Ο Ντάριο Φό πέθανε σαν σήμερα το 2016 σε ηλικία 90 ετών (1926-2016). Γεννημένος στην επαρχία Βαρέζε, μεγαλωμένος πλάι στην εργατική τάξη, κυρίως υαλουργούς και ψαράδες, άκουσε τις ιστορίες τους, οι οποίες -όπως και της γιαγιάς του- ήταν για αυτόν μια πρώτη εισαγωγή στη λαϊκή τέχνη της διήγησης και αυτές οι πρώτες κοινωνικές αναπαραστάσεις θα τον συνόδευαν για την υπόλοιπη ζωή του.
Ο Ντάριο Φο ήταν ένας άνθρωπος με πολλούς τίτλους: θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός, σκηνοθέτης, και, πάνω απ’ όλα, σατιρικός. Αλλά δεν ήταν μόνο καλλιτέχνης – ήταν βαθιά πολιτικοποιημένος με σαφή τοποθέτηση, ενώ πάντα χρησιμοποιούσε τη σκηνή για να καταδείξει τη διαφθορά, την υποκρισία και τη βαρβαρότητα των ισχυρών. Το έργο του δεν περιοριζόταν στο παραδοσιακό θέατρο. Αντιθέτως, ο Φο δημιούργησε ένα νέο είδος «λαϊκού θεάτρου» που από τη θεατρική σκηνή μετέφερε ριζοσπαστικές ιδέες στα εργοστάσια, στις πλατείες και στις γειτονιές της εργατικής τάξης. Για περισσότερες από έξι δεκαετίες, ο Φο ήταν ένα σύμβολο αντίστασης τόσο στο ιταλικό όσο και στο διεθνές κατεστημένο. Η κωμωδία του ήταν αιχμηρή και καυστική, αλλά οι στόχοι του σαφείς: το κράτος, η Καθολική Εκκλησία, τα μέσα ενημέρωσης και οι ελίτ. Ο Ντάριο Φο χρησιμοποίησε το χιούμορ ως εργαλείο ανατροπής, κάνοντας τους ανθρώπους να γελάσουν, ενώ παράλληλα τους έκανε να σκεφτούν αλλά κυρίως τους προέτρεπε να δράσουν.
Από τις ρίζες της εργατικής τάξης στο πολιτικό θέατρο
Ο Ντάριο Φο γεννήθηκε στις 24 Μαρτίου 1926 στο Σαντζάνο του Βαρέζε, μια μικρή πόλη στη βόρεια Ιταλία. Η ανατροφή του ήταν ποτισμένη με τις σοσιαλιστικές αξίες, πράγμα καθοριστικό για τη διαμόρφωση της κοσμοθεωρίας του για το υπόλοιπο της ζωής του. Ο πατέρας του ήταν σοσιαλιστής και αντιφασίστας σιδηροδρομικός εργάτης που αντιστάθηκε ενεργά στο καθεστώς του Μουσολίνι. Ήταν επίσης παραμυθάς, που ερμήνευε μονολόγους στις πλατείες των χωριών, μεταδίδοντας τις λαϊκές παραδόσεις των αγροτών-εργατών. Η μητέρα του Ντάριο ήταν εξίσου σημαντική επιρροή, αφού και η δική της οικογενειακή ιστορία αποτέλεσε σημαντικό κομμάτι της πολιτικής ατμόσφαιρας στην οποία μεγάλωσε ο γιός της. Η πρώτη επαφή του με τις παραδόσεις της προφορικής αφήγησης θα ήταν θεμελιώδους σημασίας για την ανάπτυξη της τέχνης του.
Η παιδική ηλικία πέτυχε τον Φο στις απαρχές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στο μεσουράνημα του φασιστικού καθεστώτος του Μουσολίνι. Είδε με τα μάτια του τη βάναυση κρατική καταστολή και τη συνεργασία ανάμεσα στην εκκλησία και το φασιστικό καθεστώς. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, ο Φο κατατάχθηκε για λίγο στον στρατό, αλλά σύντομα ενεπλάκη στην ιταλική αντίσταση, μπαίνοντας στη μάχη κατά του ιταλικού φασισμού – ένα ακόμη σημάδι της βαθιάς πολιτικής του δέσμευσης.
