρι εἶσαι;
(Ζ- Φανταστικό Ντοκιμαντέρ ενός Εγκλήματος, Βασίλης Βασιλικός)
Αν δεν ήταν προϊόν μυθοπλασίας σε ένα μυθιστόρημα, θα μπορούσε να είναι ο διάλογος μεταξύ του ηθικού αυτουργού και του δολοφόνου του Γρηγόρη Λαμπράκη. Η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά) από παρακρατικούς με την βοήθεια της αστυνομίας και του μετεμφυλιακού κράτους, ήταν η κορωνίδα μιας περιόδου που η κυβέρνηση, το Παλάτι και οι μηχανισμοί καταστολής, φανεροί και αθέατοι, επίσημοι και «παρακρατικοί» συνεργάζονταν απέναντι στον «κίνδυνο του κομμουνισμού».
Στις 22 Μαΐου 1963, ο Γρηγόρης Λαμπράκης δέχθηκε δολοφονικό χτύπημα, μετά από εκδήλωση της ΕΕΔΥΕ (Ελληνικής Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη) στη Θεσσαλονίκη. Λίγες μέρες μετά, στις 27 Μάη, πέθανε στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ.
Ποιος ήταν Λαμπράκης
Ο Γρηγόρης Λαμπράκης γεννήθηκε στις 3 Απριλίου 1912 στην Κερασίτσα Αρκαδίας. Σπούδασε Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ειδικεύτηκε στη γυναικολογία. Διακρίθηκε στους Πανελλήνιους και τους Βαλκανικούς Αγώνες στα αγωνίσματα του μήκους, του τριπλούν, των 100 και των 200 μέτρων. Στα χρόνια της Κατοχής και μέχρι το 1945 εργάστηκε στο Μαιευτήριο Ηλιάδη και διοργάνωσε αγώνες, μαζί με συναθλητές του, διαθέτοντας τα έσοδα σε λαϊκά συσσίτια.
Στις «εκλογές βίας και νοθείας», όπως χαρακτηρίστηκαν οι εκλογές του 1961, εκλέχτηκε βουλευτής του ΠΑΜΕ (Πανδημοκρατικό Αγροτικό Μέτωπο, σε συνεργασία με την ΕΔΑ) στην Α’ Περιφέρεια του Πειραιά. Με την ιδιότητα του βουλευτή βρέθηκε στο πλευρό του λαού και συμμετείχε σε εργατικές και λαϊκές κινητοποιήσεις. Πρωτοστάτησε παράλληλα στο φιλειρηνικό κίνημα, αναπτύσσοντας πλούσια δράση μέσα απ’ τις γραμμές της ΕΕΔΥΕ, της οποίας αποτέλεσε και αντιπρόεδρος.
Η δολοφονία, ή πως το παρακράτος σκοτώνει με την «πλάτη» του κατεστημένου
Στις 22 Μαΐου το 1963 ο Λαμπράκης παρευρίσκεται στη Θεσσαλονίκη για να μιλήσει σε εκδήλωση της ΕΕΔΥΕ με θέμα «Ειρήνη και αφοπλισμός διά τον κόσμον ολόκληρον και διά την Ελλάδα», στα γραφεία του Δημοκρατικού Συνδικαλιστικού Κινήματος, στη συμβολή των οδών Βενιζέλου με Ερμού. Περίπου στις 8.20 το απόγευμα ξεκινά από το ξενοδοχείο «Κοσμοπολίτ», στο οποίο διαμένει και κατευθύνεται στην εκδήλωση. Εκεί δέχεται την πρώτη επίθεση από παρακρατικούς, που τον χτυπούν στο κεφάλι. Στο σημείο παρευρίσκονται 180 άνδρες της Χωροφυλακής, οι οποίοι δεν επεμβαίνουν και παρακολουθούν απαθείς. Λίγο αργότερα στο σημείο αυτό δέχεται επίθεση και ο Γιώργος Τσαρουχάς, επίσης βουλευτής της ΕΔΑ. Καθώς κατευθυνόταν στην αίθουσα που θα μιλούσε ο Λαμπράκης, παρακρατικοί τον τραυματίζουν στο κεφάλι και μεταφέρεται αιμόφυρτος στο νοσοκομείο, όπου νοσηλεύτηκε 29 ημέρες. Ο Τσαρουχάς ήταν βασικός μάρτυρας κατηγορίας στη δίκη των δολοφόνων του Λαμπράκη.