Αν και αρχικά είχε γραφτεί στη σχολή αρχιτεκτονικής του Μιλάνου, ο Φο ήταν προορισμένος για το θέατρο. Η μποέμικη πολιτιστική σκηνή του μεταπολεμικού Μιλάνου του έδωσε τον χώρο να πειραματιστεί με την τέχνη και την παράσταση. Αρχικά δούλεψε ως σκηνογράφος και ηθοποιός, για να διαπιστώσει όμως γρήγορα ότι η πραγματική του κλίση ήταν η συγγραφή και η ερμηνεία σατιρικών μονολόγων. Ο Φο από νωρίς αντιλαμβανόταν ότι η τέχνη μπορούσε να κάνει περισσότερα από το «απλά να διασκεδάζει» – μπορούσε να προκαλεί, να ευαισθητοποιεί, να ξεσηκώνει και να γίνεται κραυγή αντίστασης για τους καταπιεσμένους.
Η γνωριμία με την Φράνκα Ράμε και η γέννηση του ριζοσπαστικού θεάτρου
Το σημείο καμπής στη ζωή του Φο ήρθε το 1954, όταν γνώρισε τη Φράνκα Ράμε, μια ταλαντούχα ηθοποιό και ακτιβίστρια. Η συνεργασία τους ήταν ηλεκτρισμένη, τόσο δημιουργικά όσο και πολιτικά. Η Ράμε θα γινόταν η πιο σημαντική συνεργάτιδα του Φο, τόσο στο θέατρο όσο και στη ζωή. Το υπόβαθρο της Φράνκα ήταν βαθιά ανατρεπτικό – η οικογένειά της είχε επίσης εμπλακεί στον αντιφασιστικό αγώνα. Με την Ράμε, ο Φο βρήκε όχι απλώς μια ερωτική σύντροφο, αλλά έναν ισότιμο «συνοδοιπόρο» στον αγώνα για κοινωνική δικαιοσύνη.
Το 1958, η πρώτη επιτυχία του ζευγαριού ήρθε με τη σατιρική τους εκπομπή «δάχτυλο στο μάτι», μια καυστική κριτική για το αστικό θέατρο και την αστική κοινωνία. Ενώ η παράσταση σημείωσε επιτυχία, ο συγκρουσιακός της χαρακτήρας δεν άργησε να προσελκύσει και την προσοχή της λογοκρισίας. Οι Φο και Ράμε, όμως, είχαν καταστήσει σαφές από την αρχή ότι αυτό που τους ενδιέφερε δεν ήταν να παράξουν θέατρο για τη μεσαία τάξη. Αντίθετα, σκόπευαν να προσεγγίσουν τους εργάτες, τους φοιτητές και τους απλούς ανθρώπους που ένιωθαν αποκλεισμένοι από την «παραδοσιακή» κουλτούρα.
Τη δεκαετία του 1960, καθώς οι πολιτικές εντάσεις στην Ιταλία αυξάνονταν, οι Φο και Ραμε ίδρυσαν τη δική τους θεατρική ομάδα, τη «Νέα Σκηνή». Η δημιουργία της ομάδας τους επέτρεψε να ξεκλειδώσουν τη δημιουργικότητα και να σπάσουν τους περιοριστικούς ελέγχους, ενώ τους έδωσε τη δυνατότητα να μεταφέρουν το έργο τους απευθείας στον κόσμο. Η κοινωνική έκρηξη του ’68 που σάρωσε και την Ιταλία – μια έκρηξη που ήταν μέρος ενός μεγάλου κύματος φοιτητικών και εργατικών εξεγέρσεων ανά τον κόσμο – έδωσε στους Φο και Ράμε μια ακόμη πιο επιτακτική αίσθηση της «υπόθεσης». Ξεκίνησαν να δίνουν παραστάσεις σε εργοστάσια, σχολεία και ανοιχτούς χώρους, παίζοντας τα έργα τους για απεργούς, φοιτητές/τριες και μετανάστες. Γι’ αυτούς, το θέατρο δεν ήταν μια παθητική ψυχαγωγία, αλλά ένας ζωντανός χώρος δράσης και αλληλεγγύης.
Τα θεατρικά τους συχνά καταπιάνονταν με θέματα όπως η ανεργία, τα δικαιώματα των εργαζομένων, η αστυνομική καταστολή η υποκρισία της ελίτ και των αρχών, οι πόλεμοι, κα:
«Είμαι ζογκλέρ, κάνω πιρουέτες για να διασκεδάσω τον κόσμο, σατιρίζω όσους βρίσκονται στην εξουσία, δείχνω πόσο φουσκωμένοι και ματαιόδοξοι είναι οι ισχυροί που κάνουν πολέμους στους οποίους εμείς σκοτωνόμαστε. Τους αποκαλύπτω για αυτό που είναι. Βγάζω το πώμα και φσσσσ… ξεφουσκώνουν».
Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού: Αποκαλύπτοντας την κρατική βία
Ένα από τα πιο διαχρονικά έργα του Φο, ο «Τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού», έκανε πρεμιέρα το 1970 και παραμένει ένα σημαντικό παράδειγμα πολιτικού θεάτρου. Το έργο βασίστηκε στην πραγματική περίπτωση του Τζουζέπε Πινέλι, ενός αναρχικού, σιδηροδρομικού εργάτη που έπεσε μυστηριωδώς από το παράθυρο ενός αστυνομικού τμήματος ενώ βρισκόταν υπό κράτηση μετά από μια βομβιστική επίθεση στο Μιλάνο. Το συγκεκριμένο περιστατικό ήταν μέρος μιας μεγαλύτερης επιχείρησης που έγινε γνωστή ως «στρατηγική της έντασης» στην Ιταλία, μια περίοδος που χαρακτηρίστηκε από κρατική καταστολή και ακροδεξιά τρομοκρατία, συχνά υποκινούμενη, ή υπό την ανοχή της ίδιας της κυβέρνησης.
Μέσα από την κωμωδία του αυτή, ο Φο εξέθεσε τα ψέματα και τη συγκάλυψη της ιταλικής αστυνομίας και της κυβέρνησης, παρουσιάζοντας σαν φάρσα τις επίσημες έρευνες και τη βιαιότητα της κρατικής καταστολής. Το έργο σημείωσε τεράστια επιτυχία τόσο στην Ιταλία όσο και διεθνώς και προκάλεσε συζητήσεις σχετικά με την αστυνομική βία και την κρατική διαφθορά (βλ. την πρόσφατα πολύ επιτυχημένη παράσταση στην Ελλάδα). Ο Φο κατάφερε να μετατρέψει ένα τραγικό γεγονός σε μια σάτιρα που κινητοποίησε τη δημόσια αγανάκτηση.
Ο «Τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού» απαγορεύτηκε σε ορισμένα μέρη της Ιταλίας και καταδικάστηκε από συντηρητικά στοιχεία εντός της χώρας. Αλλά έκανε επίσης το όνομα του Ντάριο Φο συνώνυμο του ατρόμητου επικριτή της εξουσίας. Το έργο συνέχισε να παίζεται σε όλο τον κόσμο και παραμένει ένα από τα πιο διάσημα έργα του.