Στο τέλος της ομιλίας του στην εκδήλωση ο Λαμπράκης αναφωνεί στο μικρόφωνο:
«Προσοχή, προσοχή. Εδώ βουλευτής Λαμπράκης. Σαν εκπρόσωπος του Έθνους και του Λαού, καταγγέλλω ότι υπάρχει σχέδιο δολοφονίας μου και καλώ τον υπουργό Β. Ελλάδος, τον νομάρχη, τον εισαγγελέα, τον στρατηγό Χωροφυλακής Μήτσου, τον διευθυντή της Αστυνομίας και τον διοικητή Ασφαλείας να προστατέψουν τη συγκέντρωση και τη ζωή μου».
Λίγη ώρα αργότερα αποχωρεί, έχοντας λάβει τις απαραίτητες διαβεβαιώσεις από τον μοίραρχο Παπατριανταφύλλου, ότι ο χώρος έχει αδειάσει από τους παρακρατικούς. Στη συμβολή των οδών Βενιζέλου με Σπανδώνη, εμφανίζεται το τρίκυκλο που οδηγούσε ο Σπύρος Γκοτζαμάνης, μέλος του υποκόσμου και της παρακρατικής οργάνωσης «Καρφίτσα» (βλ. Παράρτημα), και επιβαίνει ο Μανώλης Εμμανουηλίδης, καταδικασμένος για βιασμό, παιδεραστία και κλοπές. Ο Γκοτζαμάνης είναι αυτός που δίνει το δολοφονικό χτύπημα στο Λαμπράκη.
Μετά την επίθεση το τρίκυκλο προσπαθεί να διαφύγει, ωστόσο ο Μανώλης Χατζηαποστόλου, γνωστός ως «Τίγρης», προλαβαίνει και πηδάει στην καρότσα, όπου αφήνει αναίσθητο τον Εμμανουηλίδη. Ο Γκοτζαμάνης προσπαθεί να διαφύγει ωστόσο συλλαμβάνεται από τον τροχονόμο Χαράλαμπο Ασπιώτη, ο οποίος δεν γνωρίζει τι έχει συμβεί. Ο Ασπιώτης στη συνέχεια δέχεται μεγάλες πιέσεις για να καταθέσει πως ήταν ένα τροχαίο ατύχημα. Στο τέλος αρνείται να αλλάξει την κατάθεση του και η τιμωρία του είναι δυσμενής μετάθεση στην Ηλεία.
Ο Λαμπράκης μεταφέρθηκε σε Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ερυθρού Σταυρού και στη συνέχεια στο Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, όπου αφήνει την τελευταία του πνοή στις 1.22 π.μ. της Δευτέρας 27 Μάη 1963.
Αυτή η δολοφονία λαμβάνει αμέσως διεθνείς διαστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η επιστολή του Αμερικανού χημικού, βραβευμένου με το Νόμπελ Ειρήνης, Λάινους Πόλινγκ (Linus Pauling) προς τον Λευκό Οίκο, όπου αναφέρει:
«Μπορεί ο πρόεδρος Κένεντι να διαβεβαιώσει τον αμερικανικό λαό ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ και η CIA δεν αναμείχθηκαν στην επίθεση κατά της συγκέντρωσης για την ειρήνη στη Θεσσαλονίκη στην οποία δολοφονήθηκε ο Γρηγόρης Λαμπράκης;»
Η δίκη
Η δίκη κρατάει συνολικά 67 ημέρες. Οι μάρτυρες άλλαζαν τις καταθέσεις τους ενώ πολλοί ήταν εκείνοι που παραδέχτηκαν ότι είχαν δεχθεί απειλές πριν από την κατάθεσή τους στο δικαστήριο. Αποδεικτικά στοιχεία της δολοφονίας, όπως ο λοστός με τον οποίο επιτέθηκε ο Εμμανουηλίδης εξαφανίστηκαν. Οι κατηγορούμενοι ήταν 31. Παρά την εισήγηση του εισαγγελέα Δελαπόρτα να κριθούν ένοχοι οι 18, τελικά καταδικάστηκαν μόνο οι 9.