Mistero Buffo: Αναβιώνοντας την παράδοση του γελωτοποιού
Αν ο «Τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού» έδειξε την πολιτική οργή του Φο, το έργο του 1969, «Mistero Buffo», ανέδειξε την καλλιτεχνική του ευφυΐα. Στο «Mistero Buffo», ο Φο «ανέστησε» τη μεσαιωνική φιγούρα του γελωτοποιού που κατά την περίοδο της φεουδαρχίας, μπορούσε να πει την αλήθεια στην εξουσία με τρόπο που κανείς άλλος δεν μπορούσε. Αντλώντας στοιχεία από μεσαιωνικά θεατρικά έργα μυστηρίου και από τη λαϊκή παράδοση, ο Φο δημιούργησε ένα έργο για έναν άνθρωπο που σκανδάλιζε την Καθολική Εκκλησία και το σύστημα.
Το Βατικανό εξοργίστηκε και έφτασε να το καταγγείλει ως «το πιο βλάσφημο έργο στην ιστορία του θεάτρου» και τον Φο ως εχθρό της εκκλησίας. Όμως για τον ίδιο, αυτό ήταν ένα παράσημο τιμής. Πίστευε ότι η εκκλησία, όπως και το κράτος, ήταν ένας θεσμός καταπίεσης που έπρεπε να γελοιοποιηθεί και να εκτεθεί. Μέσω του Mistero Buffo, ο Φο όχι μόνο επιτέθηκε στην υποκρισία της θρησκείας αλλά και ξαναζωντάνεψε μια μορφή θεάτρου που ανήκε στον λαό, χρησιμοποιώντας το γέλιο για να αμφισβητήσει την εξουσία με τρόπους που ήταν τόσο παλιοί, όσο και πρωτοποριακοί ταυτόχρονα.
Φράνκα Ράμε: Η καρδιά της επανάστασης
Η ανατρεπτική τοποθέτηση του Φο δεν μπορεί να γίνει κατανοητή χωρίς την αναγνώριση της επιρροής και της συνεργασίας της Φράνκα Ράμε, της οποίας ο ακτιβισμός ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με το έργο τους. Ενώ ο Φο ήταν το δημόσιο πρόσωπο της συνεργασίας τους, η Ράμε ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από το φεμινιστικό και αντιφασιστικό τους έργο. Μαζί έγραψαν και ανέβασαν έργα που αντιμετώπιζαν θέματα όπως η καταπίεση των φύλων, η ενδοοικογενειακή βία και ο πατριαρχικός έλεγχος του γυναικείου σώματος.
Ένα από τα πιο δυνατά τους έργα, το «We All Have the Same Story» αποτέλεσε μια φεμινιστική κριτική στην Καθολική Εκκλησία και τη συντηρητική παραδοσιακή ιταλική κοινωνία, τονίζοντας πώς οι γυναίκες περιορίζονταν σε ρόλους νοικοκυρών και μητέρων κάτω από την πατριαρχία. Η συμβολή της Ραμε έφερε μια βαθιά προσωπική, φεμινιστική οπτική στο έργο τους και συνέδεσε την ταξική πάλη με τον αγώνα για την απελευθέρωση των γυναικών.
Το 1973 η Ράμε έγινε στόχος φασιστών, απήχθη, βασανίστηκε και βιάστηκε. Η βάναυση αυτή επίθεση ήταν για τη Ράμε μια σκληρή υπενθύμιση των κινδύνων που αντιμετώπιζαν όσοι τολμούσαν να μιλήσουν ενάντια στο κατεστημένο. Η Ράμε επέζησε και κατάφερε να μετατρέψει το τραύμα της σε ισχυρή τέχνη, συνεχίζοντας να αγωνίζεται μαζί με τον Φο κατά του φασισμού και της πατριαρχίας.
Παρά τη διεθνή αναγνώριση, ο Φο δεν συμβιβάστηκε ποτέ με την κυρίαρχη ιδεολογία. Παρέμεινε αιχμηρός επικριτής του παγκόσμιου καπιταλισμού, καταγγέλλοντας τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που βάθαιναν την ανισότητα σε όλη την Ευρώπη και όχι μόνο.