Μάλιστα έχει μείνει στην ιστορία η αγόρευσή του που λέει:
«Σήμερα, εδώ, ένα σύμφυρμα κλεφτών, βιαστών, δωσίλογων και κάθε είδους κακοποιών, εμφανίζεται –προς εθνοκαπηλεία και ανομολόγητους ιδιοτελείς σκοπούς– ως προστάτης κοινωνικών καθεστώτων, ως φύλακας ιερών και οσίων και ως Κέρβερος του νόμου και της τάξης. Τι άλλο έπρεπε να περιμένει κανείς απ’ αυτό πλην του ότι θα εξελισσόταν σε κακοήθη νεοπλασία της κοινωνίας;».
Στον Γκοτζαμάνη και στον Εμμανουηλίδη αναγνωρίστηκε το ελαφρυντικό του «πρότερου έντιμου βίου» καθώς και ότι δεν «ενήργησαν από ταπεινά αίτια». Αμφότεροι αμνηστεύτηκαν και αφέθηκαν ελεύθεροι από τη δικτατορία των Συνταγματαρχών ενώ οι συνήγοροι πολιτικής αγωγής συνελήφθησαν και εξορίστηκαν και ο ανακριτής Χρήστος Σαρτζετάκης φυλακίστηκε.
Το παρακράτος στο φως
Από την δικτατορία της 4ης Αυγούστου, κατά τη διάρκεια της κατοχής και ως το τέλος της Χούντας το 1974, δημιουργούνται παραστρατιωτικές και παρακρατικές ομάδες που ενεργούν σε αγαστή συνεργασία με τον επίσημο κρατικό μηχανισμό. Έτσι δημιουργήθηκαν τα Τάγματα Ασφαλείας, ακολουθώντας την πρακτική των ταγμάτων εφόδου του Χίτλερ.
Με το τέλος του εμφυλίου, τα μέλη των Ταγμάτων Ασφαλείας στελεχώνουν τον κρατικό μηχανισμό. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1950 και του 1960 δημιουργούνται συνεχώς ομάδες παρακρατικών που με την συνδρομή της ασφάλειας και της χωροφυλακής δρουν ανενόχλητες. Τους χορηγούνται άδειες, πολλές είχαν καταστατικό με έγκριση του Πρωτοδικείου και σε όλες τις περιπτώσεις δρουν με την κάλυψη του επίσημου κρατικού μηχανισμού.
Διάσωση της ιστορικής μνήμης
Το γεγονός της δολοφονίας Λαμπράκη και η αποκάλυψη των συνδέσεων των δολοφόνων του με το παρακράτος και τον επίσημο κρατικό μηχανισμό αποτελούν πολύ καλό παράδειγμα του τι είναι ικανό να κάνει το καπιταλιστικό κράτος όταν νοιώσει ότι απειλείται. Η αμνήστευση των δωσίλογων κατά τη διάρκεια της κατοχής, των συνεργατών των Ναζί και των μελών των παρακρατικών οργανώσεων που έδρασαν στο μετεμφυλιακό κράτος ήρθε απλά σαν λογική εξέλιξη αυτής της διαδικασίας.
Η ιστορική μνήμη και τα ντοκουμέντα δεν μπορούν να σβηστούν. Η δολοφονία του Λαμπράκη ήταν σχεδιασμένη από τον επίσημο κρατικό μηχανισμό και έγινε από τον παρακρατικό του βραχίονα. Η διάσωση αυτής της ιστορικής μνήμης και η συνέχεια του αγώνα για τα δικαιώματα των εργαζομένων και του λαού, αποτελούν φόρο τιμής στη μνήμη του Γρηγόρη Λαμπράκη. Ο Λαμπράκης έγινε σύμβολο μετά τη δολοφονία του, ακριβώς γιατί δεν φοβήθηκε να υψώσει ανάστημα και να συνεχίσει τον αγώνα του, παρά τις απειλές και τις επιθέσεις απέναντί του.