Το βραβείο Νόμπελ: «Νίκη» του πολιτικού θεάτρου
Το 1997, ο Ντάριο Φο βραβεύτηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, μια βράβευση που σόκαρε και ενθουσίασε πολλούς στον λογοτεχνικό και πολιτικό κόσμο. Στην ομιλία του, αφιέρωσε το βραβείο στους εργάτες, τους φτωχούς και τους αποκλεισμένους – τον κόσμο για τον οποίο πάντα αγωνιζόταν.
Το βραβείο Νόμπελ του Φο ήταν επίσης μια νίκη για αυτό το είδος θεάτρου που συχνά είχε απορριφθεί ως «χαμηλό» ή απλοϊκό. Το έργο του ήταν πάντα για τις μάζες, όχι για την ελίτ. Και όμως, η Επιτροπή Νόμπελ αναγκάστηκε να αναγνωρίσει τη ριζοσπαστική δυναμική της κωμωδίας και της σάτιρας. Ο Φο απέδειξε ότι η τέχνη μπορούσε να είναι ταυτόχρονα λαϊκή και επαναστατική, προσιτή και βαθιά διανοητική.
Μια κληρονομιά με διάρκεια
Ο Φο συνέχισε να εργάζεται και στα τελευταία του χρόνια, παραμένοντας μια ανατρεπτική φωνή. Τα έργα και οι παραστάσεις του δεν έχασαν ποτέ την αιχμή τους, ακόμη και όταν η κατάσταση στην Ιταλία και τον κόσμο άλλαξε, τα κινήματα υποχώρησαν, η Αριστερά πέρασε κρίση. Παρόλα αυτά, η δέσμευση του Φο να αγωνίζεται για τη κοινωνική δικαιοσύνη παρέμεινε ακλόνητη.
Ο Φο πέθανε το 2016, αφήνοντας πίσω του μια σημαντική κληρονομιά καλλιτεχνικής ευφυΐας και πολιτικής δέσμευσης. Το έργο του ζει και συνεχίζει να εμπνέει καλλιτέχνες, αγωνιστές και αγωνίστριες και θεατρικούς δημιουργούς σε όλο τον κόσμο. Γι’ αυτόν, το θέατρο δεν ήταν απλώς μια σκηνή – ήταν ένα πεδίο μάχης. Μας έκανε να γελάσουμε, μας έκανε να σκεφτούμε αλλά κυρίως, μας έκανε να πιστέψουμε ότι το γέλιο μπορεί να μας εξοπλίσει τον αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο.
Το επαναστατικό πνεύμα του θεάτρου του Ντάριο Φο και ο αντίκτυπος του
Ο αντίκτυπος του Φο στο θέατρο και τον πολιτικό ακτιβισμό επεκτάθηκε πολύ πέρα από την Ιταλία. Το έργο του ενσάρκωσε την ιδέα ότι το θέατρο μπορεί να είναι κάτι περισσότερο από ψυχαγωγία, μπορεί να χρησιμεύσει ως ζωντανό εργαλείο για την κινητοποίηση των ανθρώπων και την αμφισβήτηση των κυρίαρχων. Ενώ η καυστική του σάτιρα στόχευε άμεσα ενάντια στη διαφθορά των ιταλικών πολιτικών και θρησκευτικών θεσμών, η επιρροή του έγινε αισθητή σε παγκόσμιο επίπεδο. Σε χώρες υπό δικτατορία ή αυταρχικά καθεστώτα, τα έργα του πήραν μια μορφή πολιτιστικής αντίστασης.
«Τι να σου κάνει ένας μισθός… όλα τα προϊόντα ακριβαίνουν, το ρεύμα τετραπλασιάζεται με τα κόλπα τους, διαλύουν τα νοσοκομεία και πληρώνουμε εμείς τους γιατρούς τα απογεύματα και η κυβέρνηση λέει ότι δεν έχει λεφτά. Αλλά ως εδώ!… Να σταματήσουμε να τους φερόμαστε με το γάντι… Κοινωνική δράση για την αλλαγή». (απόσπασμα από το «Δεν πληρώνω, δεν πληρώνω!»)
Αυτή ήταν η δέσμευση για την προσβασιμότητα και ήταν από μόνη της επαναστατική. Παίζοντας με διαλέκτους, χρησιμοποιώντας το «grammelot» (μια δημιουργημένη γλώσσα – μείγμα ιταλικών διαλέκτων και ξένων γλωσσών και ήχων), ο Φο προσκάλεσε τους απλούς ανθρώπους να συμμετάσχουν στο θέατρο με τρόπους που δεν είχαν ποτέ πριν τη δυνατότητα να το κάνουν. Τα έργα του συχνά έσπαγαν τα τεχνητά όρια μεταξύ τέχνης και πολιτικής δράσης και στις παραστάσεις του, ο Φο ανακάτεψε τα όρια μεταξύ σκηνής και δρόμου.
Η αναγκαιότητα της ανατρεπτικής τέχνης
Η ζωή και το έργο του Φο είναι η απόδειξη ότι οι καλλιτέχνες δεν χρειάζεται να επιλέγουν μεταξύ της τέχνης και της πολιτικής τους τοποθέτησης. Σε έναν κόσμο όπου η τέχνη είναι κατά κύριο λόγο εμπορευματοποιημένη και πολλές φορές αποκομμένη από την κοινωνία, ο Φο στέκεται ως υπενθύμιση ότι η αληθινή τέχνη ταράζει και προκαλεί.
Στη σημερινή εποχή, όπου ο αυταρχισμός και η Ακροδεξιά βρίσκονται σε έξαρση σε όλο τον κόσμο, το έργο του Φο μοιάζει πιο επίκαιρο από ποτέ. Είτε πρόκειται για την άνοδο της Ακροδεξιάς στην Ευρώπη, είτε για τις επιθέσεις στις πολιτικές ελευθερίες σε διάφορα μέρη του κόσμου, είτε για τον αυταρχισμό της εξουσίας του καπιταλισμού, τα έργα του Φο προσφέρουν έναν διαχρονικό τρόπο αντίστασης: «γελάστε με αυτούς που ισχυρίζονται ότι είναι ανίκητοι και εκθέστε τον παραλογισμό τους».
Τα έργα του Φο και της Ράμε εξακολουθούν να παίζονται σε όλο τον κόσμο, από μικρά, ανεξάρτητα θέατρα μέχρι μεγάλες παραγωγές. Νέες γενιές θεατρικών δημιουργών, φεμινιστριών και αγωνιστών συνεχίζουν να εμπνέονται από τη ριζοσπαστική τους προσέγγιση στην τέχνη:
«Να ζούμε μια ζωή που θα ‘ναι ολότελα δική μας. Να ζούμε σαν ολοκληρωμένοι άνθρωποι τέλος πάντων.
Να ζούμε σ’ έναν κόσμο, όπου η επιθυμία σου να γελάσεις, ξεσπάει από μέσα σου σαν γιορτή, η επιθυμία να παίξεις και να γιορτάσεις. Κι επιτέλους να κάνεις μία δουλειά που να σ’ ευχαριστεί. Σαν κανονικοί άνθρωποι κι όχι σαν ζώα που ζουν και υπάρχουν χωρίς χαρά και φαντασία.
Ένας κόσμος, όπου μπορεί κανείς να δει ξανά ότι υπάρχει ακόμη ένας ουρανός. Τα λουλούδια που ανθίζουν. Ότι ακόμα υπάρχει άνοιξη. Και τα κορίτσια που γελούν και τραγουδούν.
Κι όταν μια μέρα πεθάνεις, δεν θα πεθάνεις σαν γέρος, πεταμένος σαν στυμμένη λεμονόκουπα, αλλά σαν άνθρωπος που έζησε ελεύθερος κι ευχαριστημένος μαζί με τους άλλους ανθρώπους».