Παράρτημα
Εξέχον παράδειγμα παραστρατιωτικής-παρακρατικής ομάδας ήταν η «Καρφίτσα». Η οργάνωση πήρε το όνομα της από τις καρφίτσες που έβαζαν στο πέτο τα μέλη της για να αναγνωρίζονται μεταξύ τους αλλά και να αναγνωρίζονται από τις αστυνομικές αρχές για να έχουν τις απαραίτητες «διευκολύνσεις». Η οργάνωση ήταν στην ουσία ο «Σύνδεσμος Αγωνιστών και Θυμάτων Εθνικής Αντίστασης», με έμβλημα τον Ναζιστικό Σιδηρούν Σταυρό.
Επικεφαλής της ήταν ο Ξενοφών Γιοσμάς, γνωστός και ως «Φον Γιοσμάς». Ο Γιοσμάς κατά τη διάρκεια της κατοχής ήταν μέλος του «Εθνικού Ελληνικού Στρατού» και αργότερα ήταν ανθυπολοχαγός στο Τάγμα του Πούλου, γνωστό για την δράση του στο πλευρό των δυνάμεων των Ναζί στην περιοχή της Μακεδονίας. Το 1943 σε συνεργασία με την γερμανική Μυστική Αστυνομία Στρατού οργάνωσε τις «Αντικομμουνιστικές Ομάδες Ασφαλείας». Με την φυγή των Ναζί βρέθηκε στη Βιέννη και το 1947 επιστρέφει στην Ελλάδα, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στον κρατικό μηχανισμό, αλλά συλλαμβάνεται. Καταδικάστηκε σε θάνατο για τη δράση του κατά τη διάρκεια της κατοχής, ωστόσο με διάταγμα την 7η Απριλίου 1950 του απονέμενεται χάρη από το βασιλιά Παύλο. Τελικά στις 8 Ιουνίου 1952 αποφυλακίζεται. Τη δεκαετία του 1950 και του 1960 ο Γιοσμάς αποτελεί συνεργάτη των αρχών ασφαλείας της Θεσσαλονικής, είναι προσωπικός φίλος του γενικού επιθεωρητή Χωροφυλακής Βορείου Ελλάδος και έτσι καταφέρνει να έχει προνομιακή μεταχείριση για τη δράση του, ενώ τα μέλη της οργάνωσης του έχουν ταυτότητες από την Ασφάλεια Θεσσαλονίκης. Το 1963 η Οργάνωση του επιστρατεύεται από την Χωροφυλακή για την προστασία του προέδρου της Γαλλίας, Σαρλ ντε Γκωλ (Charles de Gaulle), κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη Θεσσαλονίκη. Εκεί δημιουργήθηκε η οργάνωση «Καρφίτσα». Μέλος της οργάνωσης αυτής ήταν ο Γκοτζαμάνης.
Πηγές:
rizospastis.gr: Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη
tvxs.gr: Ο ρόλος των παρακρατικών οργανώσεων στη δολοφονία Λαμπράκη
wikipedia.org: Γρηγόρης Λαμπράκης
mixanitouxronou.gr: Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη από το παρακράτος. Οι ένορκοι “έκριναν” ότι οι δολοφόνοι με το τρίκυκλο δεν “ενήργησαν από ταπεινά αίτια”… Διώχθηκαν ακόμη και οι συνήγοροι”
alfavita.gr: Δολοφονία Λαμπράκη: Είμαστε όλοι παιδιά του
mixanitouxronou.gr: “Και αν συνεργάστηκα με τους Γερμανούς το έκανα για το καλό της πατρίδος”. Φον Γιοσμάς, ο δοσίλογος που καταδικάστηκε σε θάνατο και απελευθερώθηκε με βασιλικό διάταγμα
Στράτος Δορδανάς (2012) Η Γερμανική στολή στη ναφθαλίνη- Επιβιώσεις του Δοσιλογισμού στη Μακεδονία 1945-1974, εκδόσεις Εστία
Γιάννης Κάτρης (1974) Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα εκδόσεις Παπαζήσης
Σεραφείμ Σεφεριάδης, Ευάνθης Χατζηβασιλείου, επιμ. (2008). Η «σύντομη» δεκαετία του ’60. Αθήνα: Καστανιώτη
